( PDF ) Epistulae ad familiares

Download PDF

ads:

M. Tullius Cicero

Epistulae ad familiares

Epistulae ad familiares 1

ads:

Livros Grátis

http://www.livrosgratis.com.br

Milhares de livros grátis para download.

Epistulae ad familiares

Epistulae ad familiares 2

ads:

éditions eBooksFrance

www.ebooksfrance.com

Epistulae ad familiares

Epistulae ad familiares 3

Epistulae ad familiares

Epistulae ad familiares 4

•

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM

•

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS

•

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM

•

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS

•

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS

•

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS

•

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS

•

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM

•

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS

•

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS

•

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS

•

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS

•

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS

•

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM

•

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS

•

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM

Epistulae ad familiares

Epistulae ad familiares 5

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM

Scr. Romae Id. Ian. a. u. c. 698 (a. Chr. 56).

M. CICERO S. D. P. LENTVLO PROCOS.

ego omni officio ac potius pietate erga te ceteris satis facio omnibus, mihi ipse numquam satis facio; tanta

enim magnitudo est tuorum erga me meritorum, ut, quod tu nisi perfecta re de me non conquiesti, ego quia

non idem in tua causa efficio, vitam mihi esse acerbam putem. in causa haec sunt: Hammonius, regis legatus,

aperte pecunia nos oppugnat; res agitur per eosdem creditores, per quos, cum tu aderas, agebatur; regis causa

si qui sunt qui velint, qui pauci sunt, omnes rem ad Pompeium deferri volunt, senatus religionis calumniam

non religione, sed malevolentia et illius regiae largitionis invidia comprobat. [2] Pompeium et hortari et

orare et iam liberius accusare et monere, ut magnam infamiam fugiat, non desistimus; sed plane nec precibus

nostris nec admonitionibus relinquit locum, nam cum in sermone cotidiano tum in senatu palam sic egit

causam tuam, ut neque eloquentia maiore quisquam nec gravitate nec studio nec contentione agere potuerit,

cum summa testificatione tuorum in se officiorum et amoris erga te sui. Marcellinum tibi esse iratum scis; is

hac regia causa excepta ceteris in rebus se acerrimum tui defensorem fore ostendit. quod dat, accipimus; quod

instituit referre de religione et saepe iam retulit, ab eo deduci non potest. [3] res ante Idus acta sic est (nam

haec Idibus mane scripsi): Hortensi et mea et Luculli sententia cedit religioni de exercitu; teneri enim res

aliter non potest; sed ex illo senatus consulto, quod te referente factum est, tibi decernit, ut regem reducas,

quod commodo rei p. facere possis, ut exercitum religio tollat, te auctorem senatus retineat. Crassus tris

legatos decernit nec excludit Pompeium, censet enim etiam ex iis, qui cum imperio sint; Bibulus tris legatos

ex iis, qui privati sunt. huic adsentiuntur reliqui consulares praeter Servilium, qui omnino reduci negat

oportere, et Volcacium, qui Lupo referente Pompeio decernit, et Afranium, qui adsentitur Volcacio. quae res

auget suspicionem Pompei voluntatis, nam advertebatur Pompei familiaris adsentiri Volcacio. laboratur

vehementer; inclinata res est. Libonis et Hypsaei non obscura concursatio et contentio omniumque Pompei

familiarium studium in eam opinionem rem adduxerunt, ut Pompeius cupere videatur; cui qui nolunt, idem

tibi, quod eum ornasti, non sunt amici; [4] nos in causa auctoritatem eo minorem habemus, quod tibi

debemus, gratiam autem nostram exstinguit hominum suspicio, quod Pompeio se gratificari putant. ut in

rebus multo ante, quam profectus es, ab ipso rege et ab intimis ac domesticis Pompei clam exulceratis, deinde

palam a consularibus exagitatis et in summam invidiam adductis ita versamur. nostram fidem omnes, amorem

tui absentis praesentes tui cognoscent. si esset in iis fides, in quibus summa esse debebat, non laboraremus.

Scr. Romae a. d. xvi Kal. Febr. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

Idibus Ianuariis in senatu nihil est confectum, propterea quod dies magna ex parte consumptus est

altercatione Lentuli consulis et Canini tr. pl. eo die nos quoque multa verba fecimus maximeque visi sumus

senatum commemoratione tuae voluntatis erga illum ordinem permovere. itaque postridie placuit ut breviter

sententias diceremus; videbatur enim reconciliata nobis voluntas esse senatus, quod cum dicendo tum singulis

appellandis rogandisque perspexeram. itaque, cum sententia prima Bibuli pronuntiata esset, ut tres legati

regem reducerent, secunda Hortensi, ut tu sine exercitu reduceres, tertia Volcaci, ut Pompeius reduceret,

postulatum est, ut Bibuli sententia divideretur. quatenus de religione dicebat, cui quidem rei iam obsisti non

poterat, Bibulo adsensum est; de tribus legatis frequentes ierunt in alia omnia. [2] proxima erat Hortensi

sententia, cum Lupus tr. pl., quod ipse de Pompeio retulisset, intendere coepit ante se oportere discessionem

facere quam consules. eius orationi vehementer ab omnibus reclamatum est erat enim et iniqua et nova.

consules neque concedebant neque valde repugnabant, diem consumi volebant, id quod est factum;

perspiciebant enim in Hortensi sententiam multis partibus pluris ituros, quamquam aperte Volcacio

adsentirentur. multi rogabantur, atque id ipsum consulibus non invitis, nam ei Bibuli sententiam valere

cupierunt. [3] hac controversia usque ad noctem ducta senatus dimissus est. ego eo die casu apud Pompeium

cenavi nactusque tempus hoc magis idoneum quam umquam antea, quod post tuum discessum is dies

honestissimus nobis fuerat in senatu, ita sum cum illo locutus, ut mihi viderer animum hominis ab omni alia

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 6

cogitatione ad tuam dignitatem tuendam traducere. quem ego ipsum cum audio, prorsus eum libero omni

suspicione cupiditatis; cum autem eius familiaris omnium ordinum video, perspicio, id quod iam omnibus est

apertum, totam rem istam iam pridem a certis hominibus non invito rege ipso consiliariisque eius esse

corruptam. [4] haec scripsi a. d. xvi K. Februarias ante lucem; eo die senatus erat futurus. nos in senatu,

quem ad modum spero, dignitatem nostram, ut potest in tanta hominum perfidia et iniquitate, retinebimus;

quod ad popularem rationem attinet, hoc videmur esse consecuti, ut ne quid agi cum populo aut salvis

auspiciis aut salvis legibus aut denique sine vi posset. de his rebus pridie, quam haec scripsi, senatus

auctoritas gravissima intercessit, cui quom Cato et Caninius intercessissent, tamen est perscripta; eam ad te

missam esse arbitror. de ceteris rebus quicquid erit actum, scribam ad te et, ut quam rectissime agantur omnia

mea cura, opera, diligentia, gratia providebo.

Scr. Romae medio mense Ian. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

A. Trebonio, qui in tua provincia magna negotia et ampla I et expedita habet, multos annos utor valde

familiariter. is cum antea semper et suo splendore et nostra ceterorumque amicorum commendatione

gratiosissimus in provincia fuit, tum hoc tempore propter tuum in me amorem nostramque necessitudinem

vehementer confidit his meis litteris se apud te gratiosum fore; [2] quae ne spes eum fallat, vehementer rogo

te commendoque tibi eius omnia negotia, libertos, procuratores, familiam, in primisque ut, quae T. Ampius

de eius re decrevit, ea comprobes omnibusque rebus eum ita tractes, ut intellegat meam commendationem

non vulgarem fuisse.

Scr. Romae circiter xv Kal. Febr. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

A. d. xvi K. Febr. cum in senatu pulcherrime staremus, quod iam illam sententiam Bibuli de tribus legatis

pridie eius diei fregeramus, unumque certamen esset relictum sententia Volcaci, res ab adversariis nostris

extracta est variis calumniis; causam enim frequenti senatu non magna varietate magnaque invidia eorum, qui

a te causam regiam alio traferebant, obtinebamus. eo die acerbum habuimus Curionem, Bibulum multo

iustiorem, paene etiam amicum; Caninius et Cato negarunt se legem ullam ante comitia esse laturos. senatus

haberi ante K. Februarias per legem Pupiam, id quod scis, non potest neque mense Febr. toto nisi perfectis aut

reiectis legationibus. [2] haec tamen opinio. est populi Romani, a tuis invidis atque obtrectatoribus nomen

inductum fictae religionis, non tam ut te impediret, quam ut ne quis propter exercitus cupiditatem

Alexandriam vellet ire. dignitatis autem tuae nemo est quin existimet habitam esse rationem ab senatu; nemo

est enim, qui nesciat, quo minus discessio fieret, per adversarios tuos esse factum; qui nunc populi nomine, re

autem vera sceleratissimo tribunorum latrocinio si quae conabuntur agere, satis mi provisum est, ut ne quid

salvis auspiciis aut legibus aut etiam sine vi agere possent. [3] ego neque de meo studio neque de non

nullorum iniuria scribendum mihi esse arbitror; quid enim aut me ostentem, qui, si vitam pro tua dignitate

profundam, nullam partem videar meritorum tuorum adsecutus, aut de aliorum iniuriis querar, quod sine

summo dolore facere non possum? ego tibi a vi, hac praesertim imbecillitate magistratuum, praestare nihil

possum; vi excepta possum confirmare te et senatus et populi Romani summo studio amplitudinem tuam

retenturum.

Scr. Romae circiter Non. Febr. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

tametsi mihi nihil fuit optatius quam ut primum abs te ipso, deinde a ceteris omnibus quam gratissimus erga

te esse cognoscerer tamen adficior summo dolore eius modi tempora post tuam profectionem consecuta esse,

ut et meam et ceterorum erga te fidem et benevolentiam absens experirere; te videre et sentire eandem fidem

esse hominum in tua dignitate, quam ego in mea salute sum expertus, ex tuis litteris intellexi. [2] nos cum

maxime consilio, studio, labore, gratia de causa regia niteremur, subito exorta est nefaria Catonis

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 7

promulgatio, quae nostra studia impediret et animos a minore cura ad summum timorem traduceret; sed

tamen, in eius modi perturbatione rerum quamquam omnia sunt metuenda, nihil magis quam perfidiam

timemus et Catoni quidem, quoquo modo se res habet, profecto resistemus. [3] de Alexandrina re causaque

regia tantum habeo polliceri, me tibi absenti tuisque praesentibus cumulate satis facturum, sed vereor, ne aut

eripiatur causa regia nobis aut deseratur; quorum utrum minus velim, non facile possum existimare. sed, si res

coget, est quiddam tertium, quod neque Selicio nec mihi displicebat, ut neque iacere pateremur nec nobis

repugnantibus ad eum deferri, ad quem prope iam delatum existimatur. A nobis agentur omnia diligenter, ut

neque, si quid obtineri poterit, non contendamus nec, si quid non obtinuerimus, repulsi esse videamur;

[4] tuae sapientiae magnitudinisque animi est omnem amplitudinem et dignitatem tuam in virtute atque in

rebus gestis tuis atque in tua gravitate positam existimare; si quid ex iis rebus, quas tibi fortuna largita est,

non nullorum hominum perfidia detraxerit, id maiori illis fraudi quam tibi futurum. A me nullum tempus

praetermittitur de tuis rebus et agendi et cogitandi; utor ad omnia Q. Selicio, neque enim prudentiorem

quemquam ex tuis neque fide maiore esse iudico neque amantiorem tui

Scr. Romae paulo post vi Id. Febr. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

hic quae agantur quaeque acta sint, ea te et litteris multorum et nuntiis cognosse arbitror; quae autem posita

sunt in coniectura quaeque videntur fore, ea puto tibi a me scribi oportere. postea quam Pompeius et apud

populum a. d. viii Idus Februarias, quom pro Milone diceret, clamore convicioque iactatus est in senatuque a

Catone aspere et acerbe inimicorum magno silentio est accusatus, visus est mihi vehementer esse perturbatus.

itaque Alexandrina causa, quae nobis adhuc integra est (nihil enim tibi detraxit senatus nisi id, quod per

eandem religionem dari alteri non potest), videtur ab illo plane esse deposita. [2] nunc id speramus idque

molimur, ut rex, cum intellegat sese, quod cogitabat, ut a Pompeio reducatur, adsequi non posse et, nisi per te

sit restitutus, desertum se atque abiectum fore, proficiscatur ad te; quod sine ulla dubitatione, si Pompeius

paulum modo ostenderit sibi placere, faciet; sed nosti hominis tarditatem et taciturnitatem. nos tamen nihil,

quod ad eam rem pertineat, praetermittimus. ceteris iniuriis, quae propositae sunt a Catone, facile, ut spero,

resistemus. Amicum ex consularibus neminem tibi esse video praeter Hortensium et Lucullum; ceteri sunt

partim obscurius iniqui, partim non dissimulanter irati. tu fac animo forti magnoque sis speresque fore ut

fracto impetu levissimi hominis tuam pristinam dignitatem et gloriam consequare.

Scr. Romae mense ut videtur, Mart. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

quae gerantur, accipies ex Pollione, qui omnibus negotiis non interfuit solum, sed praefuit. me in summo

dolore, quem in tuis rebus capio, maxime scilicet consolatur spes, quod valde suspicor fore ut infringatur

hominum improbitas et consiliis tuorum amicorum et ipsa die, quae debilitat cogitationes et inimicorum et

proditorum tuorum [2] facile secundo loco me consolatur recordatio meorum temporum, quorum imaginem

video in rebus tuis; nam etsi minore in re violatur tua dignitas quam mea adflictast, tamen est tanta similitudo,

ut sperem te mihi ignoscere, si ea non timuerim, quae ne tu quidem umquam timenda duxisti. sed praesta te

eum, qui mihi 'a teneris,' ut Graeci dicunt, unguiculis' es cognitus; inlustrabit, mihi crede, tuam amplitudinem

hominum iniuria. A me omnia summa in te studia officiaque ex specta; non fallam opinionem tuam.

Scr. Romae exeunte mense Quint. a. 698 (56).

M. CICERO S.D. P. LENTVLO PROCOS.

legi tuas litteras, quibus ad me scribis gratum tibi esse, quod crebro certior per me fias de omnibus rebus et

meam erga te benevolentiam facile perspicias; quorum alterum mihi, ut te plurimum diligam, facere necesse

est, si volo is esse, quem tu me esse voluisti; alterum facio libenter, ut, quoniam intervallo locorum et

temporum diiuncti sumus, per litteras tecum quam saepissime conloquar. quod si rarius fiet quam tu

exspectabis, id erit causae, quod non eius generis meae litterae sunt, ut eas audeam temere committere;

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 8

quotiens mihi certorum hominum potestas erit, quibus recte dem, non praetermittam.

[2] quod scire vis, qua quisque in te fide sit et voluntate, difficile dictu est de singulis; unum illud audeo,

quod antea tibi saepe significavi, nunc quoque re perspecta et cognita scribere, vehementer quosdam homines

et eos maxime, quite et maxime debuerunt et plurimum iuvare potuerunt, invidisse dignitati tuae,

simillimamque in re dissimili tui temporis nunc et nostri quondam fuisse rationem, ut, quos tu rei publicae

causa laeseras, palam te oppugnarent, quorum auctoritatem, dignitatem voluntatemque defenderas, non tam

memores essent virtutis tuae quam laudis inimici. quo quidem tempore, ut perscripsi ad te antea, cognovi

Hortensium percupidum tui studiosum Lucullum, ex magistratibus antem L. Racilium et fide et animo

singulari; nam nostra propugnatio ac defensio dignitatis tuae propter magnitudinem benefici tui fortasse

plerisque offici maiorem auctoritatem habere videatur quam sententiae. [3] praeterea quidem de consularibus

nemini possum aut studi erga te aut offici aut amici animi esse testis; etenim Pompeium, qui mecum

saepissime non solum a me provocatus, sed etiam sua sponte de te communicare solet, scis temporibus illis

non saepe in senatu fuisse; cui quidem litterae tuae, quas proxime miseras, quod facile intellexerim,

periucundae fuerunt. mihi quidem humanitas tua vel summa potius sapientia non incunda solum, sed etiam

admirabilis visa est; virum enim excellentem et tibi tua praestanti in eum liberalitate devinctum non nihil

suspicantem propter aliquorum opinionem suae cupiditatis te ab se abalienatum illa epistula retinuisti; qui

mihi cum semper tuae laudi favere visus est, etiam ipso suspiciosissimo tempore Caniniano, tum vero lectis

tuis litteris perspectus est a me toto animo de te ac de tuis ornamentis et commodis cogitare. [4] qua re ea,

quae suam, sic habeto, me cum illo re saepe communicata de illius ad te sententia atque auctoritate scribere:

quoniam senatus consultum nullum exstat, quo reductio regis Alexandrini tibi adempta sit, eaque, quae de ea

scripta est auctoritas, cui scis intercessum esse, ut ne quis omnino regem reduceret, tantam vim habet, ut

magis iratorum hominum studium quam constantis senatus consilium esse videatur, te perspicere posse, qui

Ciliciam Cyprumque teneas, quid efficere et quid consequi possis, et, si res facultatem habitura videatur, ut

Alexandream atque Aegyptum tenere possis, esse et tuae et nostri imperi dignitatis Ptolomaide aut aliquo

propinquo eloco rege conlocato te cum classe atque exercitu proficisci Alexandriam, ut, eam cum pace

praesidiisque firmaris, Ptolomaeus redeat in regnum; ita fore ut et per te restituatur, quem ad modum senatus

initio censuit, et sine multitudine reducatur, quem ad modum homines religiosi Sibyllae placere dixerunt.

[5] sed haec sententia sic et illi et nobis probabatur, ut ex eventu homines de tuo consilio existimaturos

videremus; si cecidisset ut volumus et optamus, omnis te et sapienter et fortiter, si aliquid esset offensum,

eosdem illos et cupide et temere fecisse dicturos. qua re, quid adsequi possis, non tam facile est nobis quam

tibi, cuius prope in conspectu Aegyptus est, indicare; nos quidem hoc sentimus, si exploratum tibi sit posse te

illius regni potiri, non esse cunctandum, si dubium sit, non esse conandum. illud tibi adfirmo, si rem istam ex

sententia gesseris, fore ut absens a multis, cum redieris, ab omnibus conlaudere; offensionem esse

periculosam propter interpositam auctoritatem religionemque video. sed ego te, ut ad certam laudem

adhortor, sic a dimicatione deterreo redeoque ad illud, quod initio scripsi, totius facti tui iudicium non tam ex

consilio tuo quam ex eventu homines esse facturos. [6] quod si haec ratio rei gerendae periculosa tibi esse

videbitur, placebat illud, ut, si rex amicis tuis, qui per provinciam atque imperium tuum pecunias ei

credidissent, fidem suam praestitisset, et auxiliis eum tuis et copiis adiuvares; eam esse naturam et regionem

provinciae tuae, ut illius reditum vel adiuvando confirmares vel neglegendo impedires. in hac ratione quid

res, quid causa, quid tempus ferat tu facillime optimeque perspicies; quid nobis placuisset, ex me potissimum

putavi te scire oportere.

[7] quod mihi de nostro statu, de Milonis familiaritate; de levitate et imbecillitate Clodi gratularis, minime

miramur te tuis ut egregium artificem praeclaris operibus laetari; quamquam est incredibilis hominum

perversitas (graviore enim verbo uti non libet), qui nos, quos favendo in communi causa retinere potuerunt,

invidendo abalienarunt; quorum malevolentissimis obtrectationibus nos scito de vetere illa nostra diuturnaque

sententia prope iam esse depulsos, non nos quidem ut nostrae dignitatis simus obliti, sed ut habeamus

rationem aliquando etiam salutis. poterat utrumque praeclare, si esset fides, si gravitas in hominibus

consularibus; sed tanta est in plerisque levitas, ut eos non tam constantia in re publica nostra delectet, quam

splendor offendat. [8] quod eo liberius ad te scribo, quia non solum temporibus his, quae per te sum adeptus,

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 9

sed iam olim nascenti prope nostrae laudi dignitatique favisti, simulque quod video non, ut antehac putabam,

novitati esse invisum meae in te enim, homine omnium nobilissimo, similia invidorum vitia perspexi, quem

tamen illi esse in principibus facile sunt passi, evolare altius certe noluerunt. gaudeo tuam dissimilem fuisse

fortunam; multum enim interest, utrum laus imminuatur an salus deseratur; me meae tamen ne nimis

paeniteret, tua virtute perfectum est; curasti enim, ut plus additum ad memoriam nominis nostri quam

demptum de fortuna videretur. [9] te vero emoneo cum beneficiis tuis tum amore incitatus meo, ut omnem

gloriam, ad quam a pueritia inflammatus fuisti, omni cura atque industria consequare magnitudinemque

animi tui, quam ego semper sum admiratus semperque amavi, ne umquam inflectas cuiusquam iniuria.

Magna est hominum opinio de te, magna commendatio liberalitatis, magna memoria consulatus tui. haec

profecto vides quanto expressiora quantoque inlustriora futura sint, cum aliquantum ex provincia atque ex

imperio laudis accesserit; quamquam te ita gerere volo quae per exercitum atque imperium gerenda sunt, ut

haec multo ante meditere, huc te pares, haec cogites, ad haec te exerceas sentiasque (id quod quia semper

sperasti, non dubito quin adeptus intellegas), te facillime posse obtinere summum atque altissimum gradum

civitatis. quae quidem mea cohortatio ne tibi inanis aut sine causa suscepta videatur, illa me ratio movit, ut te

ex nostris eventis communibus admonendum putarem, ut considerares, in omni reliqua vita quibus crederes,

quos caveres.

[10] quod scribis te velle scire, qui sit rei publicae status, summa dissensio est, sed contentio dispar; nam,

qui plus opibus, armis, potentia valent, perfecisse tamen mihi videntur stultitia et inconstantia adversariorum ,

ut etiam auctoritate iam plus valerent. itaque perpaucis adversantibus omnia, quae ne per populum quidem

sine seditione se adsequi arbitrabantur, per senatum consecuti sunt; nam et stipendium Caesari decretum est

et decem legati, et, ne lege Sempronia succederetur, facile perfectum est. quod ego ad te brevius scribo, quia

me status hic rei publicae non delectat; scribo tamen, ut te admoneam, quod ipse litteris omnibus a pueritia

deditus experiendo tamen magis quam discendo cognovi, tu tuis rebus integris discas, neque salutis nostrae

rationem habendam nobis esse sine dignitate neque dignitatis sine salute.

[11] quod mihi de filia et de Crassipede gratularis, agnosco humanitatem tuam speroque et opto nobis hanc

coniunctionem voluptati fore. Lentulum nostrum, eximia spe summae virtutis adulescentem, cum ceteris

artibus, quibus studuisti semper ipse, tum in primis imitatione tui fac erudias; nulla enim erit hac praestantior

disciplina. quem nos, et quia tuus et quia te dignus est filius et quia nos diligit semperque dilexit, in primis

amamus carumque habemus.

Scr. Romae mense Ian. a. 699 (55).

M. CICERO S. D. P. LENTVLO PROCOS.

de omnibus rebus, quae ad te pertinent, quid actum , quid constitutum sit, quid Pompeius susceperit, optime

ex M. Plaetorio cognosces, qui non solum interfuit iis rebus, sed etiam praefuit neque ullum officium erga te

hominis amantissimi, prudentissimi, diligentissimi praetermisit. ex eodem de toto statu rerum communium

cognosces. quae quales sint, non facile est scribere. sunt quidem certe in amicorum nostrorum potestate, atque

ita, ut nullam mutationem umquam hac hominum aetate habitura res esse videatur. [2] ego quidem, ut debeo

et ut tute mihi praecepisti et ut me pietas utilitasque cogit, me ad eius rationes adiungo, quem tu in meis

rationibus tibi esse adiungendum putasti sed te non praeterit, quam sit difficile sensum in re publica,

praesertim rectum et confirmatum, deponere. verum tamen ipse me conformo ad eius voluntatem, a quo

honeste dissentire non possum, neque id facio, ut forsitan quibusdam videar, simulatione; tantum enim animi

inductio et me hercule amor erga Pompeium apud me valet, ut, quae illi utilia sunt, et quae ille vult, ea mihi

omnia iam et recta et vera videantur; neque, ut ego arbitror, errarent ne adversarii quidem eius, si, cum pares

esse non possent, pugnare desisterent. [3] me quidem etiam illa res consolatur, quod ego is sum, cui vel

maxime concedant omnes, ut vel ea defendam, quae Pompeius velit, vel taceam vel etiam, id quod mihi

maxime libet, ad nostra me studia referam litterarum; quod profecto faciam, si mihi per eiusdem amicitiam

licebit. quae enim proposita fuerat nobis, cum et honoribus amplissimis et laboribus maximis perfuncti

essemus, dignitas in sententiis dicendis, libertas in re publica capessenda, ea sublata totast, nec mihi magis

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 10

quam omnibus; nam aut adsentiendum est nulla cum gravitate paucis aut frustra dissentiendum.

[4] haec ego ad te ob eam causam maxime scribo, ut iam de tua quoque ratione meditere. commutata tota

ratio est senatus, iudiciorum, rei totius publicae; otium nobis exoptandum est, quod ii, qui potiuntur rerum,

praestaturi videntur, si quidam homines patientius eorum potentiam ferre potuerint; dignitatem quidem illam

consularem fortis et constantis senatoris nihil est quod cogitemus; amissa culpa est eorum, qui a senatu et

ordinem coniunctissimum et hominem clarissimum abalienarunt. [5] sed ut ad ea, quae coniunctiora rebus

tuis sunt, revertar, Pompeium tibi valde amicum esse cognovi, et eo tu consule, quantum ego perspicio,

omnia, quae voles, obtinebis, quibus in rebus me sibi ille adfixum habebit, neque a me ulla res, quae ad te

pertineat, neglegetur; neque enim verebor, ne sim ei molestus, cui iucundum erit etiam propter se ipsum,

quom me esse gratum videbit. [6] tu velim tibi ita persuadeas, nullam rem esse minimam, quae ad te

pertineat, quae mihi non carior sit quam meae res omnes; idque cum sentiam, sedulitate mihimet ipse satis

facere possum, re quidem ipsa ideo mihi non satis facio, quod nullam partem tuorum meritorum non modo

referenda, sed ne cogitanda quidem gratia consequi possum.

[6] rem te valde bene gessisse rumor erat; exspectabantur litterae tuae, de quibus eramus iam cum Pompeio

locuti. quae si erunt allatae, nostrum studium exstabit in conveniendis magistratibus et senatoribus, ceteraque,

quae ad te pertinebunt cum etiam plus contenderimus quam possumus, minus tamen faciemus quam

debemus.

Scr. Romae mense Dec. a. 700 (54).

M. CICERO S. D. LENTVLO IMP.

periucundae mihi fuerunt litterae tuae, quibus intellexi te perspicere meam in te pietatem; quid enim dicam

benevolentiam, cum illud ipsum gravissimum et sanctissimum nomen pietatis levius mihi meritis erga me tuis

esse videatur? quod autem tibi grata mea erga te studia scribis esse, facis tu quidem abundantia quadam

amoris, ut etiam grata sint ea, quae praetermitti sine nefario scelere non possunt. tibi autem multo notior

atque inlustrior meus in te animus esset, si hoc tempore omni, quo diiuncti fuimus, et una et Romae

fuissemus. [2] nam in eo ipso, quod te ostendis esse facturum quodque et in primis potes et ego a te

vehementer exspecto, in sententiis senatoriis et in omni actione atque administratione rei publicae

floruissemus (de qua ostendam equidem paulo post qui sit meus sensus et status , et rescribam tibi ad ea, quae

quaeris); sed certe et ego te auctore amicissimo ac sapientissimo et tu me consiliario fortasse non

imperitissimo, fideli quidem et benevolo certe usus esses. quamquam tua quidem causa te esse imperatorem

provinciamque bene gestis rebus cum exercitu victore obtinere, ut debeo, laetor; sed certe, qui tibi ex me

fructus debentur, eos uberiores et praesentiores praesens capere potuisses; in eis vero ulciscendis, quos tibi

partim inimicos esse intellegis propter tuam propugnationem salutis meae, partim invidere propter illius

actionis amplitudinem et gloriam, mirificum me tibi comitem praebuissem; quam quam ille perennis inimicus

amicorum suorum, qui tuis maximis beneficiis ornatus in te potissimum fractam illam et debilitatam vim

suam contulit, nostram vicem ultus est ipse sese. ea est enim conatus, quibus patefactis nullam sibi in

posterum non modo dignitatis sed ne libertatis quidem partem reliquit. [3] te autem etsi mallem in meis

rebus expertum quam etiam in tuis, tamen in molestia gaudeo eam fidem cognosse hominum non ita magna

mercede quam ego maximo dolore cognoram. de qua ratione tota iam videtur mihi exponendi tempus dari, ut

tibi rescribam ad ea, quae quaeris.

[4] certiorem te per litteras scribis esse factum me cum Caesare et cum Appio esse in gratia teque id non

reprehendere adscribis; Vatinium autem scire te velle ostendis quibus rebus adductus defenderim et laudarim.

quod tibi ut planius exponam, altius paulo rationem consiliorum meorum repetam necesse est. ego me,

Lentule, initio rerum atque actionum tuarum non solum meis sed etiam rei publicae restitutum putabam et,

quoniam tibi incredibilem quendam amorem et omnia in te ipsum summa ac singularia studia deberem, rei

publicae, quae te in me restituendo multum adiuvisset, eum certe me animum merito ipsius debere arbitrabar,

quem antea tantum modo communi officio civium, non aliquo erga me singulari beneficio debitum

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 11

praestitissem. hac me mente fuisse et senatus ex me te consule audivit et tu in nostris sermonibus

conlocutionibusque [ipse] vidisti. [5] etsi iam primis temporibus illis multis rebus meus offendebatur

animus, cum te agente de reliqua nostra dignitate aut occulta non nullorum odia aut obscura in me studia

cernebam; nam neque de monimentis meis ab iis adiutus es, a quibus debuisti, neque de vi nefaria, qua cum

fratre eram domo expulsus, neque hercule in iis ipsis rebus, quae quamquam erant mihi propter rei familiaris

naufragia necessariae, tamen a me minimi putabantur, in meis damnis ex auctoritate senatus sarciendis eam

voluntatem, quam exspectaram, praestiterunt. quae cum viderem (neque erant obscura), non tamen tam

acerba mihi haec accidebant, quam erant illa grata, quae fecerant. [6] itaque, quamquam et Pompeio

plurimum te quidem ipso praedicatore ac teste debebam et eum non solum beneficio, sed amore etiam et

perpetuo quodam iudicio meo diligebam, tamen non reputans, quid ille vellet, in omnibus meis sententiis de

re publica pristinis permanebam. [7] ego sedente Cn. Pompeio, cum, ut laudaret P. Sestium, introisset in

urbem dixissetque testis Vatinius me fortuna et felicitate C. Caesaris commotum illi amicum esse coepisse,

dixi me M. Bibuli fortunam, quam ille adflictam putaret, omnium triumphis victoriisque anteferre, dixique

eodem teste alio loco eosdem esse, qui Bibulum exire domo prohibuissent et qui me coegissent; tota vero

interrogatio mea nihil habuit nisi reprehensionem illius tribunatus. in quo omnia dicta sunt libertate animoque

maximo de vi, de auspiciis, de donatione regnorum, neque vero hac in causa modo, sed constanter saepe in

senatu. [8] quin etiam Marcellino et Philippo consulibus Nonis Aprilibus mihi est senatus adsensus, ut de

agro Campano frequenti senatu Idibus Maiis referretur. num potui magis in arcem illius causae invadere aut

magis oblivisci temporum meorum, meminisse actionum? hac a me sententia dicta magnus animorum motus

est factus cum eorum, quorum oportuit, tum illorum etiam, quorum numquam putaram. [9] nam hoc senatus

consulto in meam sententiam facto Pompeius cum mihi nihil ostendisset se esse offensum, in Sardiniam et in

Africam profectus est eoque itinere Lucam ad Caesarem venit. ibi multa de mea sententia questus est Caesar,

quippe qui etiam Ravennae Crassum ante vidisset ab eoque in me esset incensus. sane moleste Pompeium id

ferre constabat; quod ego cum audissem ex aliis, maxime ex meo fratre cognovi. quem cum in Sardinia

Pompeius paucis post diebus quam Luca discesserat convenisset, 'te,' inquit, 'ipsum cupio; nihil opportunius

potuit accidere. Nisi cum Marco fratre diligenter egeris, dependendum tibi est, quod mihi pro illo

spopondisti.' quid multa? questus est graviter; sua merita commemoravit quid egisset saepissime de actis

Caesaris cum ipso meo fratre quidque sibi is de me recepisset, in memoriam redegit seque, quae de mea

salute egisset, voluntate Caesaris egisse ipsum meum fratrem testatus est. cuius causam dignitatemque mihi

ut commendaret, rogavit ut eam ne oppugnarem, si nollem aut non possem tueri. [10] haec cum ad me frater

pertulisset et cum tamen Pompeius ad me cum mandatis Vibullium misisset, ut integrum mihi de causa

Campana ad suum reditum reservarem, conlegi ipse me et cum ipsa quasi re publica conlocutus sum, ut mihi

tam multa pro se perpesso atque perfuncto concederet, ut officium meum memoremque in bene meritos

animum fidemque fratris mei praestarem, eumque, quem bonum civem semper habuisset, bonum virum esse

pateretur. in illis autem meis actionibus sententiisque omnibus, quae Pompeium videbantur offendere,

certorum hominum, quos iam debes suspicari, sermones referebantur ad me, qui cum illa sentirent in re

publica, quae ego agebam, semperque sensissent, me tamen non satis facere Pompeio Caesaremque

inimicissimum mihi futurum gaudere se aiebant. erat hoc mihi dolendum, sed multo illud magis, quod

inimicum meum (meum autem? immo vero legum, iudiciorum, oti, patriae, bonorum omnium) sic

amplexabantur, sic in manibus habebant, sic fovebant, sic me praesente osculabantur, non illi quidem ut mihi

stomachum facerent, quem ego funditus perdidi, sed certe ut facere se arbitrarentur. hic ego, quantum

humano consilio efficere potui, circumspectis rebus meis omnibus rationibusque subductis summam feci

cogitationum mearum omnium; quam tibi, si potero, breviter exponam.

[11] ego si ab improbis et perditis civibus rem publicam teneri viderem, sicut et Cinneis temporibus scimus

et non nullis aliis accidisse, non modo praemiis, quae apud me minimum valent, sed ne periculis quidem

compulsus ullis, quibus tamen moventur etiam fortissimi viri, ad eorum causam me adiungerem, ne si summa

quidem eorum in me merita constarent. Cum autem in re publica Cn. Pompeius princeps esset vir, is qui hanc

potentiam et gloriam maximis in rem publicam meritis praestantissimisque rebus gestis esset consecutus,

cuiusque ego dignitatis ab adulescentia fautor, in praetura autem et in consulatu adiutor etiam exstitissem,

cumque idem auctoritate et sententia per se, consiliis et studiis tecum me adiuvisset meumque inimicum

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 12

unum in civitate haberet inimicum, non putavi famam inconstantiae mihi pertimescendam, si quibusdam in

sententiis paulum me inmutassem meamque voluntatem ad summi viri de meque optime meriti dignitatem

adgregassem.

[12] in hac sententia complectendus erat mihi Caesar, ut vides, in coniuncta et causa et dignitate. hic multum

valuit cum vetus amicitia, quam tu non ignoras mihi et Quinto fratri cum Caesare fuisse, tum humanitas eius

ac liberalitas brevi tempore et litteris et officiis perspecta nobis et cognita. vehementer etiam res ipsa publica

me movit, quae mihi videbatur contentionem, praesertim maximis rebus a Caesare gestis, cum illis viris nolle

fieri et, ne fieret, vehementer recusare. gravissime autem me in hac mente impulit et Pompei fides, quam de

me Caesari dederat, et fratris mei, quam Pompeio. erant praeterea haec animadvertenda in civitate, quae sunt

apud Platonem nostrum scripta divinitus, quales in re publica principes essent, talis reliquos solere esse civis.

tenebam memoria nobis consulibus ea fundamenta iacta iam ex K. Ianuariis confirmandi senatus, ut neminem

mireari oporteret Nonis Decembri tantum vel animi fuisse in illo ordine vel auctoritatis, idemque memineram

nobis privatis usque ad Caesarem et Bibulum consules, cum sententiae nostrae magnum in senatu pondus

haberent, unum fere e sensum fuisse bonorum omnium. [13] postea, cum tu Hispaniam citeriorem cum

imperio obtineres neque res publica consules haberet, sed mercatores provinciarum et seditionum servos ac

ministros, iecit quidam casus caput meum quasi certaminis causa in mediam contentionem dissensionemque

civilem. quo in discrimine cum mirificus senatus, incredibilis Italiae totius, singularis omnium bonorum

consensus in me tuendo exstitisset, non dicam, quid acciderit (multorum est enim et varia culpa), tantum

dicam brevi, non mihi exercitum sed duces defuisse. in quo ut iam sit in iis culpa, qui me non defenderunt,

non minor est in iis, qui reliquerunt, et, si accusandi sunt, si qui pertimuerunt, magis etiam reprehendendi, si

qui se timere simularunt. illud quidem certe nostrum consilium iure laudandum est, qui meos civis et a me

conservatos et me servare cupientis spoliatos ducibus ervis armatis obici noluerim declararique maluerim,

quanta vis esse potuisset in consensu bonorum, si iis pro me stante pugnare licuisset, cum adflictum excitare

potuissent; quorum quidem animum tu non perspexisti solum, cum de me ageres, sed etiam confirmasti atque

tenuisti. [14] qua in causa (non modo non negabo, sed etiam semper et meminero et praedicabo libenter)

usus es quibus dam nobilissimis hominibus fortioribus in me restituendo, quam fuerant idem in tenendo. qua

in sententia si constare voluissent, suam auctoritatem simul cum salute mea reciperassent. recreatis enim

bonis viris consulatu tuo et constantissimis atque optimis actionibus tuis excitatis, Cn. Pompeio praesertim ad

causam adiuncto, cum etiam Caesar rebus maximis gestis singularibus ornatus et novis honoribus ac iudiciis

senatus ad auctoritatem eius ordinis adiungeretur, nulli improbo civi locus ad rem publicam violandam esse

potuisset. [15] sed attende, quaeso, quae sint consecuta. primum illa furia muliebrium religionum, qui non

pluris fecerat bonam deam quam tris sorores, impunitatem est illorum sententiis adsecutus, qui, cum tr. pl.

poenas a seditioso civi per bonos viros iudicio persequi vellet, exemplum praeclarissimum in posterum

vindicandae seditionis de re publica sustulerunt, idemque postea non meum monumentum (non enim illae

manubiae meae, sed operis locatio mea fuerat), monumentum vero senatus hostili nomine et cruentis inustum

litteris esse passi sunt. qui me homines quod salvum esse voluerunt, est mihi gratissimum; sed vellem non

solum salutis meae quem ad modum medici, sed ut aliptae etiam virium et coloris rationem habere voluissent.

nunc, ut Apelles Veneris caput et summa pectoris politissima arte perfecit, reliquam partem corporis

incohatam reliquit, sic quidam homines in capite meo solum elaborarunt, reliquum corpus imperfectum ac

rude reliquerunt. [16] in quo ego spem fefelli non modo invidorum, sed etiam inimicorum meorum, qui de

uno acerrimo et fortissimo viro meoque iudicio omnium magnitudine animi et constantia praestantissimo, Q.

Metello L. f., quondam falsam opinionem acceperunt, quem post reditum dictitant fracto animo et demisso

fuisse (est vero probandum, qui et summa voluntate cesserit et egregia animi alacritate afuerit neque sane

redire curarit, eum ob id ipsum fractum fuisse, in quo cum omnis homines tum M. illum Scaurum, singularem

virum, constantia et gravitate superasset !)−−sed, quod de illo acceperant aut etiam suspicabantur, de me

idem cogitabant, abiectiore animo me futurum, cum res publica maiorem etiam mihi animum quam umquam

habuissem, daret, cum declarasset se non potuisse me uno civi carere, cumque Metellum unius tr. pl. rogatio,

me universa res publica duce senatu, comitante Italia, promulgantibus omnibus magistratibus, te ferente

consule, comitiis centuriatis, cunctis ordinibus hominibus incumbentibus, omnibus denique suis viribus

reciperavisset. [17] neque vero ego mihi postea quicquam adsumpsi neque hodie adsumo, quod quemquam

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 13

malevolentissimum iure possit offendere; tantum enitor, ut neque amicis neque etiam alienioribus opera,

consilio, labore desim. hic meae vitae cursus offendit eos fortasse, qui splendorem et speciem huius vitae

intuentur, sollicitudinem autem et laborem perspicere non possunt; illud vero non obscure queruntur, in meis

sententiis, quibus ornem Caesarem, quasi desciscere me a pristina causa. ego autem cum illa sequor, quae

paulo ante proposui, tum hoc non in postremis, de quo coeperam exponere. non offendes eundem bonorum

sensum, Lentule, quem reliquisti, qui confirmatus consulatu nostro, non numquam postea interruptus,

adflictus ante te consulem, recreatus abs te totus est nunc ab iis, a quibus tuendus fuerat, derelictus; idque non

solum fronte atque vultu, quibus simulatio facillime sustinetur, declarant ii, qui tum nostro illo statu

optimates nominabantur, sed etiam sensu saepe iam tabellaque docuerunt. [18] itaque tota iam sapientium

civium, qualem me et esse et numerari volo, et sententia et voluntas mutata esse debet. id enim iubet idem ille

Plato, quem ego vehementer auctorem sequor, tantam contendere in re publica, quantum probare tuis civibus

possis; vim neque parenti nec patriae adferre oportere. atque hanc quidem ille causam sibi ait non attingendae

rei publicae fuisse, quod, cum offendisset populum Atheniensem prope iam desipientem senectute, cumque

eum nec persuadendo nec cogendo regi posse vidisset, cum persuaderi posse diffideret, cogi fas esse non

arbitraretur. mea ratio fuit alia, quod neque desipiente populo nec integra re mihi ad consulendum,

capesseremne rem publicam, implicatus tenebar, sed laetatus tamen sum, quod mihi liceret in eadem causa et

mihi utilia et cuivis bono recta defendere. huc accessit commemoranda quaedam et divina Caesaris in me

fratremque meum liberalitas; qui mihi, quascumque res gereret, tuendus esset, nunc in tanta felicitate

tantisque victoriis, etiam si in nos non is esset, qui est, tamen ornandus videretur. sic enim te existimare

velim, cum a vobis meae salutis auctoribus discesserim, neminem esse, cuius officiis me tam esse devinctum

non solum confitear, sed etiam gaudeam. quod quoniam tibi exposui, facilia sunt ea, quae a me de Vatinio et

de Crasso requiris. [19] nam de Appio quod scribis sicuti de Caesare te non reprehendere, gaudeo tibi

consilium probari meum. de Vatinio autem primum reditus intercesserat in gratiam per Pompeium, statim ut

ille praetor est factus, cum quidem ego eius petitionem gravissimis in senatu sententiis oppugnassem, neque

tam illius laedendi causa quam defendendi atque ornandi Catonis; post autem Caesaris, ut illum defenderem,

mira contentio est consecuta. cur autem laudarim, peto a te, ut id a me neve in hoc reo neve in aliis requiras,

ne tibi ego idem reponam, cum veneris. tametsi possum vel absenti: recordare enim, quibus laudationem ex

ultimis terris miseris; nec hoc pertimueris, nam a me ipso laudantur et laudabuntur idem. sed tamen

defendendi Vatini fuit etiam ille stimulus, de quo in iudicio, quom illum defenderem, dixi me facere

quiddam, quod in Eunucho parasitus suaderet militi:

Ubi no/minabit Phae/driam, tu pa/mphilam

conti/nuo; si quando i/lla dicet "Phae/driam

intro/mittamus co/missatum," pa/mphilam

canta/tum provoce/mus; si lauda/bit haec

illi/us formam, tu hu/ius contra de/nique

par pro/ pari refe/rto, quod eam mo/rdeat.

sic petivi a iudicibus, ut, quoniam quidam nobiles homines et de me optime meriti nimis amarent inimicum

meum meque inspectante saepe eum in senatu modo severe seducerent, modo familiariter atque hilare

amplexarentur, quoniamque illi haberent suum Publium, darent mihi ipsi alium Publium, in quo possem

illorum animos mediocriter lacessitus leviter repungere; neque solum dixi, sed etiam saepe facio deis

hominibusque adprobantibus. [20] habes de Vatinio; cognosce de Crasso. ego, cum mihi cum illo magna iam

gratia esset, quod eius omnis gravissimas iniurias communis concordiae causa voluntaria quadam oblivione

contrieram, repentinam eius defensionem Gabini, quem proximis superioribus diebus acerrime oppugnasset,

tamen, si sine ulla mea contumelia suscepisset, tulissem; sed, cum me disputantem, non lacessentem laesisset,

exarsi non solum praesenti, credo, iracundia (nam ea tam vehemens fortasse non fuisset), sed, cum inclusum

illud odium multarum eius in me iniuriarum, quod ego effudisse me omne arbitrabar, residuum tamen

insciente me fuisset, omne repente apparuit. quo quidem tempore ipso quidam homines et eidem illi, quos

saepe significo neque appello, cum se maximum fructum cepisse dicerent ex libertate mea meque tum

denique sibi esse visum rei publicae, qualis fuissem, restitutum, cumque ea contentio mihi magnum etiam

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 14

foris fructum tulisset, gaudere se dicebant mihi et illum inimicum et eos, qui in eadem causa essent,

numquam amicos futuros. quorum iniqui sermones cum ad me per homines honestissimos perferrentur,

cumque Pompeius ita contendisset ut nihil umquam magis, ut cum Crasso redirem in gratiam, Caesarque per

litteras maxima se molestia ex illa contentione adfectum ostenderet, habui non temporum solum rationem

meorum, sed etiam naturae, Crassusque, ut quasi testata populo Romano esset nostra gratia, paene a meis

laribus in provinciam est profectus; nam, cum mihi condixisset, cenavit apud me in mei generi e Crassipedis

hortis. quam ob rem eius causam, quod te scribis audisse, magna illius commendatione susceptam defendi in

senatu, sicut mea fides postulabat. [21] accepisti, quibus rebus adductus quamque rem causamque

defenderim, quique meus in re publica sit pro mea parte capessenda status. de quo sic velim statuas, me haec

eadem sensurum fuisse, si mihi integra omnia ac libera fuissent; nam neque pugnandum arbitrarer contra

tantas opes neque delendum, etiam si id fieri posset, summorum civium principatum neque permanendum in

una sententia conversis rebus ac bonorum voluntatibus mutatis, sed temporibus adsentiendum. numquam

enim in praestantibus in re publica gubernanda viris laudata est in una sententia perpetua permansio, sed, ut in

enavigando tempestati obsequi artis est, etiam si portum tenere non queas, cum vero id possis mutata

velificatione adsequi, stultum est eum tenere cum periculo cursum, quem coeperis, potius quam eo

commutato quo velis tamen pervenire, sic, cum omnibus nobis in administranda re publica propositum esse

debeat, id quod a me saepissime dictum est, cum dignitate otium, non idem semper dicere, sed idem semper

spectare debemus. quam ob rem, ut paulo ante posui, si essent omnia mihi solutissima, tamen in re publica

non alius essem atque nunc sum; cum vero in hunc sensum et alliciar beneficiis hominum et compellar

iniuriis, facile patior ea me de re publica sentire ac dicere, quae maxime cum mihi tum etiam rei publicae

rationibus putem conducere; apertius autem haec ego ac saepius, quod et Quintus, frater meus, legatus est

Caesaris et nullum meum minimum dictum, non modo factum, pro Caesare intercessit, quod ille non ita

inlustri gratia exceperit, ut ego eum mihi devinctum putarem. itaque eius omni et gratia, quae summa est, et

opibus, quas intellegis esse maximas, sic fruor ut meis nec mihi aliter potuisse videor hominum perditorum

de me consilia frangere nisi cum praesidiis iis, quae semper habui, nunc etiam potentium benevolentiam

coniunxissem. [22] his ego consiliis, si te praesentem habuissem, ut opinio mea fert, essem usus eisdem;

novi enim temperantiam et moderationem naturae tuae, novi animum cum mihi amicissimum tum nulla in

ceteros malevolentia suffusum contraque cum magnum et excelsum tum etiam apertum et simplicem. vidi

ego quosdam in te talis, qualis tu eosdem in me videre potuisti; quae me moverunt, movissent eadem te

profecto. sed, quocumque tempore mihi potestas praesentis tui fuerit, tu eris omnium moderator consiliorum

meorum, tibi erit eidem, cui salus mea fuit, etiam dignitas curae; me quidem certe tuarum actionum,

sententiarum, voluntatum, rerum denique omnium socium comitemque habebis, neque mihi in omni vita res

tam erit ulla proposita, quam ut cotidie vehementius te de me optime meritum esse laetere. [23] quod rogas,

ut mea tibi scripta mittam, quae post discessum tuum scripserim, sunt orationes quaedam, quas Menocrito

dabo, neque ita multae, ne pertimescas. scripsi etiam (nam animum ab orationibus diiungo fere referoque ad

mansuetiores Musas, quae me maxime sicut iam a prima adulescentia e delectarunt)−−scripsi igitur

Aristotelio more, quem ad modum quidem volui, tris libros in disputatione ac dialogo 'de oratore,' quos

arbitror Lentulo tuo fore non inutilis; abhorrent enim a communibus praeceptis atque omnem antiquorum et

Aristoteliam et Isocratiam rationem oratoriam complectuntur. scripsi etiam versibus tris libros 'de temporibus

meis'; quos iam pridem ad te misissem, si esse edendos putassem; sunt enim testes et erunt sempiterni

meritorum erga me tuorum meaeque pietatis, sed, quia verebar non eos, qui se laesos arbitrarentur (etenim id

feci parce et molliter), sed eos, quos erat infinitum bene de me meritos omnis nominare. quos tamen ipsos

libros, si quem, cui recte committam, invenero, curabo ad te perferendos. atque istam quidem partem vitae

consuetudinisque nostrae totam ad te defero; quantum litteris, quantum studiis, veteribus nostris

delectationibus, consequi poterimus, id omne ad arbitrium tuum, qui haec semper amasti, libentissime

conferemus. [24] quae ad me de tuis rebus domesticis scribis quaeque mihi commendas ea tantae mihi curae

sunt, ut me nolim admoneri, rogari vero sine magno dolore vix possim. quod de Quinti fratris negotio scribis,

te priore aestate, quod morbo impeditus in Ciliciam non transieris, conficere non potuisse, nunc autem omnia

facturum, ut conficias, id scito esse eius modi, ut frater meus vere existimet adiuncto isto fundo patrimonium

fore suum per te constitutum. tu me de tuis rebus omnibus et de Lentuli tui nostrique studiis et

exercitationibus velim quam familiarissime certiorem et quam saepissime facias existimesque neminem

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 15

cuiquam neque cariorem neque iucundiorem umquam fuisse quam te mihi, idque me non modo ut tu sentias,

sed ut omnes gentes, etiam ut posteritas omnis intellegat esse facturum. [25] Appius in sermonibus antea

dictitabat, postea dixit etiam in senatu palam sese, si licitum esset legem curiatam ferre, sortiturum esse cum

conlega provinciam; si curiata lex non esset, se paraturum cum conlega tibique successurum; legemque

curiatam consuli ferri opus esse, necesse non esse; se, quoniam ex senatus consulto provinciam haberet, lege

Cornelia imperium habiturum, quoad in urbem introisset. ego, quid ad te tuorum quisque necessariorum

scribat, nescio; varias esse opiniones intellego. sunt, qui putant posse te non decedere, quod sine lege curiata

tibi succedatur; sunt etiam, qui, si decedas, a te relinqui posse, qui provinciae praesit. mihi non tam de

incertum est (quamquam ne id quidem valde dubium est) quam illud, ad tuam summam amplitudinem,

dignitatem, libertatem, qua te scio libentissime frui solere, pertinere te sine ulla mora provinciam successori

concedere, praesertim cum sine suspicione tuae cupiditatis non possis illius cupiditatem refutare. ego

utrumque meum puto esse, et quid sentiam ostendere et quod feceris defendere. [26] scripta iam epistula

superiore accepi tuas litteras de publicanis, in quibus aequitatem tuam non potui non probare; felicitate a quid

vellem consequi potuisses, ne eius ordinis, quem semper ornasti, rem aut voluntatem offenderes. equidem

non desinam tua decreta defendere, sed nosti consuetudinem hominum; scis, quam graviter inimici ipsi illi Q.

Scaevolae fuerint. tibi tamen sum auctor, ut, si quibus rebus possis, eum tibi ordinem aut reconcilies aut

mitiges. id etsi difficile est, tamen mihi videtur esse prudentiae tuae.

Scr. Romae ex a. 700 (54).

M. CICERO S. D. L. VALERIO IVRICCONSVLTO;

cur enim tibi hoc non gratificer nescio, praesertim cum his temporibus audacia pro sapientia liceat uti Lentulo

nostro egi per litteras tuo nomine gratias diligenter. sed tu velim desinas iam nostris litteris uti et nos

aliquando revisas et ibi malis esse, ubi aliquo numero sis, quam istic, ubi solus sapere videare. quamquam,

qui istinc veniunt, partim te superbum esse dicunt, quod nihil respondeas, partim contumeliosum, quod male

respondeas. sed iam cupio tecum coram iocari; qua re fac ut quam primum venias neque in Apuliam tuam

accedas, ut possimus salvum venisse gaudere; nam illo si veneris, tu, ut Vlixes, cognosces tuorum neminem.

Epistulae ad familiares

LIBER PRIMVS: AD P. LENTVLVM 16

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS

Scr. Romae a. 701 (53).

M. CICERO S. D. CVRIONI.

quamquam me nomine neglegentiae suspectum tibi esse doleo, tamen non tam mihi molestum fuit accusari

abs te officium meum quam iucundum requiri, praesertim quom, in quo accusabar, culpa vacarem, in quo

autem desiderare te significabas meas litteras, prae te ferres perspectum mihi quidem, sed tamen dulcem et

optatum amorem tuum. equidem neminem praetermisi, quem quidem ad te perventurum putarem, cui litteras

non dederim; etenim quis est tam in scribendo impiger quam ego? a te vero bis terve summum et eas

perbrevis accepi. qua re, si iniquus es in me iudex, condemnabo eodem ego te crimine; sin me id facere noles,

te mihi aequum praebere debebis.

sed de litteris hactenus; non enim vereor ne non scribendo te expleam, praesertim si in eo genere studium

meum non aspernabere. [2] ego te afuisse tam diu a nobis et dolui, quod carui fructu iucundissimae

consuetudinis, et laetor, quod absens omnia cum maxima dignitate es consecutus quodque in omnibus tuis

rebus meis optatis fortuna respondit. breve est, quod me tibi praecipere meus incredibilis in te amor cogit.

tanta est exspectatio vel animi vel ingeni tui, ut ego te obsecrare obtestarique non dubitem, sic ad nos

conformatus revertare, ut, quam exspectationem tui concitasti, hanc sustinere ac tueri possis; et, quoniam

meam tuorum erga me meritorum memoriam nulla umquam delebit oblivio, te rogo ut memineris,

quantaecumque tibi accessiones fient et fortunae et dignitatis, eas te non potuisse consequi, nisi meis puer

olim fidelissimis atque amantissimis consiliis paruisses. qua re hoc animo in nos esse debebis, ut, aetas nostra

iam ingravescens in amore atque in adulescentia tua conquiescat.

Scr. Romae a. 701 (53).

M. CICERO S. D. C. CVRIONI.

gravi teste privatus sum amoris summi erga te mei patre tuo, clarissimo viro. qui cum suis laudibus tum vero

te filio superasset omnium fortunam, si ei contigisset ut te ante videret, quam a vita discederet. sed spero

nostram amicitiam non egere testibus. tibi patrimonium dei fortunent; me certe habebis, cui et carus aeque sis

et iucundus ac fuisti patri.

Scr. Romae a. 701 (53).

M. CICERO S. D. C. CVRIONI.

rupae studium non defuit declarandorum munerum tuo nomine, sed nec mihi placuit nec cuiquam tuorum

quicquam te absente fieri, quod tibi, cum venisses, non esset integrum. meam quidem sententiam aut scribam

ad te postea pluribus aut, ne ad eam meditere, imparatum te offendam coramque contra istam rationem meam

dicam, ut aut te ad meam sententiam adducam aut certe testatum apud animum tuum relinquam, quid

senserim, ut, si quando, quod nolim, displicere tibi tuum consilium coeperit, possis meum recordari. brevi

tamen sic habeto, in eum statum temporum tuum reditum incidere, ut iis bonis, quae tibi natura, studio,

fortuna data sunt, facilius omnia, quae sunt amplissima in re publica, consequi possis quam muneribus.

quorum neque facultatem quisquam admiratur (est enim copiarum, non virtutis), neque quisquam est quin

satietate iam defessus sit. [2] sed aliter atque ostenderam facio, qui ingrediar ad explicandam rationem

sententiae meae; qua re omnem hanc disputationem in adventum tuum differo. summa scito te in

exspectatione esse eaque a te exspectari, quae a summa virtute summoque ingenio exspectanda sunt. ad quae

si es, ut debes, paratus, quod ita esse confido, plurimis maximisque muneribus et nos amicos et civis tuos

universos et rem publicam adficies. illud cognosces profecto, mihi te neque cariorem neque iucundiorem esse

quemquam.

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 17

Scr. Romae a. 701 (53).

CICERO S. D. C. CVRIONI.

epistularum genera multa esse non ignoras, sed unum illud certissimum, cuius causa inventa res ipsa est, ut

certiores faceremus absentis, si quid esset, quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. huius generis

litteras a me profecto non exspectas; tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nuntios, in meis

autem rebus nihil est sane novi. reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno opere delectant, unum

familiare et iocosum, alterum severum et grave. utro me minus deceat uti, non intellego. iocerne tecum per

litteras? civem mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. an gravius aliquid scribam? quid est

quod possit graviter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re publica? atqui in hoc genere haec mea causa est,

ut neque ea, quae sentio, audeam neque ea, quae non sentio, velim scribere. [2] quam ob rem, quoniam mihi

nullum scribendi argumentum relictum est, utar ea clausula, qua soleo, teque ad studium summae laudis

cohortabor. est enim tibi gravis adversaria constituta et parata incredibilis quaedam exspectatio; quam tu una

re facillime vinces, si hoc statueris, quarum laudum gloriam adamaris, quibus artibus eae laudes comparantur,

in iis esse laborandum. in hanc. sententiam scriberem plura, nisi te tua sponte satis incitatum esse confiderem;

et hoc, quicquid attigi, non feci inflammandi tui causa, sed testificandi amoris mei.

Scr. Romae a. 701 (53).

CICERO S. D. C. CVRONI.

haec negotia quo modo se habeant, ne epistula quidem narrare audeo. tibi, etsi, ubicumque es, ut scripsi ad te

ante, in eadem es navi, tamen, quod abes, gratulor, vel quia non vides ea quae nos, vel quod excelso et inlustri

loco sita est laus tua in plurimorum et sociorum et civium conspectu, quae ad nos nec obscuro nec vario

sermone, sed et clarissima et una omnium voce perfertur. [2] unum illud nescio, gratulerne tibi an timeam,

quod mirabilis est exspectatio reditus tui, non quo verear ne tua virtus opinioni hominum non respondeat, sed

me hercule ne, cum veneris, non habeas iam, quod cures; ita sunt omnia debilitata et iam prope exstincta. sed

haec ipsa nescio rectene sint litteris commissa; qua re cetera cognosces ex aliis. tu tamen, sive habes aliquam

spem de re publica sive desperas, ea para, meditare, cogita, quae esse in eo civi ac viro debent, qui sit rem

publicam adflictam et oppressam miseris temporibus ac perditis moribus in veterem dignitatem et libertatem

vindicaturus.

Scr. Romae a. 701 (53).

M. CICERO S. D. C. CVRIONI.

nondum erat auditum te ad Italiam adventare, cum Sex. Villium, Milonis mei familiarem, cum his ad te

litteris misi. sed tamen, cum adpropinquare tuus adventus putaretur, et te iam ex Asia Romam versus

profectum esse constaret, magnitudo rei fecit, ut non vereremur ne nimis cito mitteremus, cum has quam

primum ad te perferri litteras magno opere vellemus. ego, si mea in te essent officia solum, Curio, tanta,

quanta magis a te ipso praedicari quam a me ponderari solent, verecundius a te, si quae magna res mihi

petenda esset, contenderem; grave est enim homini pudenti petere aliquid magnum ab eo, de quo se bene

meritum putet, ne id, quod petat, exigere magis quam rogare et in mercedis potius quam benefici loco

numerare videatur. [2] sed, quia tua in me vel nota omnibus vel ipsa novitate meorum temporum clarissima

et maxima beneficia exstiterunt, estque animi ingenui, cui multum debeas, eidem plurimum velle debere, non

dubitavi id a te per litteras petere, quod mihi omnium esset maximum maximeque necessarium. neque enim

sum veritus ne sustinere tua in me vel innumerabilia non possem, cum praesertim confiderem nullam esse

gratiam tuam, quam non vel capere animus meus in accipiendo vel in remunerando cumulare atque inlustrare

posset.

[3] ego omnia mea studia, omnem operam, curam, industriam, cogitationem, mentem denique omnem in

Milonis consulatu fixi et locavi statuique in eo me non offici solum fructum sed etiam pietatis laudem debere

quaerere; neque vero cuiquam salutem ac fortunas suas tantae curae fuisse umquam puto, quantae mihi sit

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 18

honos eius, in quo omnia mea posita esse decrevi. huic te unum tanto adiumento esse, si volueris, posse

intellego, ut nihil sit praeterea nobis requirendum. habemus haec omnia, bonorum studium conciliatum ex

tribunatu propter nostram, ut spero te intellegere, causam, vulgi ac multitudinis propter magnificentiam

munerum liberalitatemque naturae, iuventutis et gratiosorum in suffragiis studia propter ipsius excellentem in

eo genere vel gratiam vel diligentiam, nostram suffragationem, si minus potentem, at probatam tamen et

iustam et debitam et propterea fortasse etiam gratiosam. [4] dux nobis et auctor opus est et eorum ventorum,

quos proposui, moderator quidam et quasi gubernator. qui si ex omnibus unus optandus esset, quem tecum

conferre possemus non haberemus. quam ob rem, si me memorem, si gratum, si bonum virum vel ex hoc

ipso, quod tam vehementer de Milone laborem, existimare potes, si dignum denique tuis beneficiis iudicas,

hoc a te peto, ut subvenias huic meae sollicitudini et huic meae laudi vel, ut verius dicam, prope saluti tuum

studium dices. de ipso T. Annio tantum tibi polliceor, te maioris animi, gravitatis, constantiae

benevolentiaeque erga te, si complecti hominem volueris, habiturum esse neminem; mihi vero tantum

decoris, tantum dignitatis adiunxeris ut eundem te facile adgnoscam fuisse in laude mea, qui fueris in salute.

ego ni te videre scirem, qua mente haec scriberem, quantum offici sustinerem, quanto opere mihi esset in hac

petitione Milonis omni non modo contentione, sed etiam dimicatione elaborandum, plura scriberem; nunc tibi

omnem rem atque causam meque totum commendo atque trado. unum hoc sic habeto, si a te hanc rem

impetraro, me paene plus tibi quam ipsi Miloni debiturum; non enim mihi tam mea salus cara fuit, in qua

praecipue sum ab illo adiutus, quam pietas erit in referenda gratia iucunda; eam autem unius tuo studio me

adsequi posse confido.

Scr. in castris ad Pindinessum a d. xiv K. Ianuar. a. 703 (51).

M. CICERO IMP. S. D. C. CVRIONI TR. PL.

sera gratulatio reprehendi non solet, praesertim si nulla neglegentia praetermissa est; longe enim absum,

audio sero; sed tibi et gratulor et, ut sempiternae laudi tibi sit iste tribunatus, exopto teque hortor, ut omnia

gubernes et moderere prudentia tua, ne te auferant aliorum consilia. nemo est qui tibi sapientius suadere

possit te ipso; numquam labere, si te audies. non scribo hoc temere; cui scribam, video; novi animum, novi

consilium tuum; non vereor ne quid timide, ne quid stulte facias, si ea defendes, quae ipse recta esse senties.

[2] quod in rei publicae tempus non incideris, sed veneris (iudicio enim tuo, non casu in ipsum discrimen

rerum contulisti tribunatum tuum), profecto vides; quanta vis in re publica temporum sit, quanta varietas

rerum, quam incerti exitus, quam flexibiles hominum voluntates, quid insidiarum, quid vanitatis in vita, non

dubito quin cogites. sed, amabo te, cura et cogita, Curio,−−nihil novi, sed illud idem, quod initio scripsi :

tecum o loquere, te adhibe in consilium, te audi, tibi obtempera. alteri qui melius consilium dare possit quam

tu, non facile. inveniri potest; tibi vero ipsi certe nemo melius dabit. Dii immortales! cur ego absum vel

spectator laudum tuarum vel particeps vel socius vel minister consiliorum? tametsi hoc minime. tibi deest;

sed tamen efficeret magnitudo et vis amoris mei, consilio te ut possem luvare.

[3] scribam ad te plura alias; paucis enim diebus eram missurus domesticos tabellarios, ut, quoniam sane

feliciter et ex mea sententia rem publicam gessimus, unis litteris totius aestatis res gestas ad senatum

perscriberem. de sacerdotio tuo quantam curam adhibuerim quamque difficili in re atque causa, cognosces ex

iis litteris, quas Thrasoni, liberto tuo, dedi. [4] te, mi Curio, pro tua incredibili in me benevolentia meaque

item in te singulari rogo atque oro, ne patiare quicquam mihi ad hanc provincialem molestiam temporis

prorogari. praesens tecum egi, cum te tr. pl. isto anno fore non putarem, itemque petivi saepe per litteras, sed

tum quasi a senatuore, nobilissimo tamen adulescente et gratiosissimo, nunc a tr. pl. et a Curione tribuno, non

ut decernatur aliquid novi, quod solet esse difficilius, sed ut ne quid novi decernatur, ut et senati consultum et

leges defendas, eaque mihi condicio maneat, qua profectus sum. hoc te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Athenis prid. Non. Quint. 0.703 (51).

M. CICERO PROCOS. S. D. M. CAELIO.

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 19

quid? tu me hoc tibi mandasse existimas, ut mihi gladiatorum compositiones, ut vadimonia dilata et Chresti

compilationem mitteres et ea, quae nobis, cum Romae sumus, narrare nemo audeat? vide, quantum tibi meo

iudicio tribuam (nec me hercule iniuria;politikw/teron enim te adhuc neminem cognovi). ne illa quidem curo

mihi scribas, quae maximis in rebus rei publicae geruntur cotidie, nisi quid ad me ipsum pertinebit; scribent

alii, multi nuntiabunt, perferet multa etiam ipse rumor. qua re ego nec praeterita nec praesentia abs te, sed ut

ab homine longe in posterum prospiciente futura exspecto, ut, ex tuis litteris cum formam rei publicae

viderim, quale aedificium futurum sit scire possim. [2] neque tamen adhuc habeo quod te accusem; neque

enim fuit quod tu plus providere posses quam quivis nostrum in primisque ego, qui cum Pompeio compluris

dies nullis in aliis nisi de re publica sermonibus versatus sum; quae nec possunt scribi nec scribenda sunt;

tantum habeto, civem egregium esse Pompeium et ad omnia, quae providenda sunt in re publica, et animo et

consilio paratum. qua re da te homini; complectetur, mihi crede. iam idem illi et boni et mali cives videntur,

qui nobis videri solent.

[3] ego cum Athenis decem ipsos dies fuissem multumque mecum Gallus noster Caninius, proficiscebar inde

pridie Nonas Quintilis, cum hoc ad te litterarum dedi. tibi cum omnia mea commendatissima esse cupio tum

nihil magis quam ne tempus nobis provinciae prorogetur; in eo mihi sunt omnia. quod quando et quo modo et

per quos agendum sit, tu optime constitues.

Scr. in castris ad Pindenissum vel ex m. Oct. vel in. Nov. a. 703 (51).

M. CICERO PROCOS. S. D. M. CAELIO AEDILI CVR. DESIGNATO.

primum tibi, ut debeo, gratulor laetorque cum praesenti tum etiam sperata tua dignitate, serius non

neglegentia mea, sed ignoratione rerum omnium; in iis enim sum locis, quo et propter longinquitatem et

propter latrocinia tardissime omnia perferuntur. et cum gratulor tum vero quibus verbis tibi gratias agam non

reperio, quod ita factus sis, ut dederis nobis, quem ad modum scripseras ad me, quem semper ridere

possemus. itaque, cum primum audivi, ego ille ipse factus sum (scis quem dicam) egique omnis illos

adulescentis, quos ille iactitat. [2] difficile est loqui ; te autem contemplans absentem et quasi tecum coram

loquerer:

non e/depol, quantam rem e/geris neque qua/ntum facinus fe/ceris;

quod quia praeter opinionem mihi acciderat, referebam me ad illud:

I/ncredibile hoc fa/ctu obicitur;

repente vero incessi omnibus laetitiis laetus. in quo cum obiurgarer, quod nimio gaudio paene desiperem, ita

me defendebam

E/go voluptatem a/nimi nimiam−−.

[3] quid quaeris? dum illum rideo, paene sum factus ille. sed haec pluribus multaque alia et de te et ad te,

quom primum ero aliquid nactus oti. te vero, mi Rufe, diligo, quem mihi fortuna dedit amplificatorem

dignitatis meae, ultorem non modo inimicorum sed etiam invidorum meorum, ut eos partim scelerum

suorum, partim etiam ineptiarum paeniteret.

Scr. in castris ad Pindenissum a. d. xvii K. Decembr. a. 703 (51).

M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CVRVLI DESIGNATO.

tu vide, quam ad me litterae non perferantur; non enim possim adduci ut abs te, postea quam aedilis es factus,

nullas putem datas, praesertim cum esset tanta res tantae gratulationis, de te, quia quod sperabam, de Hillo

(balbus enim sum), quod non putaram. atqui sic habeto, nullam me epistulam accepisse tuam post comitia ista

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 20

praeclara, quae me laetitia extulerunt; ex quo vereor ne idem eveniat in meas litteras. equidem numquam

domum misi unam epistulam quin esset ad te altera, nec mihi est te iucundius quicquam nec carius. sed (balbi

non sumus) ad rem redeamus. [2] ut optasti, ita est; velles enim, ais, tantum modo ut haberem negoti, quod

esset ad laureolam satis, Parthos times, quia diffidis copiis nostris. ergo ita accidit; nam Parthico bello

nuntiato locorum quibusdam angustiis et natura montium fretus ad Amanum exercitum adduxi satis probe

ornatum auxiliis et quadam auctoritate apud eos, qui me non norant, nominis nostri; multum est enim in his

locis: 'hicine est ille, qui urbem? quem senatus?' nosti cetera. Cum venissem ad Amanum, qui mons mihi cum

Bibulo communis est divisus aquarum divertiis, Cassius noster, quod mihi magnae voluptati fuit, feliciter ab

Antiochea hostem re iecerat, Bibulus provinciam acceperat. [3] interea cum meis copiis omnibus vexavi

Amaniensis, hostis sempiternos; multi occisi, capti, reliqui dissipati; castella munita improviso adventu capta

et incensa. ita victoria iusta imperator appellatus apud Issum, quo in loco, saepe ut ex te audivi, Clitarchus

tibi narravit Dareum ab Alexandro esse superatum, abduxi exercitum ad infestissimam Ciliciae partem. ibi

quintum et vicesimum iam diem aggeribus, viniis, turribus oppugnabam oppidum munitissimum,

Pindenissum, tantis opibus tantoque negotio, ut mihi ad summam gloriam nihil desit nisi nomen oppidi.

[4] quod si, ut spero, cepero, tum vero litteras publice mittam; haec ad te in praesenti scripsi, ut sperares te

adsequi id, quod optasses. sed ut redeam ad Parthos, haec aestas habuit hunc exitum satis felicem; ea, quae

sequitur, magno est in timore. qua re, mi Rufe, vigila, primum ut mihi succedatur ; sin id erit, ut scribis et ut

ego arbitror, spissius, illud, quod facile est, ne quid mihi temporis prorogetur. de re publica ex tuis litteris, ut

antea tibi scripsi, cum praesentia tum etiam futura magis exspecto. qua re, ut ad me omnia quam

diligentissime perscribas, te vehementer rogo.

Scr. Laudiceae prid. Non. Apr. a. 704 (50).

M. CICERO IMP. D. M. CAELIO AEDILI CVRVLI

putaresne umquam accidere posse, ut mihi verba dessent, neque solum ista vestra oratoria, sed haec etiam

levia nostratia? desunt autem propter hanc causam, quod mirifice sum sollicitus, quidnam de provinciis

decernatur. mirum me desiderium tenet urbis, incredibile meorum atque in primis tui, satietas autem

provinciae, vel quia videmur eam famam consecuti ut non tam accessio quaerenda quam fortuna metuenda

sit, vel quia totum negotium non est dignum viribus nostris, qui maiora onera in re publica sustinere et possim

et soleam, vel quia belli magni timor impendet, quod videmur effugere, si ad constitutam diem decedemus.

[2] de pantheris per eos, qui venari solent, agitur mandatu meo diligenter; sed mira paucitas est, et eas, quae

sunt, valde aiunt queri, quod nihil cuiquam insidiarum in mea provincia nisi sibi fiat. itaque constituisse

dicuntur in Cariam ex nostra provincia decedere. sed tamen sedulo fit et in primis a Patisco. quicquid erit, tibi

erit, sed quid esset plane nesciebamus. mihi me hercule magnae curae est aedilitas tua; ipse dies me

admonebat; scripsi enim haec ipsis Megalensibus. tu velim ad me de omni rei publicae statu quam

diligentissime perscribas; ea enim certissima putabo, quae ex te cognoro.

Scr. in castris in Cilicia paulo ante vi K. Quint. a. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. M CAELIO AEDILI CVRVLI

sollicitus equidem eram de rebus urbanis; ita tumultuosae contiones, ita molestae Quinquatrus adferebantur

(nam citeriora nondum audiebamus); sed tamen nihil me magis sollicitabat quam in iis molestiis non me, si

quae ridenda essent, ridere tecum; sunt enim multa, sed ea non audeo scribere. illud moleste fero, nihil me

adhuc his de rebus habere tuarum litterarum. qua re etsi, cum tu haec leges, ego iam annuum munus

confecero, tamen obviae mihi velim sint tuae litterae, quae me erudiant de omni re publica, ne hospes plane

veniam. hoc melius quam tu facere nemo potest.

[2] Diogenes tuus, homo modestus, a me cum Philone Pessinunte discessit. iter habebant ad Adiatorigem,

quamquam omnia nec benigna nec copiosa cognorant. urbem, urbem, mi Rufe, cole et in ista luce vive; omnis

peregrinatio, quod ego ab adulescentia iudicavi, obscura et sordidast iis, quorum industria Romae potest

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 21

inlustris esse. quod cum probe scirem, utinam in sententia permansissem! cum una me hercule

ambulatiuncula atque uno sermone nostro omnis fructus provinciae non confero. [3] spero me integritatis

laudem consecutum; non erat minor ex contemnenda quam est ex conservata provincia. 'spem triumphi?'

inquis. satis gloriose triumpharem; non essem quidem tam diu in desiderio rerum mihi carissimarum. sed, ut

spero, propediem te videbo; tu mihi obviam mitte epistulas te dignas.

Scr. Laudiceae inter K. et Non. Maias a. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CVRVLI.

raras tuas quidem (fortasse enim non perferuntur), sed suavis accipio litteras; vel quas proxime acceperam,

quam prudentis, quam multi et offici et consili! etsi omnia sic constitueram mihi agenda, ut tu admonebas

tamen conio firmantur nostra consilia, cum sentimus prudentibus fideliterque suadentibus idem videri.

[2] ego Appium, ut saepe tecum locutus sum, valde diligo meque ab eo diligi statim coeptum esse, ut

simultatem deposuimus, sensi; nam et honorificus in me cos. fuit et suavis amicus et studiosus studiorum

etiam meorum; mea vero officia ei non defuisse tu es testis, quoi iam kwmiko\j martu/j ut opinor, accedit

Phania, et me hercule etiam pluris eum feci, quod te amari ab eo sensi. iam me Pompei totum esse scis;

Brutum a me amari intellegis. quid est causae cur mihi non in optatis sit complecti hominem florentem aetate,

opibus, honoribus, ingenio, liberis, propinquis, adfinibus, amicis, conlegam meum praesertim et in ipsa

collegi laude et scientia studiosum mei? haec eo pluribus scripsi, quod non nihil significabant tuae litterae

subdubitare, qua essem erga illum voluntate. credo te audisse aliquid. falsum est, mihi crede, si quid audisti.

genus institutorum et rationum mearum dissimilitudinem non nullam habet cum illius administratione

provinciae; ex eo quidam suspicati fortasse sunt animorum contentione, non opinionum dissensione me ab eo

discrepare; nihil autem feci umquam neque dixi, quod contra illius existimationem esse vellem, post hoc

negotium autem et temeritatem nostri Dolabellae deprecatorem me pro illius periculo praebeo.

[3] erat in eadem epistula 'veternus civitatis.' gaudebam sane et congelasse nostrum amicum laetabar otio.

extrema pagella pupugit me tuo chirographo. quid ais? Caesarem nunc defendit 'Curio? quis hoc putaret

praeter me? nam, ita vivam, putavi. di immortales, quam ego risum nostrum desidero! mihi erat in animo,

quoniam iuris dictionem confeceram, civitates locupletaram, publicanis etiam superioris lustri reliqua sine

sociorum ulla querela conservaram, privatis, summis infimis, fueram iucundus, proficisci in Ciliciam Nonis

Mais et, cum prima aestiva attigissem militemque conlocassem, decedere ex senatus consulto. cupio te

aedilem videre, miroque desiderio me urbs adficit et omnes mei tuque in primis.

Scr. Laudiceae m. Febr. a. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. M CAELIO AEDILI CVRVLI.

M. Fadio, viro optimo et homine doctissimo, familiarissime utor mirificeque eum diligo cum propter

summum ingenium eius summamque doctrinam tum propter singularem modestiam. eius negotium sic velim

suscipias, ut si esset res mea Novi ego vos magnos patronos; hominem occidat oportet, qui vestra opera uti

velit. sed in hoc homine nullam accipio excusationem. omnia relinques, si me amabis, cum tua opera Fadius

uti volet. ego res Romanas vehementer exspecto et desidero in primisque quid agas scire cupio; nam iam diu

propter hiemis magnitudinem nihil novi ad nos adferebatur.

Scr. Sidae iii aut prid. Non. Sext. a. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CVRVLI.

non potuit accuratius agi nec prudentius quam est actum a te cum Curione de supplicatione, et hercule

confecta res ex sententia mea est cum celeritate, tum quod is, qui erat iratus, competitor tuus et idem meus,

adsensus est ei, qui ornavit res nostras divinis laudibus. qua re scito me sperare ea, quae sequuntur; ad quae tu

te para. [2] Dolabellam a te gaudeo primum laudari, deinde etiam amari; nam ea, quae speras Tulliae meae

prudentia temperari posse, scio cui tuae epistulae respondeant. quid, si meam legas, quam ego tum ex tuis

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 22

litteris misi ad Appium? sed quid agas? sic vivitur. quod actum est, di adprobent. spero fore iucundum

generum nobis, multumque in eo tua nos humanitas adiuvabit.

[3] res publica me valde sollicitat. faveo Curioni, Caesarem honestum esse cupio, pro Pompeio emori

possum; sed tamen ipsa re publica nihil mihi est carius, in qua tu non valde te iactas; districtus enim mihi

videris esse, quod et bonus civis et bonus amicus es.

[4] ego de provincia decedens quaestorem Coelium praeposui provinciae. 'puerum?' inquis. at quaestorem, at

nobilem adulescentem, at omnium fere exemplo. neque erat superiore honore usus, quem praeficerem.

Pomptinus multo ante discesserat; a Quinto fratre impetrari non poterat; quem tamen si reliquissem, dicerent

iniqui non me plane post annum, ut senatus voluisset, de provincia decessisse, quoniam alterum me

reliquissem. fortasse etiam illud adderent, senatum eos voluisse provinciis praeesse, qui antea non

praefuissent, fratrem meum triennium Asiae praefuisse. denique nunc sollicitus non sum; si fratrem

reliquissem, omnia timerem. postremo non tam mea sponte quam potentissimorum duorum exemplo, qui

omnis Cassios Antoniosque complexi sunt, hominem adulescentem non tam allicere volui quam alienare

nolui. hoc tu meum consilium laudes necessest, mutari enim non potest.

de Ocella parum ad me plane scripseras et in actis non erat. tuae res gestae ita notae sunt, ut trans montem

Taurum etiam de Matrinio sit auditum. ego, nisi quid me etesiae morabuntur, celeriter, ut spero, vos videbo.

Scr. in Cumano iv Non. Mai. a. 705 (49).

M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO.

Magno dolore me adfecissent tuae litterae, nisi iam et ratio ipsa depulisset omnis molestias et diuturna

desperatione rerum obduruisset animus ad dolorem novum. sed tamen, qua re acciderit ut ex meis

superioribus litteris id suspicarere, quod scribis, nescio; quid enim in illis fuit praeter querelam temporum?

quae non meum animum magis sollicitum habent quam tuum. nam non eam cognovi aciem ingeni tui, quod

ipse videam, te id ut non putem videre; illud miror, adduci potuisse te, qui me penitus nosse deberes, ut

existimares aut me tam improvidum, qui ab excitata fortuna ad inclinatam et prope iacentem desciscerem, aut

tam inconstantem, ut conlectam gratiam florentissimi hominis effunderem a meque ipse deficerem et, quod

initio semperque fugi, civili bello interessem. quod est igitur meum 'triste consilium'? [2] ut discederem

fortasse in aliquas solitudines. Nosti enim non modo stomachi mei, cuius tu similem quondam habebas, sed

etiam oculorum in hominum insolentium indignitate fastidium. accedit etiam molesta haec pompa lictorum

meorum nomenque imperi, quo appellor. eo si onere carerem, quamvis parvis Italiae latebris contentus essem;

sed incurrit haec nostra laurus non solum in oculos, sed iam etiam in voculas malevolorum. quod cum ita

esset, nil tamen umquam de profectione nisi vobis approbantibus cogitavi. sed mea praediola tibi nota sunt; in

his mihi necesse est esse, ne amicis molestus sim. quod autem in maritimis facillime sum, moveo non nullis

suspicionem velle me navigare; quod tamen fortasse non nollem, si possem ad otium; nam ad bellum quidem

qui convenit? praesertim contra eum, cui spero me satis fecisse, ab eo, cui iam satis fieri nullo modo potest.

[3] deinde sententiam meam tu facillime perspicere potuisti iam ab illo tempore, cum in Cumanum mihi

obviam venisti. non enim te celavi sermonem T. Ampi; vidisti, quam abhorrerem ab urbe relinquenda, cum

audissem; nonne tibi adfirmavi quidvis me potius perpessurum quam ex Italia ad bellum civile exiturum?

quid ergo accidit, cur consilium mutarem? nonne omnia potius, ut in sententia permanerem? credas hoc mihi

velim, quod puto te existimare, me ex his miseriis nihil aliud quaerere nisi ut homines aliquando intellegant

me nihil maluisse quam pacem, ea desperata nihil tam fugisse quam arma civilia. huius me constantiae puto

fore ut numquam paeniteat. etenim memini in hoc genere gloriari solitum esse familiarem nostrum, Q

Hortensium, quod numquam bello civili interfuisset; hoc nostra laus erit inlustrior, quod illi tribuebatur

ignaviae, de nobis id existimari posse non arbitror. [4] nec me ista terrent, quae mihi a te ad timorem

fidissime atque amantissime proponuntur. nulla est enim acerbitas, quae non omnibus hac orbis terrarum

perturbatione impendere videatur; quam quidem ego a re publica meis privatis et domesticis incommodis

libentissime vel istis ipsis, quae tu me mones ut caveam, redemissem. [5] filio meo, quem tibi carum esse

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 23

gaudeo, si erit ulla res publica, satis amplum patrimonium relinquam in memoria nominis mei; sin autem

nulla erit, nihil accidet ei separatim a reliquis civibus. nam quod rogas ut respiciam generum meum,

adulescentem optimum mihique carissimum, an dubitas, qui scias quanti cum illum tum vero Tulliam meam

faciam, quin ea me cura vehementissime sollicitet, et eo magis, quod in communibus miseriis hac tamen

oblectabar specula, Dolabellam meum vel potius nostrum fore ab iis molestiis, quas liberalitate sua

contraxerat, liberum? velim quaeras, quos ille dies sustinuerit, in urbe dum fuit, quam acerbos sibi, quam

mihimet ipse socero non honestos. [6] itaque neque ego hunc Hispaniensem casum exspecto, de quo mihi

exploratum est ita esse, ut tu scribis, neque quicquam astute cogito. si quando erit civitas, erit profecto nobis

locus; sin autem non erit, in easdem solitudines tu ipse, ut arbitror, venies, in quibus nos consedisse audies.

sed ego fortasse vaticinor et haec omnia meliores habebunt exitus. recordor enim desperationes eorum, qui

senes erant adulescente me. Eos ego fortasse nunc imitor et utor aetatis vitio. velim ita sit; sed tamen−−.

[7] togam praetextam texi Oppio puto te audisse; nam Curtius noster dibaphum cogitat, sed eum infector

moratur. hoc aspersi, ut scires me tamen in stomacho solere ridere. de re Dolabellae quod scripsi, suadeo

videas, tamquam si tua res agatur. extremum illud erit: nos nihil turbulenter, nihil temere faciemus; te tamen

oramus, quibuscumque erimus in terris, ut nos liberosque nostros ita tueare, ut amicitia nostra et tua fides

postulabit.

Scr. Tarsi a. d. xvi K. Sext., vel paulo post a. 704 (50).

M. CICERO IMR S. D. CANINI SALVSTIO PROQ.

Litteras a te mihi stator tuus reddidit Tarsi a. d. xvi K. Sextilis. his ego ordine, ut videris velle, respondebo. de

successore meo nihil audivi neque quemquam fore arbitror. quin ad diem decedam, nulla causa est,

praesertim sublato metu Parthico. commoraturum me nusquam sane arbitror; Rhodum Ciceronum causa

puerorum accessurum puto, neque id tamen certum. ad urbem volo quam primum venire; sed tamen iter

meum rei publicae et rerum urbanarum ratio gubernabit. successor tuus non potest ita maturare, ullo modo ut

tu me in Asia possis convenire. [2] de rationibus referendis non erat incommodum te nullas referre, quam

tibi scribis a Bibulo fieri potestatem; sed id vix mihi videris per legem Iuliam facere posse, quam Bibulus

certa quadam ratione non servat, tibi magno opere servandam censeo. [3] quod scribis Apamea praesidium

deduci non oportuisse, videbam item ceteros existimare molesteque ferebam de ea re minus commodos

sermones malevolorum fuisse. Parthi transierint necne praeter te video dubitare neminem. itaque omnia

praesidia, quae magna et firma paraveram, commotus hominum non dubio sermone dimisi. [4] rationes mei

quaestoris nec verum fuit me tibi mittere, nec tamen erant confectae; eas nos Apameae deponere

cogitabamus. de praeda mea praeter quaestores urbanos, id est populum Romanum, terruncium nec attigit nec

tacturus est quisquam. Laudiceae me praedes accepturum arbitror omnis pecuniae publicae, ut et mihi et

populo cautum sit sine vecturae periculo. quod scribis ad me de drachmum ccci[c][c][c], nihil est quod in isto

genere cuiquam possim commodare; omnis enim pecunia ita tractatur, ut praeda a praefectis, quae autem mihi

attributa est, a quaestore curetur. [5] quod quaeris, quid existimem de legionibus quae decretae sunt in

Syriam, antea dubitabam venturaene essent; nunc mihi non est dubium quin, si antea auditum erit otium esse

in Syria, venturae non sint; Marium quidem successorem tarde video esse venturum, propterea quod senatus

ita decrevit, ut cum legionibus iret. [6] uni epistulae respondi; venio ad alteram.

Petis a me, ut Bibulo te quam diligentissime commendem. in quo mihi voluntas non dest, sed locus esse

videtur tecum expostulandi. solus enim tu ex omnibus, qui cum Bibulo sunt, certiorem me numquam fecisti,

quam valde Bibuli voluntas a me sine causa abhorreret. permulti enim ad me detulerunt, quom magnus

Antiochiae metus esset et magna spes in me atque in exercitu meo, solitum dicere quidvis se perpeti malle

quam videri eguisse auxilio meo; quod ego officio quaestorio te adductum reticere de praetore tuo non

moleste ferebam, quamquam, quem ad modum tractarere, audiebam. ille autem, cum ad Thermum de

Parthico bello scriberet, ad me litteram numquam misit, ad quem intellegebat eius belli periculum pertinere;

tantum de auguratu fili sui scripsit ad me; in quo ego misericordia commotus, et quod semper amicissimus

Bibulo fui, dedi operam ut ei quam humanissime scriberem. [7] ille si in omnis est malevolus, quod

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 24

numquam existimavi, minus offendor in me; sin autem a me est alienior, nihil tibi meae litterae proderunt;

nam, ad senatum quas Bibulus litteras misit, in iis, quod mihi cum illo erat commune, sibi soli attribuit: se ait

curasse ut cum quaestu populi pecunia permutaretur; quod autem meum erat proprium, ut alariis

Transpadanis uti negarem, id etiam populo se remisisse scribit; quod vero illius erat solius, id mecum

communicat: 'equitibus auxiliariis,' inquit, 'cum amplius frumenti postularemus.' illud vero pusilli animi et

ipsa malevolentia ieiuni atque inanis, quod Ariobarzanem, quia senatus per me regem appellavit mihique

commendavit, iste in litteris non regem, sed regis Ariobarzanis filium appellat. hoc animo qui sunt, deteriores

fiunt rogati. sed tibi morem gessi; litteras ad eum scripsi, quas cum acceperis, facies quod voles.

Scr. Laudiceae in. m. Maio a. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. Q THERMO PROPR.

officium meum erga Rhodonem ceteraque mea studia, quae tibi ac tuis praestiti, tibi, homini gratissimo, grata

esse vehementer gaudeo, mihique scito in dies maiori curae esse dignitatem tuam; quae quidem a te ipso

integritate et clementia tua sic amplificata est, ut nihil addi posse videatur. [2] sed mihi magis magisque

cotidie de rationibus tuis cogitanti placet illud meum consilium, quod initio Aristoni nostro, ut ad me venit,

ostendi, gravis te suscepturum inimicitias, si adulescens potens et nobilis a te ignominia adfectus esset. et

hercule sine dubio erit ignominia; habes enim neminem honoris gradu superiorem; ille autem, ut omittam

nobilitatem, hoc ipso vincit viros optimos hominesque innocentissimos, legatos tuos, quod et quaestor est et

quaestor tuus. nocere tibi iratum neminem posse perspicio, sed tamen tris fratres summo loco natos,

promptos, non indisertos, te nolo habere iratos, iure praesertim; quos video deinceps tribunos pl. per

triennium fore. [3] tempora autem rei publicae qualia futura sint, quis scit? mihi quidem turbulenta videntur

fore. cur ego te velim incidere in terrores tribunicios, praesertim cum sine cuiusquam reprehensione

quaestoriis legatis quaestorem possis anteferre? qui si dignum se maioribus suis praebuerit, ut spero et opto,

tua laus ex aliqua parte fuerit; sin quid offenderit, sibi totum, nihil tibi offenderit.

quae mihi veniebant in mentem, quae ad te pertinere arbitrabar, quod in Ciliciam proficiscebar, existimavi me

ad te oportere scribere; tu quod egeris, id velim di adprobent; sed, si me audies, vitabis inimicitias et

posteritatis otio consules.

Scr. in castris in Cilicia a. d. x K. Quint. a. 704 (50).

M. TVLLIVS M. F. M. N. CICERO IMP. S. D. C. COELIO L. F. C. N. CALDO Q.

Cum optatissimum nuntium accepissem te mihi quaestorem obtigisse, eo iucundiorem mihi eam sortem

sperabam fore, quo diutius in provincia mecum fuisses; magni enim videbatur interesse ad eam

necessitudinem, quam nobis sors tribuisset, consuetudinem quoque accedere. postea, quom mihi nihil neque a

te ipso neque ab ullo alio de adventu tuo scriberetur, verebar ne ita caderet, quod etiam nunc vereor, ne, ante

quam tu in provinciam venisses, ego de provincia decederem. accepi autem a te missas litteras in Cilicia, cum

essem in castris, a. d. x K. Quintilis scriptas humanissime, quibus facile et officium et ingenium tuum

perspici posset, sed neque unde nec quo die datae essent aut quo tempore te exspectarem significabant, nec is,

qui attulerat, a te acceperat, ut ex eo scirem, quo ex loco aut quo tempore essent datae. [2] quae cum essent

incerta, existimavi tamen faciundum esse ut ad te statores meos et lictores cum litteris mitterem. quas si satis

opportuno tempore accepisti, gratissimum mihi feceris, si ad me in Ciliciam quam primum veneris. nam,

quod ad me Curius, consobrinus tuus, mihi, ut scis, maxime necessarius, quod item C. Vergilius, propinquus

tuus, familiarissimus noster, de te accuratissime scripsit, valet id quidem apud me multum, sicuti debet

hominum amicissimorum diligens commendatio, sed tuae litterae de tua praesertim dignitate et de nostra

coniunctione maximi sunt apud me ponderis. mihi quaestor optatior obtingere nemo potuit. quam ob rem,

quaecumque a me ornamenta ad te proficiscentur, ut omnes intellegant a me habitam esse rationem tuae

maiorumque tuorum dignitatis. sed id facilius consequar, si ad me in Ciliciam veneris; quod ego et mea et rei

publicae et maxime tua interesse arbitror.

Epistulae ad familiares

LIBER SECVNDVS: AD C. CVRIONEM ET CETEROS 25

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM

Scr. Romae vel ex. a. 701 (53) vel in. 702 (52).

CICERO APPIO IMP. S. D.

si ipsa res p. tibi narrare posset, quo modo sese haberet, non facilius ex ea cognoscere posses quam ex liberto

tuo Phania; ita est homo non modo prudens, verum etiam, quod iuvet; curiosus. quapropter ille tibi omnia

explanabit; id enim mihi et ad brevitatem est aptius et ad reliquas res providentius. de mea autem

benevolentia erga te etsi potes ex eodem Phania cognoscere, tamen videntur etiam aliquae meae partes; sic

enim tibi persuade, carissimum te mihi esse cum propter multas suavitates ingeni, offici, humanitatis tuae,

tum quod ex tuis litteris et ex multorum sermonibus intellego omnia, quae a me profecta sunt in te, tibi

accidisse gratissima. quod cum ita sit, perficiam profecto, ut longi temporis usuram, qua caruimus intermissa

nostra consuetudine, et gratia et crebritate et magnitudine officiorum meorum sarciam, idque me, quoniam tu

ita vis, puto non invita Minerva esse facturum; quam quidem ego, si forte de tuis sumpsero, non solum

Polia/da , sed etiam )Appia/da nominabo. [2] Cilix, libertus tuus, antea mihi minus fuit notus; sed, ut mihi

reddidit a te litteras plenas et amoris et offici, mirifice ipse suo sermone subsecutus est humanitatem

litterarum tuarum. iucunda mihi eius oratio fuit, cum de animo tuo, de sermonibus, quos de me haberes

cotidie, mihi narraret; quid quaeris? biduo factus est mihi familiaris, ita tamen, ut Phaniam valde sim

desideraturus. quem cum Romam remittes, quod, ut putabamus, celeriter eras facturus, omnibus ei de rebus,

quas agi, quas curari a me voles, mandata des velim. [3] L. Valerium iureconsultum valde tibi commendo,

sed ita etiam, si non est iure consultus; melius enim ei cavere volo quam ipse aliis solet. valde hominem

diligo; est ex meis domesticis atque intimis familiaribus. omnino tibi agit gratias, sed idem scribit meas

litteras maximum apud te pondus habituras. id eum ne fallat, etiam atque etiam rogo. vale.

Scr. Romae circ. m. Mart. a. 703 (51).

M. CICERO PROCOS. S. D. APPIO PVLCHRO IMP.

Cum et contra voluntatem meam et praeter opinionem accidisset, ut mihi cum imperio in provinciam

proficisci necesse esset, in multis et variis molestiis cogitationibusque meis haec una consolatio occurrebat,

quod neque tibi amicior, quam ego sum, quisquam posset succedere neque ego ab ullo provinciam accipere,

qui mallet eam quam maxime mihi aptam explicatamque tradere. quod si tu quoque eandem de mea voluntate

erga te spem habes, ea te profecto numquam fallet. A te maximo opere pro nostra summa coniunctione tuaque

singulari humanitate etiam atque etiam quaeso et peto ut, quibuscumque rebus poteris (poteris autem

plurimis), prospicias et consulas rationibus meis. [2] vides ex senatus consulto provinciam esse habendam. si

eam, quod eius facere potueris, quam expeditissimam mihi tradideris, facilior erit mihi quasi decursus mei

temporis. quid in eo genere efficere possis, tui consili est; ego te, quod tibi veniet in mentem mea interesse,

valde rogo. pluribus verbis ad te scriberem, si aut tua humanitas longiorem orationem exspectaret aut id fieri

nostra amicitia pateretur aut res verba desideraret ac non pro se ipsa loqueretur. hoc velim tibi persuadeas, si

rationibus meis provisum a te esse intellexero, magnam te ex eo et perpetuam voluptatem esse capturum.

vale.

Scr. Brundisii ex. mense Maio a. 703 (51).

CICERO S. D. APPIO PVLCHRO

A. d. xi K. Iun. Brundisium cum venissem, Q. Fabius Vergilianus, legatus tuus, mihi praesto fuit eaque me ex

tuis mandatis monuit, quae non mihi, ad quem pertinebant, sed universo senatui venerant in mentem,

praesidio firmiore opus esse ad istam provinciam; censebant enim omnes fere, ut in Italia supplementum meis

et Bibuli legionibus scriberetur. id cum Sulpicius consul passurum se negaret, multa nos quidem questi

sumus, sed tantus consensus senatus fuit ut mature proficisceremur, parendum ut fuerit, itaque fecimus. nunc,

quod a te petii litteris iis, quas Romae tabellariis tuis dedi, velim tibi curae sit ut, quae successori

coniunctissimo et amicissimo commodare potest is, qui provinciam tradit, ut ea pro nostra consociatissima

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 26

voluntate cura ac diligentia tua complectare, ut omnes intellegant nec me benevolentiori cuiquam succedere

nec te amiciori potuisse provinciam tradere. [2] ex iis litteris, quarum ad me exemplum misisti, quas in

senatu recitari voluisti, sic intellexeram, permultos a te milites esse dimissos; sed mihi Fabius idem

demonstravit te id cogitasse facere, sed, cum ipse a te discederet, integrum militum numerum fuisse. id si ita

est, pergratum mihi feceris, si istas exiguas copias, quas habuisti, quam minime imminueris. qua de re senatus

consulta quae facta sunt, ad te missa esse arbitror. equidem pro eo, quanti te facio, quicquid feceris,

approbabo, sed te quoque confido ea facturum, quae mihi intelleges maxime esse accommodata. ego C.

Pomptinum, legatum meum, Brundisi exspectabam eumque ante K. Iun. Brundisium venturum arbitrabar. qui

cum venerit, quae primum navigandi nobis facultas data erit, utemur.

Scr. Brundisi prid. Non. aut ipsis Non. Iun. a. 703 (51).

CICERO S. D. AP. PVLCHRO

pridie Nonas Iunias, cum essem Brundisi, litteras tuas accepi, quibus erat scriptum te L. Clodio mandasse,

quae illum mecum loqui velles. Eum sane exspectabam, ut ea, quae a te adferret, quam primum cognoscerem.

meum studium erga te et officium tametsi multis iam rebus spero tibi esse cognitum, tamen in iis maxime

declarabo, quibus plurimum significare potuero tuam mihi existimationem et dignitatem carissimam esse.

mihi et Q. Fabius Vergilianus et C. Flaccus L. f. et diligentissime M. Octavius Cn. f. demonstravit me a te

plurimi fieri; quod egomet multis argumentis iam antea iudicaram maximeque illo libro augurali, quem ad me

amantissime scriptum suavissimum misisti. mea in te omnia summa necessitudinis officia constabunt.

[2] nam cum te ipsum, ex quo tempore tu me diligere coepisti, cotidie pluris feci, tum accesserunt etiam

coniunctiones necessariorum tuorum (duo enim duarum aetatum plurimi facio, Cn. Pompeium, filiae tuae

socerum, et M. Brutum, generum tuum), conlegique coniunctio praesertim tam honorifice a te approbata non

mediocre vinculum mihi quidem attulisse videtur ad voluntates nostras copulandas. sed et, si Clodium

convenero, ex illius sermone ad te scribam plura et ipse operam dabo te ut quam primum videam. quod

scribis tibi manendi causam eam fuisse, ut me convenires, id mihi, ne mentiar, est gratum.

Scr. Trallibus a. d. vi K. Sext. a. 703 (51).

CICERO S. D. APPIO PVLCHRO

Trallis veni a. d. vi K. Sext. ibi mihi praesto fuit L. Lucilius cum litteris mandatisque tuis; quo quidem

hominem neminem potuisti nec mihi amiciorem nec, ut arbitror, ad ea cognoscenda, quae scire volebam,

aptiorem prudentioremve mittere. ego autem et tuas litteras legi libenter et audivi Lucilium diligenter. nunc,

quoniam et tu ita sentis (scribis enim, quae de nostris officiis ego ad te scripserim, etsi tibi iucunda fuerint,

tamen, quoniam ex alto repetita sint, non necessaria te putasse), et re vera con−firmata amicitia et perspecta

fide commemoratio officiorum supervacanea est, eam partem orationis praetermittam, tibi tamen agam, ut

debeo, gratias; animadverti enim et didici ex tuis litteris te omnibus in rebus habuisse rationem, ut mihi

consuleres restitueresque et parares quodam modo omnia, quo mea ratio facilior et solutior esse posset.

[2] hoc tuum officium cum mihi gratissimum esse dicam, sequitur illud, ut te existimare velim mihi magnae

curae fore atque esse iam, primum ut ipse tu tuique omnes, deinde ut etiam reliqui scire possint me tibi esse

amicissimum. quod quibus adhuc non satis est perspectum, ii mihi nolle magis nos hoc animo esse quam non

intellegere videntur; sed profecto intellegent, neque enim obscuris personis nec parvis in causis res agetur.

sed haec fieri melius quam dici aut scribi volo.

[3] quod itinerum meorum ratio te non nullam in dubitationem videtur adducere, visurusne me sis in

provincia, ea res sic se habet: Brundisi cum loquerer cum Phania, liberto tuo, veni in eum sermonem, ut

dicerem me libenter ad eam partem provinciae primum esse venturum, quo te maxime velle arbitrarer. tunc

mihi ille dixit, quod classe tu velles decedere, per fore accommodatum tibi si ad illam maritimam partem

provinciae navibus accessissem. dixi me esse facturum itaque fecissem, nisi mi L. Clodius noster Corcyrae

dixisset minime id esse faciendum; te Laudiceae fore ad meum adventum. erat id mihi multo brevius

multoque commodius, cum praesertim te ita malle arbitrarer. tua ratio postea est commutata. [4] nunc quid

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 27

fieri possit, tu facillime statues; ego tibi meum consilium exponam: Pr. K. Sextilis puto me Laudiceae fore.

perpaucos dies, dum pecunia accipitur, quae mihi ex publica permutatione debetur, commorabor. deinde iter

faciam ad exercitum, ut circiter id. Sext. putem me ad Iconium fore. sed, si quid nunc me fallit in scribendo

(procul enim aberam ab. re ipsa et a locis), simul ac progredi coepero, quam celerrime potero et quam

creberrimis litteris faciam ut tibi nota sit omnis ratio dierum atque itinerum meorum. oneris tibi imponere nec

audeo quicquam nec debeo; sed, quod commodo tuo fieri possit, utriusque nostrum magni interest ut te

videam ante quam decedas. quam facultatem si quis casus eripuerit, mea tamen in te omnia officia constabunt

non secus ac si te vidissem; tibi de nostris rebus nihil sum ante mandaturus per litteras quam desperaro coram

me tecum agere posse.

[5] quod te a Scaevola petisse dicis, ut, dum tu abesses, ante adventum meum provinciae praeesset, eum ego

Ephesi vidi fuitque mecum familiariter triduum illud, quod ego Ephesi commoratus sum, nec ex eo quicquam

audivi, quod sibi a te mandatum diceret. ac sane vellem potuisset obsequi voluntati tuae; non enim arbitror

noluisse.

Scr. in castris prid. K. Sept. a. 703 (51).

M. CICERO S. D. APPIO PVLCHRO

Cum meum factum cum tuo comparo, etsi non magis mihi faveo in nostra amicitia tuenda quam tibi, tamen

multo magis meo facto delector quam tuo. ego enim Brundisi quaesivi ex Phania, cuius mihi videbar et

fidelitatem erga te perspexisse et nosse locum, quem apud te is teneret, quam in partem provinciae maxime

putaret te velle ut in succedendo primum venirem. Cum ille mihi respondisset nihil me tibi gratius facere

posse quam si ad Sidam navigassem, etsi minus dignitatis habebat ille adventus et ad multas res mihi minus

erat aptus, tamen ita me dixi esse facturum. [2] idem ego cum L. Clodium Corcyrae convenissem, hominem

ita tibi coniunctum, ut mihi, cum illo cum loquerer, tecum loqui viderer, dixi ei me ita facturum esse, ut in

eam partem, quam Phania rogasset, primum venirem. tunc ille, mihi cum gratias egisset, magno opere a me

petivit ut Laudiceam protinus irem; te in prima provincia velle esse, ut quam primum decederes; quin, nisi

ego successor essem, quem tu cuperes videre, te antea, quam tibi successum esset, decessurum fuisse; quod

quidem erat consentaneum cum iis litteris, quas ego Romae acceperam, ex quibus perspexisse mihi videbar,

quam festinares decedere. respondi Clodio me ita esse facturum ac multo quidem libentius quam si illud esset

faciendum, quod promiseram Phaniae. itaque et consilium mutavi et ad te statim mea manu scriptas litteras

misi; quas quidem ex tuis litteris intellexi satis mature ad te esse perlatas.

[3] hoc ego meo facto valde delector; nihil enim potuit fieri amantius. considera nunc vicissim tuum. non

modo ibi non fuisti, ubi me quam primum videre posses, sed eo discessisti, quo ego te ne persequi quidem

possem triginta diebus, qui tibi ad decedendum lege, ut opinor, Cornelia constituti essent, ut tuum factum, qui

quo animo inter nos simus ignorent, alieni hominis, ut levissime dicam, et fugientis congressum, meum vero

coniunctissimi et amicissimi esse videatur. [4] ac mihi tamen, ante quam in provinciam veni, redditae sunt a

te litterae, quibus etsi te Tarsum proficisci demonstrabas, tamen mihi non dubiam spem mei conveniendi

adferebas, cum interea, credo equidem, malevoli homines (late enim patet hoc vitium et est in multis), sed

tamen probabilem materiem nacti sermonis ignari meae constantiae conabantur alienare a te voluntatem

meam; qui te forum Tarsi agere, statuere multa, decernere, iudicare dicerent, cum posses iam suspicari tibi

esse successum, quae ne ab iis quidem fieri solerent, qui brevi tempore sibi succedi putarent. [5] Horum ego

sermone non movebar, quin etiam, credas mi velim, si quid tu ageres, levari me putabam molestia et ex annua

provincia, quae mihi longa videretur, prope iam undecim mensuum provinciam factam esse gaudebam, si

absenti mihi unius mensis labor detractus esset; illud, vere dicam, me movet, in tanta militum paucitate

abesse tris cohortis, quae sint plenissimae, nec me scire ubi sint; molestissime autem fero, quod te ubi visurus

sim nescio; coque ad te tardius scripsi, quod cotidie te ipsum exspectabam, cum interea ne litteras quidem

ullas accepi, quae me docerent, quid ageres aut ubi te visurus essem. itaque virum fortem mihique in primis

probatum, D. Antonium, praefectum evocatorum, misi ad te, cui, si tibi videretur, cohortis traderes, ut, dum

tempus anni esset idoneum, aliquid negoti gerere possem; in quo, tuo consilio ut me sperarem esse usurum, et

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 28

amicitia nostra et litterae tuae fecerant, quod ne nunc quidem despero. sed plane, quando aut ubi te visurus

sim, nisi ad me scripseris, ne suspicari quidem possum.

[6] ego, ut me tibi amicissimum esse et aequi et iniqui intellegant, curabo; de tuo in me animo iniquis secus

existimandi videris non nihil loci dedisse. id si correxeris, mihi valde gratum erit. et ut habere rationem

possis, quo loco me salva lege Cornelia convenias, ego in provinciam veni pridie K. Sextilis, iter in Ciliciam

facio per Cappadociam, castra movi ab Iconio pridie K. Septembris. nunc tu et ex diebus et ex ratione itineris,

si putabis me esse conveniendum, constitues, quo loco id commodissime fieri possit et quo die.

Scr. Laudiceae circiter Id. Febr. a. 704 (50).

CICERO S. D. APPIO PVLCHRO

pluribus verbis ad te scribam, cum plus oti nactus ero; haec scripsi subito, cum Bruti pueri Laudiceae me

convenissent et se Romam properare dixissent. itaque nullas iis praeterquam ad te et ad Brutum dedi litteras

[2] legati Appiani mihi volumen a te plenum querelae iniquissimae reddiderunt, quod corum aedificationem

litteris meis impedissem. eadem autem epistula petebas ut cos quam primum, ne in hiemem inciderent, ad

facultatem aedificandi liberarem, et simul peracute querebare, quod eos tributa exigere vetarem prius quam

ego re cognita permisissem; genus enim quoddam fuisse impediendi, cum ego cognoscere non <possem>,

nisi cum ad hiemem me ex [3] Cilicia recepissem. ad omnia accipe et cognosce aequitatem expostulationis

tuae. primum, cum ad me aditum esset ab iis, qui dicerent a se intolerabilia tributa exigi, quid habuit

iniquitatis me scribere, ne facerent, ante quam ego rem causamque cognossem? non poteram, credo, ante

hiemem; sic enim scribis. quasi vero ad cognoscendum ego ad illos, non illi ad me venire debuerint. 'tam

longe?' inquis. quid? cum dabas iis litteras, per quas mecum agebas, ne eos impedirem, quo minus ante

hiemem aedificarent, non eos ad me venturos arbitrabare? tametsi id quidem fecerunt ridicule; quas enim

litteras adferebant, ut opus aestate facere possent, eas mihi post brumam reddiderunt. sed scito et multo pluris

esse, qui de tributis recusent, quam qui exigi velint, et me tamen, quod te velle existimem, esse facturum. de

Appianis hactenus.

[4] A Pausania, Lentuli liberto, accenso meo, audivi, cum diceret te secum esse questum, quod tibi obviam

non prodissem. scilicet contempsi te, nec potest fieri me quicquam superbius! Cum puer tuus ad me secunda

fere vigilia venisset isque te ante lucem Iconium mihi venturum nuntiasset, incertumque, utra via, cum essent

duae, altera Varronem, tuum familiarissimum, altera Q. Leptam, praefectum fabrum meum, tibi obviam misi.

mandavi utrique eorum, ut tante ad me excurrerent, ut tibi obviam prodire possem. currens Lepta venit

mihique nuntiavit te iam castra praetergressum esse. confestim Iconium veni. cetera iam tibi nota sunt. an ego

tibi obviam non prodirem, primum Ap. Claudio, deinde imperatori, deinde more maiorum, deinde, quod

caput est, amico, cum in isto genere multo etiam ambitiosius facere soleam, quam honos meus et dignitas

postulat? sed haec hactenus. [5] illud idem Pausania dicebat te dixisse: 'quidni? Appius Lentulo, Lentulus

Ampio processit obviam, Cicero Appio noluit ?' quaeso, etiamne tu has ineptias, homo mea sententia summa

prudentia, multa etiam doctrina, plurimo rerum usu, addo urbanitatem, quae est virtus, ut Stoici rectissime

putant? ullam Appietatem aut Lentulitatem valere apud me plus quam ornamenta virtutis existimas? Cum ea

consecutus nondum eram, quae sunt hominum opinionibus amplissima, tamen ista vestra nomina numquam

sum admiratus; viros eos, qui ea vobis reliquissent, magnos arbitrabar. postea vero quam ita et cepi et gessi

maxima imperia, ut mihi nihil neque ad honorem neque ad gloriam adquirendum putarem, superiorem

quidem numquam, sed parem vobis me speravi esse factum. nec mehercule aliter vidi existimare vel Cn.

Pompeium, quem omnibus, qui umquam fuerunt, vel P. Lentulum, quem mihi ipsi antepono; tu si aliter

existimas, nihil errabis, si paulo diligentius, ut, quid sit eu)ge/neia , quid sit nobilitas, intellegas,

Athenodorus, Sandonis filius, quid de his rebus dicat, attenderis. [6] sed ut ad rem redeam, me tibi non

amicum modo, verum etiam amicissimum existimes velim. profecto omnibus officiis meis efficiam, ut ita

esse vere possis iudicare. tu autem si id agis, ut minus mea causa, dum ego absim, debere videaris, quam ego

tua laborarim, libero te ista cura;

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 29

pa/r' e)/moige kai\ a)/lloi

oi(/ ke/ me timh/sousi, ma/lista de\ mhti/eta Zeu/j.

si autem natura es filai/tioj , illud non perficies, quo minus tua causa velim; hoc adsequere, ut, quam in

partem tu accipias, minus laborem. haec ad te scripsi liberius fretus conscientia offici mei benevolentiaeque,

quam a me certo iudicio susceptam, quoad tu voles, conservabo.

Scr. in castris in agro Mopsuhestiae a. d. viii Id. Oct a. 703 (51).

CICERO S. D. APPIO PVLCHRO

etsi, quantum ex tuis litteris intellegere potui, videbam te hanc epistulam, cum ad urbem esses, esse lecturum

refrigerato iam levissimo sermone hominum provincialium, tamen cum tu tam multis verbis ad me de

improborum oratione scripsisses, faciendum mihi putavi ut tuis litteris brevi responderem. [2] sed prima duo

capita epistulae tuae tacita mihi quodam modo relinquenda sunt; nihil enim habent, quod definitum sit aut

certum, nisi me vultu et taciturnitate significasse tibi non esse amicum, idque, pro tribunali cum aliquid

ageretur, et non nullis in conviviis intellegi potuisse. hoc totum nihil esse possum intellegere; sed, cum sit

nihil, ne quid dicatur quidem intellego; illud quidem scio, meos multos et inlustris et ex superiore et ex aequo

loco sermones habitos cum tua summa laude et cum magna [sollicitudine] significatione nostrae familiaritatis

ad te vere potuisse deferri. nam quod ad legatos attinet, quid a me fieri potuit aut elegantius aut iustius quam

ut sumptus egentissimarum civitatum minuerem sine ulla imminutione dignitatis tuae, praesertim ipsis

civitatibus postulantibus? nam mihi totum genus legationum tuo nomine proficiscentium notum non erat.

Apameae cum essem, multarum civitatum principes ad me detulerunt sumptus decerni legatis nimis magnos,

cum solvendo civitates non essent. hic ego multa simul cogitavi. [3] primum te, hominem non solum

sapientem, verum etiam, ut nunc loquimur, urbanum, non arbitrabar genere isto legationum delectari, idque

me arbitror Synnadis pro tribunali multis verbis disputavisse, primum Ap. Claudium senatui populoque

Romano non Midaeensium testimonio (in ea enim civitate mentio facta est), sed sua sponte esse laudatum;

deinde me ista vidisse accidere multis, ut eorum causa legationes Romam venirent, sed iis legationibus non

meminisse ullum tempus laudandi aut locum dari; studia mihi corum placere, quod in te bene merito grati

essent; consilium totum videri minime necessarium; si autem vellent declarare in eo officium suum,

laudaturum me, si qui suo sumptu functus esset officio, concessurum, si legitimo, non permissurum, si

infinito. quid enim reprehendi potest ? nisi quod addis visum esse quibusdam edictum meum quasi consulto

ad istas legationes impediendas esse accommodatum. iam non tantum mihi videntur iniuriam facere ii qui

haec disputant, quam si cuius aures ad hanc disputationem patent. [4] Romae composui edictum; nihil

addidi, nisi quod publicani me rogarunt, cum Samum ad me venissent, ut de tuo edicto totidem verbis

transferrem in meum. diligentissime scriptum caput est, quod pertinet ad minuendos sumptus civitatum. quo

in capite sunt quaedam nova salutaria civitatibus, quibus ego magno opere delector; hoc vero, ex quo suspicio

nata est me exquisisse aliquid in quo te offenderem, tralaticium est. neque enim eram tam desipiens, ut

privatae rei causa legari putarem, qui et tibi non privato et pro re non privata sua, sed publica, non in privato,

sed in publico orbis terrae consilio, id est in senatu, ut gratias agerent, mittebantur; neque, cum edixi ne quis

iniussu meo proficisceretur, exclusi eos, qui me in castra et qui trans Taurum persequi non possent. nam id est

maxime in tuis litteris inridendum. quid enim erat, quod me persequerentur in castra Taurumve transirent,

cum ego Laudicea usque ad Iconium iter ita fecerim, ut me omnium illarum dioecesium, quae eis Taurum

sunt, omniumque carum civitatum magistratus legationesque convenirent? [5] nisi forte postea coeperunt

legare quam ego Taurum transgressus sum; quod certe non ita est. Cum enim Laudiceae, cum Apameae, cum

Synnadis, cum Philomeli, cum Iconi essem, quibus in oppidis omnibus commoratus sum, omnes iam istius

generis legationes crant constitutae. atque hoc tamen te scire volo, me de isto sumptu legationum aut

minuendo aut remittendo decrevisse nil nisi quod principes civitatum a me postulassent, ne in venditionem

tributorum et illam acerbissimam exactionem, quam tu non ignoras, capitum atque ostiorum inducerentur

sumptus minime necessarii. ego autem, cum hoc suscepissem non solum iustitia, sed etiam misericordia

adductus, ut levarem miseriis perditas civitates et perditas maxime per magistratus suos, non potui in illo

sumptu non necessario neglegens esse. tu, si istius modi sermones ad te delati de me sunt, non debuisti

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 30

credere; si autem hoc genere delectaris, ut, quae tibi in mentem veniant, aliis attribuas, genus sermonis

inducis in amicitiam minime liberale. ego, si in provincia de tua fama detrahere umquam cogitassem, non

tuum libertum Brundisi neque ad praefectum fabrum Corcyrae, quem in locum me venire velles, rettulissem.

qua re potes doctissimis hominibus auctoribus, quorum sunt de amicitia gerenda praeclarissime scripti libri,

genus hoc totum orationis tollere: 'disputabant, ego contra disserebam; dicebant, ego negabam.' [6] an mihi

de te nihil esse dictum umquam putas? ne hoc quidem, quod, cum me Laudiceam venire voluisses, Taurum

ipse transisti? quod isdem diebus meus conventus crat Apameae, Synnade, Philomeli, tuus Tarsi? non dicam

plura, ne, in quo te obiurgem, id ipsum videar imitari; illud dicam ut sentio: si ista, quae alios loqui dicis, ipse

sentis, tua summa culpa est; sin autem alii tecum haec loquuntur, tua tamen, quod audis, culpa non nulla est.

mea ratio in tota amicitia nostra constans et gravis reperietur. quod si qui me astutiorem fingit, quid potest

esse callidius quam, cum te absentem semper defenderem, cum praesertim mihi usu venturum non arbitrarer,

ut ego quoque a te absens defendendus essem, nunc committere, ut tu iure optimo me absentem deserere

posses? [7] unum genus excipio sermonis, in quo persaepe aliquid dicitur, quod te putem nolle dici, si aut

legatorum tuorum quoipiam aut praefectorum aut tribunorum militum male dicitur; quod tamen ipsum non

mehercule adhuc accidit, me audiente ut aut gravius diceretur aut in pluris, quam mecum Corcyrae Clodius

est locutus, cum in eo genere maxime quereretur te aliorum improbitate minus felicem fuisse. hos ego

sermones, quod et multi sunt et tuam existimationem, ut ego sentio, non offendunt, lacessivi numquam, sed

non valde repressi. si quis est qui neminem bona fide in gratiam putet redire posse, non nostram is perfidiam

coarguit, sed indicat suam, simulque non de me is peius quam de te existimat; sin autem quem mea instituta

in provincia non delectant et quadam dissimilitudine institutorum meorum ac tuorum laedi se putat, cum

uterque nostrum recte fecerit, sed non idem uterque secutus sit, hunc ego amicum habere non curo.

[8] liberalitas tua ut hominis nobilissimi latius in provincia patuit; nostra si angustior est (etsi de tua prolixa

beneficaque natura limavit aliquid posterior annus propter quandam tristitiam temporum), non debent mirari

homines, cum et natura semper ad largiendum ex alieno fuerim restrictior et temporibus, quibus alii

moventur, isdem ego movear, 'med esse acerbum sibi, uti sim dulcis mihi.'

[9] de rebus urbanis quod me certiorem fecisti, cum per se mihi gratum fuit, tum quod significasti tibi omnia

mea mandata curae fore. in quibus unum illud te praecipue rogo ut cures, ne quid mihi ad hoc negoti aut

oneris accedat aut temporis, Hortensiumque, nostrum conlegam et familiarem, roges ut, si umquam mea

causa quicquam aut sensit aut fecit, de hac quoque sententia bima decedat, qua mihi nihil potest esse

inimicius.

[10] de nostris rebus quod scire vis, Tarso Nonis Octobribus ad Amanum versus profecti sumus; haec scripsi

postridie eius dici, cum castra haberem in agro Mopsuhestiae si quid egero, scribam ad te neque domum

umquam ad me litteras mittam, quin adiungam eas, quas tibi reddi velim. de Parthis quod quaeris, fuisse

nullos puto; Arabes qui fuerunt admixto Parthico ornatu, dicuntur omnes revertisse; hostem esse in Syria

negant ullum. tu velim ad me quam saepissime et de tuis rebus scribas et de meis et de omni rei publicae

statu; de quo sum sollicitus eo magis, quod ex tuis litteris cognovi Pompeium nostrum in Hispaniam iturum.

Scr. Laudiceae paulo post x K. Mart. a. 704 (50).

CICERO APPIO PVLCHRO S.

vix tandem legi litteras dignas Ap. Claudio, plenas humanitatis, offici, diligentiae. aspectus videlicet urbis tibi

tuam pristinam urbanitatem reddidit; nam quas ex itinere ante quam ex Asia egressus es ad me litteras misisti,

unas de legatis a me prohibitis proficisci, alteras de Appianorum aedificatione impedita, legi perinvitus;

itaque conscientia meae constantis erga te voluntatis rescripsi tibi subiratus. Iis vero litteris lectis, quas

Philotimo, liberto meo, dedisti, cognovi intellexique in provincia multos fuisse, qui nos, quo animo inter nos

sumus, esse nollent, ad urbem vero ut accesseris vel potius ut primum tuos videris, cognosse te ex iis, qua in

te absentem fide, qua in omnibus officiis tuendis erga te observantia et constantia fuissem. itaque quanti illud

me aestimare putas, quod est in tuis litteris scriptum, si quid inciderit, quod ad meam dignitatem pertineat,

etsi vix fieri possit, tamen te parem mihi gratiam relaturum? tu vero facile facies; nihil est enim quod studio

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 31

et benevolentia vel amore potius effici non possit.

[2] ego, etsi ipse ita iudicabam et fiebam crebro a meis per litteras certior, tamen maximam laetitiam cepi ex

tuis litteris de spe minime dubia et plane explorata triumphi tui, neque vero ob eam causam, quo ipse facilius

consequerer (nam id quidem )Epikou/reion est), sed mehercule quod tua dignitas atque amplitudo mihi est

ipsa cara per se. qua re, quoniam pluris tu habes quam ceteri, quos scias in hanc provinciam proficisci, quod

te adeunt fere omnes, si quid velis, gratissimum mihi feceris, si ad me, simulatque adeptus eris quod et tu

confidis et ego opto, litteras miseris. 'longi subselli,' ut noster Pompeius appellat, iudicatio et mora si quem

tibi item unum alterumve diem abstulerit (quid enim potest amplius?), tua tamen dignitas suum locum

obtinebit; sed, si me diligis, si a me diligi vis, ad me litteras, ut quam primum laetitia adficiar, mittito.

[3] et velim, reliquum quod est promissi ac muneris tui, mihi persolvas. Cum ipsam cognitionem iuris auguri

consequi cupio tum mehercule tuis incredibiliter studiis erga me muneribusque delector. quod autem a me

tale quiddam desideras, sane mihi considerandum est, quonam te remunerer potissimum genere. nam profecto

non est meum, qui in scribendo, ut soles admirari, tantum industriae ponam, committere ut neglegens in

scribendo fuisse videar, praesertim cum id non modo neglegentis, sed etiam ingrati animi crimen futurum sit.

[4] verum haec videbimus. illud, quod polliceris, velim pro tua fide diligentiaque et pro nostra non instituta,

sed iam inveterata amicitia cures, enitare, ut supplicatio nobis quam honorificentissime quam primumque

decernatur. omnino serius misi litteras quam vellem (in quo cum difficultas navigandi fuit odiosa, tum in

ipsum discessum senatus incidisse credo meas litteras), sed id feci adductus auctoritate et consilio tuo idque a

me recte factum puto, quod non statim, ut appellatus imperator sim, sed aliis rebus additis aestivisque

confectis litteras miserim. haec igitur tibi erunt curae, quem ad modum ostendis, meque totum et mea et meos

commendatos habebis.

Scr. Laudiceae m. April a. 704 (50).

CICERO APPIO PVLCHRO S.

Cum est ad nos adlatum de temeritate eorum, qui tibi negotium facesserent, etsi graviter primo nuntio

commotus sum, quod nihil tam praeter opinionem meam accidere potuit, tamen, ut me conlegi, cetera mi

facillima videbantur, quod et in te ipso maximam spem et in tuis magnam habebam, multaque mihi veniebant

in mentem, quam ob rem istum laborem tibi etiam honori putarem fore; illud plane moleste tuli, quod

certissimum et iustissimum triumphum hoc invidorum consilio esse tibi ereptum videbam. quod tu si tanti

facies, quanti ego semper iudicavi faciendum esse, facies sapienter et ages victor ex inimicorum dolore

triumphum iustissimum. ego enim plane video fore nervis, opibus, sapientia tua, vehementer ut inimicos tuos

paeniteat intemperantiae suae. de me tibi sic contestans omnis deos promitto atque confirmo, me pro tua

dignitate (malo enim dicere quam 'pro salute') in hac provincia, cui tu praefuisti, rogando deprecatoris,

laborando propinqui, auctoritate cari hominis, ut spero, apud civitates, gravitate imperatoris suscepturum

officia atque partis. omnia volo a me et postules et exspectes; vincam meis officiis cogitationes tuas.

[2] Q. Servilius perbrevis mihi a te litteras reddidit, quae mihi tamen nimis longae visae sunt; iniuriam enim

mihi fieri putabam, cum rogabar. nollem accidisset tempus, in quo perspicere posses, quanti te, quanti

Pompeium, quem unum ex omnibus facio, ut debeo, plurimi, quanti Brutum facerem (quamquam in

consuetudine cotidiana perspexisses, sicuti perspicies); sed, quoniam accidit, si quid a me praetermissum erit,

commissum facinus et admissum dedecus confitebor. [3] Pomptinus, qui a te tractatus est praestanti ac

singulari fide, cuius tui benefici sum ego testis, praestat tibi memoriam benevolentiamque, quam debet. qui

cum maximis suis rebus coactus a me invitissimo decessisset, tamen, ut vidit interesse tua, conscendens iam

navem Epheso Laudiceam revertit. talia te cum studia videam habiturum esse innumerabilia, piane dubitare

non possum quin tibi amplitudo ista sollicitudo futura sit; si vero efficis ut censores creentur, et si ita gesseris

censuram, ut et debes et potes, non tibi solum, sed tuis omnibus video in perpetuum summo te praesidio

futurum. illud pugna et enitere, ne quid nobis temporis prorogetur, ut, cum hic tibi satis fecerimus, istic

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 32

quoque nostram in te benevolentiam navare possimus.

[4] quae de hominum atque ordinum omnium erga te studiis scribis ad me, minime mihi miranda et maxime

iucunda acciderunt, eademque ad me perscripta sunt a familiaribus meis. itaque capio magnam voluptatem,

cum tibi, cuius mihi amicitia non solum ampla sed etiam iucunda est, ea tribui, quae debeantur, tum vero

remanere etiam nunc in civitate nostra studia prope omnium consensu erga fortis et industrios viros, quae

mihi ipsi una semper tributa merces est laborum et vigiliarum mearum.

[5] illud vero mihi permirum accidit, tantam temeritatem fuisse in eo adulescente, cuius ego salutem in

duobus capitis iudiciis summa contentione defendi, ut tuis inimicitiis suscipiendis oblivisceretur prope

omnium fortunarum ac rationum suarum, praesertim cum tu omnibus vel ornamentis vel praesidiis

redundares, ipsi, ut levissime dicam, multa dessent. cuius sermo stultus et puerilis erat iam ante ad me a M.

Caelio, familiari nostro, perscriptus; de quo item sermone multa scripta sunt abs te. ego autem citius cum eo,

qui tuas inimicitias suscepisset, veterem coniunctionem diremissem quam novam conciliassem; neque enim

de meo erga te studio dubitare debes, neque id est obscurum cuiquam in provincia nec Romae fuit.

[6] sed tamen significatur in tuis litteris suspicio quaedam et dubitatio tua, de qua alienum tempus est mihi

tecum expostulandi, purgandi autem mei necessarium. Ubi enim ego cuiquam legationi fui impedimento, quo

minus Romam ad laudem tuam mitteretur? aut in quo potui, si te palam odissem, minus quod tibi obesset

facere, si clam, magis aperte inimicus esse? quod si essem ea perfidia, qua sunt ii, qui in nos haec conferunt,

tamen ea stultitia certe non fuissem, ut aut in obscuro odio apertas inimicitias aut, in quo tibi nihil nocerem,

summam ostenderem voluntatem nocendi. ad me adire quosdam memini, nimirum ex Epicteto, qui dicerent

nimis magnos sumptus legatis decerni. quibus ego non tam imperavi quam censui sumptus legatis quam

maxime ad legem Corneliam decernendos; atque in eo ipso me non perseverasse testes sunt rationes

civitatum, in quibus, quantum quaeque voluit, legatis tuis datum. induxit. [7] te autem quibus mendaciis

homines levissimi onerarunt! non modo sublatos sumptus, sed etiam a procuratoribus eorum, qui iam profecti

essent, repetitos et ablatos, eamque causam multis omnino non eundi fuisse. quererer tecum atque

expostularem, ni, ut supra scripsi, purgare me tibi hoc tuo tempore quam accusare te mallem idque putarem

esse rectius. itaque nihil de te, quod credideris, de me, quam ob rem non debueris credere, pauca dicam. nam

si me virum bonum, si dignum iis studiis eaque doctrina, cui me a pueritia dedi, si satis magni animi, non

minimi consili in maximis rebus perspectum habes, nihil in me non modo perfidiosum et insidiosum et fallax

in amicitia, sed ne humile quidem aut ieiunum debes agnoscere. [8] sin autem me astutum et occultum libet

fingere, quid est quod minus cadere in eius modi naturam possit quam aut florentissimi hominis aspernari

benevolentiam aut eius existimationem oppugnare in provincia, cuius laudem domi defenderis, aut in ea re

animum ostendere inimicum, in qua nihil obsis, aut id eligere ad perfidiam, quod ad indicandum odium

apertissimum sit, ad nocendum levissimum? quid erat autem cur ego in te tam implacabilis essem, cum te ex

fratre meo ne tunc quidem, cum tibi prope necesse esset eas agere partis, inimicum mihi fuisse cognossem?

Cum vero reditum nostrum in gratiam uterque expetisset, quid in consulatu tuo frustra mecum egisti, quod me

aut facere aut sentire voluisses? quid mihi mandasti, cum te Puteolos prosequerer, in quo non exspectationem

tuam diligentia mea [9] vicerim? quod si id est maxime astuti, omnia ad suam utilitatem referre, quid mihi

tandem erat utilius, quid commodis meis aptius quam hominis nobilissimi atque honoratissimi coniunctio,

cuius opes, ingenium, liberi, adfines, propinqui mihi magno vel ornamento vel praesidio esse possent? quae

tamen ego omnia in expetenda amicitia tua non astutia quadam, sed aliqua potius sapientia secutus sum.

quid? illa vincula, quibus quidem libentissime astringor, quanta sunt, studiorum similitudo, suavitas

consuetudinis, delectatio vitae atque victus, sermonis societas, litterae interiores! atque haec domestica; quid

illa tandem popularia, reditus inlustris in gratiam, in quo ne per imprudentiam quidem errari potest sine

suspicione perfidiae, amplissimi sacerdota collegium, in quo non modo amicitiam violari apud maiores

nostros fas non erat, sed ne coptari quidem sacerdotem licebat, qui cuiquam ex collegio esset inimicus?

[10] quae ut omittam tam multa atque tanta, quis umquam tanti quemquam fecit aut facere potuit aut debuit

quanti ego Cn. Pompeium, socerum tuae filiae? etenim si merita valent, patriam, liberos, salutem, dignitatem,

memet ipsum mihi per illum restitutum puto, si consuetudinis iucunditas, quae fuit umquam amicitia

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 33

consularium in nostra civitate coniunctior?. si illa amoris atque offici signa, quid mihi ille non commisit, quid

non mecum communicavit, quid de se in senatu, cum ipse abesset, per quemquam agi maluit, quibus ille me

rebus non ornatissimum voluit amplissime, qua denique ille facilitate, qua humanitate tulit contentionem

meam pro Milone adversantem interdum actionibus suis, quo studio providit, ne quae me illius temporis

invidia attingeret, cum me consilio, cum auctoritate, cum armis denique texit suis? quibus quidem temporibus

haec in eo gravitas, haec animi altitudo fuit, non modo ut Phrygi alicui aut Lycaoni, quod tu in legatis fecisti,

sed ne summorum quidem hominum malevolis de me sermonibus crederet. huius igitur filius cum sit gener

tuus, cumque, praeter hanc coniunctionem adfinitatis quam sis Cn. Pompeio carus quamque iucundus,

intellegam, quo tandem animo in te esse debeo? cum praesertim eas ad me litteras is miserit, quibus, etiam si

tibi, cui sum amicissimus, hostis essem, placarer tamen totumque me ad eius viri ita de me meriti voluntatem

nutumque converterem.

[11] sed haec hactenus; pluribus enim etiam fortasse verbis, quam necesse fuit, scripta sunt. nunc ea, quae a

me profecta quaeque instituta sunt cognosce. . . . atque haec agimus et agemus magis pro dignitate quam pro

periculo tuo. te enim, ut spero, propediem censorem audiemus, cuius magistratus officia, quae sunt maximi

animi summique consili, tibi diligentius et accuratius quam haec, quae nos de te agimus, cogitanda esse

censeo.

Scr. in castris ad Pyramum post Id. Iun. 704 (50).

CICERO APPIO PVLCHRO VT SPERO, CENSORI S. D.

Cum essem in castris ad fluvium Pyramum, redditae mihi sunt uno tempore a te epistulae duae, quas ad me

Q. Servilius Tarso miserat. earum in altera dies erat ascripta Nonarum Aprilium, in altera, quae mihi recentior

videbatur, dies non erat. respondebo igitur superiori prius, in qua scribis ad me de absolutione maiestatis. de

qua etsi permulto ante certior factus eram litteris, nuntiis, fama denique ipsa (nihil enim fuit clarius; non quo

quisquam aliter putasset, sed nihil de insignibus ad laudem viris obscure nuntiari solet), tamen eadem illa

laetiora fecerunt mihi tuae litterae, non solum quia planius loquebantur et uberius quam vulgi sermo, sed

etiam quia magis videbar tibi gratulari, cum de te ex te ipso audiebam. [2] complexus igitur sum cogitatione

te absentem, epistulam vero osculatus etiam ipse mihi gratulatus sum; quae enim a cuncto populo, a senatu, a

iudicibus ingenio, industriae, virtuti tribuuntur, quia mihi ipse adsentor fortasse, cum ea esse in me fingo,

mihi quoque ipsi tribui puto. nec tam gloriosum exitum tui iudici exstitisse, sed tam pravam inimicorum

tuorum mentem fuisse mirabar. 'de ambitu vero quid interest,' inquies, 'an de maiestate?' ad rem nihil; alterum

enim non attigisti, alteram auxisti. verum tamen est maiestas, etsi Sulla voluit, ne in quemvis impune

declamari liceret; ambitus vero ita apertam vim habet, ut aut accusetur improbe aut defendatur. quid enim?

facta necne facta largitio, ignorari potest? tuorum autem honorum cursus cui suspectus umquam fuit? [3] me

miserum, qui non, adfuerim! quos ego risus excitassem! sed de maiestatis iudicio duo mihi illa ex tuis litteris

iucundissima fuerunt, unum, quod te ab ipsa re publica defensum scribis, quae quidem etiam in summa

bonorum et fortium civium copia tueri talis viros deberet, nunc vero eo magis, quod tanta penuria est in omni

vel honoris vel aetatis gradu, ut tam orba civitas talis tutores complecti debeat; alterum, quod Pompei et Bruti

fidem benevolentiamque mirifice laudas. laetor virtute et officio quom tuorum necessariorum, meorum

amicissimorum, tum alterius omnium saeculorum et gentium principis, alterius iam pridem iuventutis,

celeriter, ut spero, civitatis. de mercennariis testibus a suis civitatibus notandis nisi iam factum aliquid est per

Flaccum, fiet a me, cum per Asiam decedam.

[4] nunc ad alteram epistulam venio. quod ad me quasi formam communium temporum et totius rei publicae

misisti expressam, prudentia litterarum tuarum valde mihi est grata; video enim et pericula leviora, quam

timebam, et maiora praesidia, siquidem, ut scribis, omnes vires civitatis se ad Pompei ductum applicaverunt;

tuumque simul promptum animum et alacrem perspexi ad defendendam rem publicam mirificamque cepi

voluptatem ex hac tua diligentia, quod in summis tuis occupationibus mihi tamen rei publicae statum per te

notum esse voluisti. nam auguralis libros ad commune utriusque nostrum otium serva. ego enim, a te cum tua

promissa per litteras flagitabam, ad urbem te otiosissimum esse arbitrabar; nunc tamen, ut ipse polliceris, pro

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 34

auguralibus libris orationes tuas confectas omnis exspectabo.

[5] D. Tullius, cui mandata ad me dedisti, non convenerat me; nec erat iam quisquam mecum tuorum praeter

omnis meos, qui sunt omnes tui. 'stomachosiores' meas litteras quas dicas esse, non intellego. Bis ad te scripsi

me purgans diligenter, te leviter accusans in eo, quod de me cito credidisses. quod genus querelae mihi

quidem videbatur esse amici; sin tibi displicet, non utar eo posthac. sed si, ut scribis, eae litterae non fuerunt

'disertae,' scito meas non fuisse. ut enim Aristarchus Homeri versum negat, quem non probat, sic tu (libet

enim mihi iocari), quod disertum non erit, ne putaris meum. vale et in censura, si iam es censor, ut spero, de

proavo multum cogitato tuo.

Scr. Sidae a. d. iii aut prid. Non. Sext. a. 704 (50).

CICERO APPIO PVLCHRO S.

gratulabor tibi prius; ita enim rerum ordo postulat; deinde ad me convertar. ego vero vehementer gratulor de

iudicio ambitus, neque id, quod nemini dubium fuit, absolutum esse te, sed illud, quod, quo melior civis, quo

vir clarior, quo fortior amicus es, quoque plura virtutis, industriae ornamenta in te sunt, eo mirandum est

magis nullam ne in tabellae quidem latebra fuisse absconditam malevolentiam, quae te impugnare auderet.

non horum temporum, non horum hominum atque morum negotium! nihil iam sum pridem admiratus magis.

[2] de me autem suscipe paulisper meas partis et eum te esse finge, qui sum ego. si facile inveneris, quid

dicas, noli ignoscere haesitationi meae. ego vero velim mihi Tulliaeque meae, sicut tu amicissime et

suavissime optas, prospere evenire ea, quae me insciente facta sunt a meis; sed ita cecidisse, ut agerentur eo

tempore! spero omnino cum aliqua felicitate et opto, verum tamen plus me in hac spe tua sapientia et

humanitas consolatur quam opportunitas temporis. itaque, quem ad modum expediam exitum huius institutae

orationis, non reperio; neque enim tristius dicere quicquam debeo ea de re, quam tu ipse ominibus optimis

prosequeris, neque non me tamen mordet aliquid. in quo unum non vereor, ne tu parum perspicias ea, quae

gesta sunt, ab aliis esse gesta; quibus ego ita mandaram, ut, cum tam longe afuturus essem, ad me ne

referrent; agerent, quod probassent. [3] in hoc autem mihi illud occurrit: 'quid tu igitur, si adfuisses?' rem

probassem, de tempore nihil te invito, nihil sine consilio egissem tuo. vides sudare me iam dudum

laborantem, quo modo ea tuear, quae mihi tuenda sunt, et te non offendam. leva me igitur hoc onere;

numquam enim mihi videor tractasse causam difficiliorem. sic habeto tamen: Nisi iam tunc omnia negotia

cum summa tua dignitate diligentissime confecissem, tametsi nihil videbatur ad meum erga te pristinum

studium addi posse, tamen hac mihi adfinitate nuntiata non maiore equidem studio, sed acrius, apertius,

significantius dignitatem tuam defendissem.

[4] decedenti mihi et iam imperio annuo terminato ante 4 d. III Nonas Sext., cum ad Sidam navi accederem

et mecum Q. Servilius esset, litterae a meis sunt redditae. dixi statim Servilio (etenim videbatur esse

commotus), ut omnia a me maiora exspectaret. quid multa? benevolentior tibi quam fui nilo sum factus,

diligentior ad declarandam benevolentiam multo. nam, ut vetus nostra simultas antea stimulabat me ut

caverem ne cui suspicionem ficte reconciliatae gratiae darem, sic adfinitas nova curam mihi adfert cavendi ne

quid de summo meo erga te amore detractum esse videatur.

Scr. Rhodi circ. iv Id. Sext. a. 704 (50).

CICERO APPIO PVLCHRO S.

quasi divinarem tali in officio fore mihi aliquando ex petendum studium tuum, sic, cum de tuis rebus gestis

agebatur, inserviebam honori tuo; dicam tamen vere: plus quam acceperas reddidisti. quis enim ad me non

perscripsit te non solum auctoritate orationis, sententia tua, quibus ego a tali viro contentus eram, sed etiam

opera, consilio, domum veniendo, conveniendis meis nullum onus offici cuiquam reliquum fecisse? haec

mihi ampliora multo sunt quam illa ipsa, propter quae haec laborantur. [2] insignia enim virtutis multi etiam

sine virtute adsecuti sunt, talium virorum tanta studia adsequi sola virtus potest. itaque mihi propono fructum

amicitiae nostrae ipsam amicitiam, qua nihil est uberius, praesertim in iis studiis, quibus uterque nostrum

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 35

devinctus est. nam tibi me profiteor et in re publica socium, de qua idem sentimus, et in cotidiana vita

coniunctum, quam his artibus studiisque colimus. vellem ita fortuna tulisset, ut, quanti ego omnis tuos facio,

tanti tu meos facere posses, quod tamen ipsum nescio qua permotus animi divinatione non despero. sed hoc

nihil ad te; nostrum est onus. illud velim sic habeas, quod intelleges hac re novata additum potius aliquid ad

meum erga te studium, quo nihil videbatur addi posse, quam quicquam esse detractum Cum haec scribebam,

censorem iam te esse sperabam. eo brevior est epistula et ut adversus magistrum morum modestior.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS: AD AP. CLAVDIVM PVLCHRVM 36

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS

Scr. in Laterito aut Arcano Q. Ciceronis circ. Non. Apr. a. 705 (49).

M. CICERO S. D. SER. SVLPICIO.

C. Trebativs, familiaris meus, ad me scripsit te ex se quaesisse, quibus in locis essem, molesteque te ferre,

quod me propter valetudinem tuam, cum ad urbem accessissem, non vidisses, et hoc tempore velle te mecum,

si propius accessissem, de officio utriusque nostrum communicare. utinam, Servi, salvis rebus (sic enim est

dicendum) conloqui potuissemus inter nos! profecto aliquid opis occidenti rei publicae tulissemus. cognoram

enim iam absens te haec mala multo ante providentem defensorem pacis et in consulatu tuo et post

consulatum fuisse; ego autem, cum consilium tuum probarem et idem ipse sentirem, nihil proficiebam; sero

enim veneram, solus eram, rudis esse videbar in causa, incideram in hominum pugnandi cupidorum insanias.

. nunc, quoniam nihil iam videmur opitulari posse rei publicae, si quid est, in quo nobismet ipsis consulere

possimus, non ut aliquid ex pristino statu nostro retineamus, sed ut quam honestissime lugeamus, nemo est

omnium, quicum potius mihi quam tecum communicandum putem; nec enim clarissimorum virorum, quorum

similes esse debemus, exempla neque doctissimorum, quos semper coluisti, praecepta te fugiunt. atque ipse

antea ad te scripsissem te frustra in senatum sive potius in conventum senatorum esse venturum, ni veritus

essem ne eius animum offenderem, qui a me, ut te imitarer, petebat. cui quidem ego, cum me rogaret ut

adessem in senatu, eadem omnia, quae a te de pace et de Hispaniis dicta sunt, ostendi me esse dicturum.

[2] res vides quo modo se habeat, orbem terrarum .imperiis distributis ardere bello, urbem sine legibus, sine

iudiciis, sine iure, sine fide relictam direptioni et incendiis. itaque mihi venire in mentem nihil potest, non

modo quod sperem, sed vix iam quod audeam optare. sin autem tibi, homini prudentissimo, videtur utile esse

nos conloqui, quamquam longius etiam cogitabam ab urbe discedere, cuius iam etiam nomen invitus audio,

tamen propius accedam, Trebatioque mandavi ut, si quid tu eum velles ad me mittere, ne recusaret, idque ut

facias velim aut, si quem tuorum fidelium voles, ad me mittas, ne aut tibi exire ex urbe necesse sit aut mihi

accedere. ego tantum tibi tribuo, quantum mihi fortasse adrogo, ut exploratum habeam, quicquid nos

communi sententia statuerimus, id omnis homines probaturos. vale.

Scr. in Cumano a. d. iv K. Mai. a. 705 (49).

M. CICERO S. D. SER. SVLPICIO.

A. d. iii K. Maias cum essem in Cumano, accepi tuas litteras; quibus lectis cognovi non satis prudenter

fecisse Philotimum, qui, cum abs te mandata haberet, ut scribis de omnibus rebus, ipse ad me non venisset,

litteras tuas misisset, quas intellexi breviores fuisse, quod eum perlaturum putasses. sed tamen, postquam tuas

litteras legi, Postumia tua me convenit et Servius noster. his placuit ut tu in Cumanum venires, quod etiam

mecum ut ad te scriberem egerunt

[2] quod meum consilium exquiris, id est tale, ut capere facilius ipse possim quam alteri dare. quid enim est

quod audeam suadere tibi, homini summa auctoritate summaque prudentia? si quid rectissimum sit

quaerimus, perspicuum est, si quid maxime expediat, obscurum; sin ii sumus, qui profecto esse debemus, ut

nihil arbitremur expedire nisi quod rectum honestumque sit, non potest esse dubium, quid faciendum nobis

sit.

[3] quod existimas meam causam coniunctam esse cum tua, certe similis in utroque nostrum, cum optime

sentiremus, error fuit. nam omnia utriusque consilia ad concordiam spectaverunt; qua quom ipsi Caesari nihil

esset utilius, gratiam quoque nos mire ab eo defendenda pace arbitrabamur. quantum nos fefellerit et quem in

locum res deducta sit, vides. neque solum ea perspicis, quae geruntur quaeque iam gesta sunt, sed etiam qui

cursus rerum, qui exitus futurus sit. ergo aut probare oportet ea, quae fiunt, aut interesse, etiam si non probes;

quorum altera mihi turpis, altera etiam periculosa ratio videtur. [4] restat, ut discedendum putem; in quo

reliqua videtur esse deliberatio, quod consilium in discessu, quae loca sequamur. omnino cum miserior res

numquam accidit tum ne deliberatio quidem difficilior; nihil enim constitui potest, quod non incurrat in

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 37

magnam aliquam difficultatem. tu, si videbitur, ita censeo facias, ut, si habes iam statutum, quid tibi agendum

putes, in quo non sit coniunctum consilium tuum cum meo, supersedeas hoc labore itineris. sin autem est

quod mecum communicare velis, ego te exspectabo; tu, quod tuo commodo fiat, quam primum velim venias,

sicut intellexi et Servio et Postumiae placere. vale.

Scr. Romae ante vi K. intercal. priores a. 708 (46).

M. CICERO S. D. SER. SVLPICIO.

vehementer te esse sollicitum et in communibus miseriis praecipuo quodam dolore angi multi ad nos cotidie

deferunt. quod quamquam minime miror et meum quodam modo agnosco, doleo tamen te sapientia

praeditum prope singulari non tuis bonis delectari potius quam alienis malis laborare. me quidem, etsi nemini

concedo, qui maiorem ex pernicie et peste rei publicae molestiam traxerit, tamen multa iam consolantur

maximeque conscientia consiliorum meorum. multo enim ante tamquam ex aliqua specula prospexi

tempestatem futuram, neque id solum mea sponte, sed multo etiam magis monente et denuntiante te. etsi

enim afui magnam partem consulatus tui, tamen et absens cognoscebam, quae esset tua in hoc pestifero bello

cavendo et praedicendo sententia, et ipse adfui primis temporibus tui consulatus, cum accuratissime monuisti

senatum conlectis omnibus bellis civilibus, ut et illa timerent, quae meminissent, et scirent, cum superiores

nullo tali exemplo antea in re publica cognito tam crudeles fuissent, quicumque postea rem publicam

oppressisset armis, multo intolerabiliorem futurum. nam, quod exemplo fit, id etiam iure fieri putant, ipsi

aliquid atque adeo multa addunt et adferunt de suo. [2] qua re meminisse debes eos, qui auctoritatem et

consilium tuum non sint secuti, sua stultitia occidisse, cum tua prudentia salvi esse potuissent. dices : 'quid

me ista res consolatur in tantis tenebris et quasi parietinis rei publicae?' est omnino vix consolabilis dolor;

tanta est omnium rerum amissio et desperatio reciperandi; sed tamen et Caesar ipse ita de te iudicat et omnes

cives sic existimant, quasi lumen aliquod exstinctis ceteris elucere sanctitatem et prudentiam et dignitatem

tuam. haec tibi ad levandas molestias magna esse debent. quod autem a tuis abes, id eo levius ferendum est,

quod eodem tempore a multis et magnis molestiis abes; quas ad te omnis perscriberem, nisi vererer ne ea

cognosceres absens, quae quia non vides, mihi videris meliore esse condicione quam nos, qui videmus.

[3] hactenus existimo nostram consolationem recte adhibitam esse, quoad certior ab homine amicissimo

fieres iis de rebus, quibus levari possent molestiae tuae. reliqua sunt in te ipso neque mihi ignota nec minima

solacia, ut quidem ego sentio, multo maxima; quae ego experiens cotidie sic probo, ut ea mihi salutem adferre

videantur. te autem ab initio aetatis memoria teneo summe omnium doctrinarum studiosum fuisse omniaque,

quae a sapientissimis ad bene vivendum tradita essent, summo studio curaque didicisse; quae quidem vel

optimis rebus et usui et delectationi esse possent, his vero temporibus habemus aliud nihil, in quo

adquiescamus. nihil faciam insolenter neque te tali vel scientia vel natura praeditum hortabor, ut ad eas te

referas artis, quibus a primis temporibus aetatis studium tuum dedisti; [4] tantum dicam, quod te spero

approbaturum, me, postea quam illi arti, cui studueram, nihil esse loci neque in curia neque in foro viderem,

omnem meam curam atque operam ad philosophiam contulisse. tuae scientiae excellenti ac singulari non

multo plus quam nostrae relictum est loci. qua re non equidem te moneo, sed mihi ita persuasi, te quoque in

isdem versari rebus, quae etiam si minus prodessent, animum tamen a sollicitudine abducerent.

Servius quidem tuus in omnibus ingenuis artibus in primisque in hac, in qua ego me scripsi adquiescere, ita

versatur, ut excellat; a me vero sic diligitur, ut tibi, uni concedam, praeterea nemini; mihique ab eo gratia

refertur, in quo ille existimat, quod facile appareat, cum me colat et observet, tibi quoque in eo se facere

gratissimum.

Scr. Romae ex. m. Sept. aut in. Oct a. 708 (46).

M. CICERO S. D. SER. SVLPICIO.

accipio excusationem tuam, qua usus es, cur saepius ad me litteras uno exemplo dedisses, sed accipio ex ea

parte, quatenus aut neglegentia aut improbitate eorum, qui epistulas accipiant, fieri scribis ne ad nos

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 38

perferantur; illam partem excusationis, qua te scribis orationis paupertate' (sic enim appellas) isdem verbis

epistulas saepius mittere, nec nosco nec probo, et ego ipse, quem tu per iocum (sic enim accipio) divitias

orationis ' habere dicis, me non esse verborum admodum inopem agnosco (ei)rwneu/esqai enim non necesse

est), . sed tamen idem (nec hoc ei)rwneuo/menoj facile cedo tuorum scriptorum subtilitati et elegantiae.

[2] consilium tuum, quo te usum scribis hoc Achaicum negotium non recusavisse, cum semper probavissem,

tum multo magis probavi lectis tuis proximis litteris; omnes enim causae, quas commemoras, iustissimae sunt

tuaque et auctoritate et prudentia dignissimae. quod aliter cecidisse rem existimas atque opinatus sis, id tibi

nullo modo adsentior; sed quia tanta perturbatio et confusio est rerum ita perculsa et prostrata foedissimo

bello iacent omnia ut is cuique locus, ubi ipse sit, et sibi quisque miserrimus esse videatur, propterea et tui

consili paenitet te, et nos, qui domi sumus, tibi beati videmur, at contra nobis non tu quidem vacuus molestiis,

sed prae nobis beatus. atque hoc ipso melior est tua quam nostra condicio, quod tu, quid doleat, scribere

audes, nos ne id quidem tuto possumus, nec id victoris vitio, quo nihil moderatius, sed ipsius victoriae, quae

civilibus bellis semper est insolens. [3] uno te vicimus, quod de Marcelli, conlegae tui, salute paulo ante

quam tu cognovimus, etiam me hercule quod, quem ad modum ea res ageretur, vidimus. nam sic fac

existimes, post has miserias, id est postquam armis disceptari coeptum sit de iure publico, nihil esse actum

aliud cum dignitate. nam et ipse Caesar accusata 'acerbitate' Maricelli (sic enim appellabat) laudataque

honorificentissime et aequitate tua et prudentia repente praeter spem dixit se senatui roganti de Marcello ne

ominis quidem causa negaturum. fecerat autem hoc senatus, ut, cum a L. Pisone mentio esset facta de M.

Marcello et C. Marcellus se ad Caesaris pedes abiecisset, cunctus consurgeret et ad Caesarem supplex

accederet. noli quaerere; ita mihi pulcher hic dies visus est, ut speciem aliquam viderer videre quasi

reviviscentis rei publicae. [4] itaque, cum omnes ante me rogati gratias Caesari egissent praeter Volcacium

(is enim, si eo loco esset, negavit se facturum fuisse), ego rogatus mutavi meum consilium. nam statueram

non me hercule inertia, sed desiderio pristinae dignitatis in perpetuum tacere. fregit hoc meum consilium et

Caesaris magnitudo animi et senatus officium; itaque pluribus verbis egi Caesari gratias, meque metuo ne

etiam in ceteris rebus honesto otio privarim, quod erat unum solacium in malis. sed tamen, quoniam effugi

eius offensionem, qui fortasse arbitraretur me hanc rem publicam non putare, si perpetuo tacerem, modice

hoc faciam aut etiam intra modum, ut et illius voluntati et meis studiis serviam. nam, etsi a prima aetate me

omnis ars et doctrina liberalis et maxime philosophia delectavit, tamen hoc studium cotidie ingravescit,

credo, et aetatis maturitate ad prudentiam et iis temporum vitiis, ut nulla res alia levare animum molestiis

possit. [5] A quo studio te abduci negotiis intellego ex tuis litteris, sed tamen aliquid iam noctes te

adiuvabunt. Servius tuus vel potius noster summa me observantia colit; cuius ego cum omni probitate

summaque virtute tum studiis doctrinaque delector. is mecum saepe de tua mansione aut decessione

communicat. adhuc in hac sum sententia, nihil ut faciamus nisi quod maxime Caesar velle videatur. res sunt

eius modi, ut, si Romae sis, nihil praeter tuos delectare possit. de reliquis nihil melius ipso est Caesare, cetera

sunt eius modi, ut, si alterum utrum necesse sit, audire ea malis quam videre. hoc nostrum consilium nobis

minime iucundum est, qui te videre cupimus, sed consulimus tibi. vale.

Scr. Athenis circ. medio m. Mart. a. 709 (45).

SERVIVS CICERONI S.

postea quam mihi renuntiatum est de obitu Tulliae, filiae tuae, sane quam pro eo ac debui, graviter

molesteque tuli communemque eam calamitatem existimavi; qui, si istic adfuissem, neque tibi defuissem

coramque meum dolorem tibi declarassem. etsi genus hoc consolationis miserum atque acerbum est,

propterea quia, per quos ea confieri debet, propinquos ac familiaris, ii ipsi pari molestia adficiuntur neque

sine lacrimis multis id conari possunt, uti magis ipsi videantur aliorum consolatione indigere quam aliis posse

suum officium praestare, tamen, quae in praesentia in mentem mihi venerunt, decrevi brevi ad te perscribere,

non quo ea te fugere existimem, sed quod forsitan dolore impeditus minus ea perspicias.

[2] quid est quod tanto opere te commoveat tuus dolor intestinus? cogita, quem ad modum adhuc fortuna

nobis cum egerit; ea nobis erepta esse, quae hominibus non minus quam liberi cara esse debent, patriam,

honestatem, dignitatem honores omnis. hoc 'uno incommodo addito quid ad dolorem adiungi potuit? aut qui

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 39

non in illis rebus exercitatus animus callere iam debet atque omnia minoris existimare? an illius vicem, cedo,

doles? [3] quotiens in eam cogitationem necesse est et tu veneris et nos saepe incidimus, hisce temporibus

non pessime cum iis esse actum, quibus sine dolore licitum est mortem cum vita commutare! quid autem fuit

quod illam hoc tempore ad vivendum magno opere invitare posset? quae res, quae spes, quod animi

solacium? ut cum aliquo adulescente primario coniuncta aetatem gereret? licitum est tibi, credo, pro tua

dignitate ex hac iuventute generum deligere, cuius fidei liberos tuos te tuto committere putares. an ut ea

liberos ex sese pareret, quos cum florentis videret laetaretur, qui rem a parente traditam per se tenere possent,

honores ordinatim petituri essent in re publica, in amicorum negotiis libertate sua usuri? quid horum fuit quod

non priusquam datum est ademptum sit? at vero malum est liberos amittere. malum; nisi hoc peius sit, haec

sufferre et perpeti. [4] quae res mihi non mediocrem consolationem attulit, volo tibi commemorare, si forte

eadem res tibi dolorem minuere possit.

ex Asia rediens cum ab Aegina Megaram versus navigarem coepi regiones circumcirca prospicere. post me

erat Aegina, ante me Megara, dextra Piraeus, sinistra Corinthus, quae oppida quodam tempore florentissima

fuerunt, nunc prostrata et diruta ante oculos iacent. coepi egomet mecum sic cogitare: 'hem! nos homunculi

indignamur, si quis nostrum interiit aut occisus est, quorum vita brevior esse debet, cum uno loco tot

oppidum cadavera proiecta iacent? visne' tu te, Servi, cohibere et meminisse hominem te esse natum?' crede

mihi cogitatione ea non mediocriter sum confirmatus. hoc idem, si tibi videtur, fac ante oculos tibi proponas.

modo uno tempore tot viri clarissimi interierunt, de imperio populi Romani tanta deminutio facta est, omnes

provinciae conquassatae sunt in unius mulierculae animula si iactura facta est, tanto opere commoveris? quae

si hoc tempore non diei suum obisset, paucis post annis tamen ei moriendum fuit, quoniam homo nata fuerat.

[5] etiam tu ab hisce rebus animum ac cogitationem tuam avoca atque ea potius reminiscere, quae digna tua

persona sunt, illam, quam diu ei opus fuerit, vixisse, una cum re publica fuisse, te, patrem suum, praetorem,

consulem, augurem vidisse, adulescentibus primariis nuptam fuisse, omnibus bonis prope perfunctam esse,

cum res publica occideret vita excessisse. quid est quod tu aut illa cum fortuna hoc nomine queri possitis?

denique noli te oblivisci Ciceronem esse et eum, qui aliis consueris praecipere et dare consilium, neque

imitare malos medicos, qui in alienis morbis profitentur tenere se medicinae scientiam, ipsi se curare non

possunt, sed potius, quae aliis tute praecipere soles, ea tute tibi subiace atque apud animum propone.

[6] nullus dolor est, quem non longinquitas temporis minuat ac molliat. hoc te exspectare tempus tibi turpe

est ac non ei rei sapientia tua te occurrere. quod si qui etiam inferis sensus est, qui illius in te amor fuit

pietasque in omnis suos, hoc certe illa te facere non vult. da hoc illi mortuae, da ceteris amicis ac

familiaribus, qui tuo dolore maerent, da patriae, ut, si qua in re opus sit, opera et consilio tuo uti possit.

denique, quoniam in eam fortunam devenimus, ut etiam huic rei nobis serviendum sit, noli committere ut

quisquam te putet non tam filiam quam rei publicae tempora et aliorum victoriam lugere.

plura me ad te de hac re scribere pudet, ne videar prudentiae tuae diffidere. qua re, si hoc unum proposuero,

finem faciam scribendi: vidimus aliquotiens secundam pulcherrime te ferre fortunam magnamque ex ea re te

laudem apisci; fac aliquando intellegamus adversam quoque te aeque ferre posse neque id maius, quam

debeat, tibi onus videri, ne ex omnibus virtutibus haec una tibi videatur deesse.

quod ad me attinet, cum te tranquilliorem animo esse cognoro, de iis rebus, quae hic geruntur,

quemadmodumque se provincia habeat, certiorem faciam. vale.

Scr. in Attici Ficuleano medio m. Apr. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. SER. SVLPICIO.

ego vero, Servi, vellem, ut scribis, in meo gravissimo casu adfuisses; quantum enim praesens me adiuvare

potueris et consolando et prope aeque dolendo, facile ex eo intellego, quod litteris lectis aliquantum adquievi.

nam et ea scripsisti, quae levare luctum possent, et in me consolando non mediocrem ipse animi dolorem

adhibuisti. Servius tamen tuus omnibus officiis, quae illi tempori tribui potuerunt, declaravit et quanti ipse me

faceret et quam suum talem erga me animum tibi gratum putaret fore. cuius officia iucundiora scilicet saepe

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 40

mihi fuerunt, numquam tamen gratiora. me autem non oratio tua solum et societas paene aegritudinis, sed

etiam auctoritas consolatur; turpe enim esse existimo me non ita ferre casum meum, ut tu tali sapientia

praeditus ferendum putas. sed opprimor interdum et vix resisto dolori, quod ea me solacia deficiunt, quae

ceteris, quorum mihi exempla propono, simili in fortuna non defuerunt. nam et Q. Maximus, qui filium

consularem clarum virum et magnis rebus gestis, amisit, et L. Paullus, qui duo septem diebus, et vester Galus

et M. Cato, qui summo ingenio, summa virtute filium perdidit, iis temporibus fuerunt, ut eorum luctum

ipsorum dignitas consolaretur ea, quam ex re publica consequebantur; [2] mihi autem amissis ornamentis iis,

quae ipse commemoras, quaeque eram maximis laboribus adeptus, unum manebat illud solacium, quod

ereptum est. non amicorum negotiis, non rei publicae procuratione impediebantur cogitationes meae, nihil in

foro agere libebat, aspicere curiam non poteram, existimabam, id quod erat, omnis me et industriae meae

fructus et fortunae perdidisse. sed, cum cogitarem haec mihi tecum et cum quibusdam esse communia, et cum

frangerem iam ipse me cogeremque illa ferre toleranter, ,habebam quo confugerem, ubi conquiescerem, cuius

in sermone et suavitate omnis curas doloresque deponerem. nunc autem hoc tam gravi vulnere etiam illa,

quae consanuisse videbantur, recrudescunt non enim, ut tum me a re publica maestum domus excipiebat,

quae levaret, sic nunc domo maerens ad rem publicam confugere possum, ut in eius bonis adquiescam. itaque

et domo absum et foro, quod nec eum dolorem quem de re publica capio, domus iam consolari potest nec

domesticum res publica.

[3] quo magis te exspecto teque videre quam primum cupio; maius mihi solacium adferre ratio nulla potest

quam coniunctio consuetudinis sermonumque nostrorum; quamquam sperabam tuum adventum (sic enim

audiebam) appropinquare. ego autem cum multis de causis te exopto quam primum videre, tum etiam ut ante

commentemur inter nos, qua ratione nobis traducendum sit hoc tempus, quod est totum ad unius voluntatem

accommodandum et prudentis et liberalis et, ut perspexisse videor, nec a me alieni et tibi amicissimi. quod

cum ita sit, magnae tamen est deliberationis, quae ratio sit ineunda nobis non agendi aliquid, sed illius

concessu et beneficio quiescendi. vale.

Scr. Romae post Id. Sext. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. M. MARCELLO.

etsi eo te adhuc consilio usum intellego, ut id reprehendere non audeam, .non quin ab eo ipse dissentiam, sed

quod ea te sapientia esse iudicem, ut meum consilium non anteponam tuo, tamen et amicitiae nostrae vetustas

et tua summa erga me benevolentia, quae mihi iam a pueritia tua cognita est, me hortata est ut ea scriberem

ad te, quae et saluti tuae conducere arbitrarer et non aliena esse ducerem a dignitate.

[2] ego eum te esse, qui horum malorum initia multo ante videris, consulatum magnificentissime atque

optime gesseris, praeclare memini; sed idem etiam illa vidi, neque te consilium civilis belli ita gerendi nec

copias Cn. Pompei nec genus exercitus probare semperque summe diffidere; qua in sententia me quoque

fuisse memoria tenere te arbitror. itaque neque tu multum interfuisti rebus gerendis et ego id semper egi, ne

interessem ; non enim iis rebus pugna bamus, quibus valere poteramus, consilio, auctoritate, causa, quae erant

in nobis superiora, sed lacertis et viribus, quibus pares non eramus. victi sumus igitur aut, si vinci dignitas

non potest, fracti certe et abiecti. in quo tuum consilium nemo potest non maxime laudare, quod cum spe

vincendi simul abiecisti certandi etiam cupiditatem ostendistique sapientem et bonum civem initia belli civilis

invitum suscipere, extrema libenter non persequi. [3] qui non idem consilium quod tu secuti sunt, eos video

in duo genera esse distractos ; aut enim renovare bellum conati sunt, ii qui se in Africam contulerunt, aut

quem ad modum nos victori sese crediderunt. medium quoddam tuum consilium fuit qui hoc fortasse humilis

animi duceres, illud pertinacis. fateor a plerisque vel dicam ab omnibus sapiens tuum consilium, a multis

etiam magni ac fortis animi iudicatum ; sed habet ista ratio, ut mihi quidem videtur, quendam modum,

praesertim cum nihil tibi deesse arbitrer ad tuas fortunas omnis obtinendas praeter voluntatem. sic enim

intellexi, nihil aliud esse quod dubitationem adferret ei, penes quem est potestas, nisi quod vereretur ne tu

illud beneficium omnino non putares. de quo quid sentiam nihil attinet dicere, cum appareat, ipse quid

fecerim. [4] sed tamen, si iam ita constituisses, ut abesse perpetuo malles quam ea, quae nolles, videre,

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 41

tamen id cogitare deberes, ubicumque esses, te fore in eius ipsius, quem fugeres, potestate. qui si facile

passurus esset te carentem patria et fortunis tuis quiete et libere vivere, cogitandum tibi tamen esset Romaene

et domi tuae, cuicuimodi res esset, an Mitylenis aut Rhodi malles vivere. sed cum ita late pateat eius potestas,

quem veremur, ut terrarum orbem complexa sit, nonne mavis sine periculo tuae domi esse quam cum periculo

alienae? equidem, etiam si oppetenda mors esset, domi atque in patria mallem quam in externis atque alienis

locis. hoc idem omnes, qui te diligunt, sentiunt ; quorum est magna pro tuis maximis clarissimisque virtutibus

multitudo. [5] habemus etiam rationem rei familiaris tuae, quam dissipari nolumus. nam, etsi nullam potest

accipere iniuriam, quae futura perpetua sit, propterea quod neque is, qui tenet rem publicam, patietur neque

ipsa res publica, tamen impetum praedonum in tuas fortunas fieri nolo ; ii autem qui essent, auderem scribere,

nisi te intellegere confiderem.

[6] hic te unius sollicitudines, unius etiam multae et assiduae lacrimae, C. Marcelli, fratris optimi,

deprecantur. nos cura et dolore proximi sumus, precibus tardiores, quod ius adeundi, cum ipsi deprecatione

eguerimus, non habemus ; gratia tantum possumus quantum victi ; sed tamen consilio, studio Marcello non

desumus. A tuis reliquis non adhibemur ; ad omnia parati sumus.

Scr. Romae in m. Sext. a. 708 (46).

CICERO S. D. M. MARCELLO

neque monere te audeo, praestanti prudentia virum, nec confirmare, maximi animi hominem unumque

fortissimum, consolari vero nullo modo. nam, si ea, quae acciderunt, ita fers, ut audio, gratulari magis virtuti

debeo quam consolari dolorem tuum; sin te tanta mala rei publicae frangunt, non ita abundo ingenio, ut te

consoler, cum ipse me non possim. reliquum est igitur, ut tibi me in omni re eum praebeam praestemque et ad

omnia, quae tui velint, ita sim praesto, ut me non solum omnia debere tua causa, sed causa quoque, etiam

quae non possim, putem. [2] illud tamen vel tu me monuisse vel censuisse puta vel propter benevolentiam

tacere non potuisse, ut, quod ego facio, tu quoque animum inducas, si sit aliqua res publica, in ea te esse

oportere iudicio hominum reque principem, necessitate cedentem tempori; sin autem nulla sit, hunc tamen

aptissimum esse etiam ad exsulandum locum. si enim libertatem sequimur, qui locus hoc dominatu vacat? sin

qualemcumque locum, quae est domestica sede iucundior? sed, mihi crede, etiam is, qui omnia tenet, favet

ingeniis, nobilitatem vero et dignitates hominum, quantum ei res et ipsius causa concedit, amplectitur. sed

plura quam statueram. redeo ergo ad unum illud, me tuum esse; fore cum tuis, si modo erunt tui, si minus, me

certe in omnibus rebus satis nostrae coniunctioni amorique facturum. vale.

Scr. Romae post Id. Sext. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. M. MARCELLO.

etsi perpaucis ante diebus dederam Q. Mucio litteras ad te pluribus verbis scriptas, quibus declaraveram, quo

te animo censerem esse oportere et quid tibi faciendum arbitrarer, tamen, cum Theophilus, libertus tuus,

proficisceretur, cuius ego fidem erga te benevolentiamque perspexeram, sine meis litteris eum ad te venire

nolui. isdem igitur te rebus etiam atque etiam hortor, quibus superioribus litteris hortatus sum, ut in ea re

publica, quaecumque est, quam primum velis esse. multa videbis fortasse, quae nolis, non plura tamen, quam

audis cotidie. non est porro tuum uno sensu solum oculorum moveri, cum idem illud auribus percipias, quod

etiam maius videri solet, minus laborare. [2] at tibi ipsi dicendum erit aliquid, quod non sentias, aut

faciendum, quod non probes. primum tempori cedere, id est necessitati parere, semper. sapientis est habitum;

deinde non habet, ut nunc quidem est, id viti res. dicere fortasse quae sentias non licet, tacere plane licet.

omnia enim delata ad unum sunt; is utitur consilio ne suorum quidem, sed suo. quod non multo secus fieret, si

is rem publicam teneret, quem secuti sumus. an, qui in bello, cum omnium nostrum coniunctum esset

periculum, suo et certorum hominum minime prudentium consilio uteretur, eum magis communem censemus

in victoria futurum fuisse, quam incertis in rebus fuisset? et, qui nec te consule tuum sapientissimum

consilium secutus esset nec fratre tuo consulatum ex auctoritate tua gerente vobis auctoribus uti voluerit,

nunc omnia tenentem nostras sententias desideraturum censes fuisse? [3] omnia sunt misera in bellis

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 42

civilibus, quae maiores nostri ne semel quidem, nostra aetas saepe iam sensit, sed miserius nihil quam ipsa

victoria; quae, etiam si ad meliores venit, tamen eos ipsos ferociores impotentioresque reddit, ut etiam si

natura tales non sint, necessitate esse cogantur; multa enim victori eorum arbitrio, per quos vicit, etiam invito

facienda sunt. an tu non videbas mecum simul, quam illa crudelis esset futura victoria? igitur tunc quoque

careres patria, ne quae nolles videres? 'non,' inquies; 'ego enim ipse tenerem opes et dignitatem meam. at erat

tuae virtutis in minimis tuas res ponere, de re publica vehementius laborare. deinde qui finis istius consili est?

nam adhuc et factum tuum probatur, et ut in tali re etiam fortuna laudatur, factum, quod et initium belli

necessario secutus sis et extrema sapienter persequi nolueris, fortuna, quod honesto otio tenueris et statum et

famam dignitatis tuae. nunc vero nec locus tibi ullus dulcior esse debet patria, nec eam diligere minus debes,

quod deformior est, sed misereri potius nec eam multis claris viris orbatam privare etiam aspectu tuo.

[4] denique, si fuit magni animi non esse supplicem victori, vide ne superbi sit aspernari eiusdem

liberalitatem et, si sapientis est carere patria, duri non desiderare; et, si re publica non possis frui, stultum est

nolle privata. caput illud est, ut, si ista vita tibi commodior esse videatur, cogitandum tamen sit, ne tutior non

sit. Magna gladiorum est licentia, sed in externis locis minor etiam ad facinus verecundia. mihi salus tua

tantae cura est, ut Marcello, fratri tuo, aut par aut certe proximus sini; tuum est consulere temporibus et

incolumitati et vitae et fortunis tuis

Scr. Romae in m. Nov. a. 708 (46).

CICERO MARCELLO S.

etsi nihil erat novi, quod ad te scriberem, magisque litteras tuas iam exspectare incipiebam vel te potius

ipsum, tamen, cum Theophilus proficisceretur, non potui nihil ei litterarum dare. cura igitur ut quam primum

venias venies enim, mihi crede, exspectatus, neque solum nobis, id est tuis, sed prorsus omnibus. venit enim

mihi in mentem subvereri interdum, ne te delectet tarda decessio. quod nullum haberes sensum nisi oculorum,

prorsus tibi ignoscerem, si quosdam nolles videre; sed, cum leviora non multo essent, quae audirentur, quam

quae viderentur, suspicarer autem multum interesse rei familiaris tuae te quam primum venire, idque in omnis

partis valeret, putavi ea de re te esse admonendum. sed quoniam, quid mihi placeret, ostendi, reliqua tu pro

tua prudentia considerabis; me tamen velim, quod ad tempus te exspectemus, certiorem facias.

Scr. Mytilenis m. Oct a. 708 (46).

MARCELLVS CICERONI S.

plurimum valuisse apud me tuam semper auctoritatem cum in omni re tum in hoc maxime negotio potes

existimare. cum mihi C. Marcellus, frater amantissimus mei, non solum consilium daret, sed precibus quoque

me obsecraret, non prius mihi persuadere potuit, quam tuis est effectum litteris ut uterer vestro potissimum

consilio. res quem ad modum sit acta, vestrae litterae mihi declarant. gratulatio tua etsi est mihi probatissima,

quod ab optimo fit animo, tamen hoc mihi multo iucundius est et gratius, quod in summa paucitate amicorum,

propinquorum ac necessariorum, qui vere meae saluti faverent, te cupidissimum mei singularemque mihi

benevolentiam praestitisse cognovi. [2] reliqua sunt eius modi, quibus ego, quoniam haec erant tempora,

facile et aequo animo carebam; hoc vero eius modi esse statuo, ut sine talium virorum et amicorum

benevolentia neque in adversa neque in secunda fortuna quisquam vivere possit. itaque in hoc ego mihi

gratulor; tu vero ut intellegas homini amicissimo te tribuisse officium, re tibi praestabo. vale.

Scr. Athenis pr. K. Iunias a. 709 (45).

SERVIVS CICERONI SAL. PLVR.

etsi scio non iucundissimum me nuntium vobis allaturum, tamen, quoniam casus et natura in nobis

dominatur, visum est faciendum, quoquo modo res se haberet, vos certiores facere. A. d. x K. Iun. cum ab

Epidauro Piraeum navi advectus essem, ibi <M.> Marcellum, conlegam nostrum, conveni eumque diem ibi

consumpsi, ut cum eo essem. postero die cum ab eo digressus essem eo consilio, ut ab Athenis in Boeotiam

irem reliquamque iuris dictionem ab solverem, ille, ut aiebat, supra Maleas in Italiam versus navigaturus erat.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 43

[2] post diem tertium eius diei cum ab Athenis proficisci in animo haberem, circiter hora decima noctis P.

Postumius, familiaris eius, ad me venit et mihi nuntiavit M. Marcellum, conlegam nostrum, post cenae

tempus a P. Magio Cilone, familiare eius, pugione percussum esse et duo vulnera accepisse, unum in

stomacho, alterum in capite secundum aurem sperare tamen eum vivere posse; Magium se ipsum interfecisse

postea; se a Marcello ad me missum esse, qui haec nuntiaret et rogaret, uti medicos ei mitterem. itaque

medicos coegi et e vestigio eo sum profectus prima luce. cum non longe a Piraeo abessem, puer Acidim

obviam mihi venit cum codicillis, in quibus erat scriptum paulo ante lucem Marcellum diem suum obisse.

[3] ita vir clarissimus ab homine deterrimo acerbissima morte est adfectus, et, cui inimici propter dignitatem

pepercerant, inventus est amicus, qui ei mortem offerret. ego tamen ad tabernaculum eius perrexi. inveni duos

libertos et pauculos servos; reliquos aiebant profugisse metu perterritos, quod dominus eorum ante

tabernaculum interfectus esset. coactus sum in eadem illa lectica, qua ipse delatus eram, meisque lecticariis in

urbem eum referre ibique pro ea copia, quae Athenis erat, funus ei satis amplum faciendum curavi. ab

Atheniensibus, locum sepulturae intra urbem ut darent, impetrare non potui, quod religione se impediri

dicerent, neque tamen id antea cuiquam concesserant. quod proximum fuit, uti in quo vellemus gymnasio

eum sepeliremus, nobis permiserunt. nos in nobilissimo orbi terrarum gymnasio Academiae locum delegimus

ibique eum combussimus posteaque curavimus, ut eidem Athenienses in eodem loco monumentum ei

marmoreum faciendum locarent. ita, quae nostra officia fuerunt pro collegio et pro propinquitate, et vivo et

mortuo omnia ei praestitimus. vale. D. pr. K. Iun. Athenis.

Scr. Romae ui. in. Sext. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. P. FIGVLO.

quaerenti mihi iam diu, quid ad te potissimum scriberem, non modo certa res nulla, sed ne genus quidem

litterarum usitatum veniebat in mentem. unam enim partem et consuetudinem earum epistularum, quibus

secundis rebus uti solebamus, tempus eripuerat, perfeceratque fortuna, ne quid tale scribere possem aut

omnino cogitare. relinquebatur triste quoddam et miserum et his temporibus consentaneum genus litterarum.

id quoque deficiebat me, in quo debebat esse aut promissio auxili alicuius aut consolatio doloris tui. quod

pollicerer, non erat; ipse enim pari fortuna adiectus aliorum opibus casus meos sustentabam, saepiusque mihi

veniebat in mentem queri, quod ita viverem, quam gaudere, quod viverem. [2] quamquam enim nulla me

ipsum privatim pepulit insignis iniuria nec mihi quicquam tali tempore in mentem venit optare, quod non

ultro mihi Caesar detulerit, tamen non nihil eis conficior curis, ut ipsum, quod maneam in vita, peccare me

existimem. careo enim cum familiarissimis multis, quos aut mors eripuit nobis aut distraxit fuga, tum

omnibus amicis, quorum benevolentiam nobis conciliarat per me quondam te socio defensa res publica,

versorque in eorum naufragiis et bonorum direptionibus nec audio solum, quod ipsum esset miserum, sed

etiam id ipsum video, quo nihil est acerbius, eorum fortunas dissipari, quibus nos olim adiutoribus illud

incendium exstinximus, et, in qua urbe modo gratia, auctoritate, gloria floruimus, in ea nunc his quidem

omnibus caremus; obtinemus ipsius Caesaris summam erga nos humanitatem, sed ea plus non potest quam

vis et mutatio omnium rerum atque temporum. [3] itaque orbus iis rebus omnibus quibus et natura me et

voluntas et consuetudo adsuefecerat, cum ceteris, ut quidem videor, tum mihi ipse displiceo. natus enim ad

agendum semper aliquid dignum viro nunc non modo agendi rationem nullam habeo, sed ne cogitandi

quidem et, qui antea aut obscuris hominibus aut etiam sontibus opitulari poteram, nunc P. Nigidio, uni

omnium doctissimo et sanctissimo et maxima quondam gratia et mihi certe amicissimo, ne benigne quidem

polliceri possum. ergo hoc ereptum est litterarum genus. [4] reliquum est, ut consoler et adferam rationes,

quibus te a molestiis coner abducere. at ea quidem facultas vel tui vel alterius consolandi in te summa est, si

umquam in ullo fuit. itaque eam partem, quae ab exquisita quadam ratione et doctrina proficiscitur, non

attingam, tibi totam relinquam. quid sit forti et sapienti homine dignum, quid gravitas, quid altitudo animi,

quid acta tua vita, quid studia, quid artes, quibus a pueritia floruisti, a te flagitent, tu videbis; ego, quod

intellegere et sentire, quia sum Romae et quia curo attendoque, possum, id tibi adfirmo, te in istis molestiis,

in quibus es hoc tempore, non diutius futurum, in iis autem, in quibus etiam nos sumus, fortasse semper fore.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 44

[5] videor mihi perspicere primum ipsius animum, qui plurimum potest, propensum ad salutem tuam. non

scribo hoc temere; quo minus familiaris sum, hoc sum ad investigandum curiosior. quo facilius, quibus est

iratior, respondere tristius possit, hoc est adhuc tardior ad te molestia liberandum; familiares vero eius, et ii

quidem, qui illi iucundissimi sunt mirabiliter de te et loquuntur et sentiunt. accedit eodem vulgi voluntas vel

potius consensus omnium. etiam illa, quae minimum nunc quidem potest, sed possit necessest, res publica,

quascumque viris habebit, ab iis ipsis, a quibus tenetur, de te propediem, mihi crede, impetrabit.

[6] redeo igitur ad id, ut iam tibi etiam pollicear aliquid, quod primo omiseram. nam et complectar eius

familiarissimos, qui me admodum diligunt multumque mecum sunt, et in ipsius consuetudinem, quam adhuc

meus pudor mihi clausit, insinuabo et certe omnis vias persequar, quibus putabo ad id, quod volumus,

pervenire posse. in hoc toto genere plura faciam quam scribere audeo. cetera, quae tibi a multis prompta esse

certo scio, a me sunt paratissima. nihil in re familiari ni ea est, quod ego meum malim esse quam tuum. hac

de re et de hoc genere toto hoc scribo parcius, quod te id, quod ipse confido, sperare malo, te esse usurum tuis

[7] extremum illud est, ut te orem et obsecrem, animo ut maximo sis nec ea solum memineris, quae ab aliis

magnis viris accepisti, sed illa etiam, quae ipse ingenio studioque peperisti. quae si conliges, et sperabis

omnia optime et quae accident, qualiacumque erunt, sapienter feres. sed haec tu melius vel optime omnium ;

ego, quae pertinere ad te intellegam, studiosissime omnia diligentissimeque curabo tuorumque tristissimo

meo tempore meritorum erga me memoriam conservabo.

Scr. Romae in. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. CN. PLANCIO.

binas a te accepi litteras Corcyrae datas; quarum alteris mihi gratulabare, quod audisses me meam pristinam

dignitatem obtinere, alteris dicebas te velle, quae egissem, bene et feliciter evenire. ego autem, si dignitas est

bene de re publica sentire et bonis viris probare quod sentias, obtineo dignitatem meam; sin autem in eo

dignitas est, si, quod sentias, aut re efficere possis aut denique libera oratione defendere, ne vestigium quidem

ullum est reliquum nobis dignitatis, agiturque praeclare, si nosmet ipsos regere possumus, ut ea, quae partim

iam adsunt, partim impendent, moderate feramus; quod est difficile in eius modi bello, cuius exitus ex altera

parte caedem ostentet, ex altera servitutem. [2] quo in periculo non nihil me consolatur, cum recordor haec

me tum vidisse, cum secundas etiam res nostras, non modo adversas pertimescebam videbamque, quanto

periculo de iure publico disceptaretur armis quibus si ii vicissent, ad quos ego pacis spe, non belli cupiditate

adductus accesseram, tamen intellegebam, et iratorum hominum et cupidorum et insolentium quam crudelis

esset futura victoria, sin autem victi essent, quantus interitus esset futurus civium partim amplissimorum,

partim etiam optimorum, qui me haec praedicentem atque optime consulentem saluti suae malebant nimium

timidum quam satis prudentem existimari. [3] quod autem mihi de eo, quod egerim, gratularis, te ita velle

certo scio; sed ego tam misero tempore nihil novi consili cepissem, nisi in reditu meo nihilo meliores res

domesticas quam rem publicani offendissem. quibus enim pro meis immortalibus beneficiis carissima mea

salus et meae fortunae esse debebant, cum propter eorum scelus nihil mihi intra meos parietes tutum, nihil

insidiis vacuum viderem, novarum me necessitudinum fidelitate contra veterum perfidiam muniendum

putavi. sed de nostris rebus satis vel etiam nimium multa. [4] de tuis velim ut eo sis animo, quo debes esse,

id est ut ne quid tibi praecipue timendum putes. si enim status erit aliquis civitatis, quicumque erit, te omnium

periculorum video expertem fore; nam alteros tibi iam placatos' esse intellego, alteros numquam iratos fuisse.

de mea autem in ite voluntate sic velim iudices, me, quibuscumque rebus opus esse intellegam, quamquam

videam, qui sini hoc tempore et quid possim, opera tamen et consilio, studio quidem certe rei, famae, saluti

tuae praesto futurum. tu velim, et quid agas et quid acturum te putes, facias me quam diligentissime

certiorem. vale.

Scr. Romae paulo post ep. xiv a. 708 (46).

M. CICERO S. D. CN. PLANCIO.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 45

accepi perbrevis tuas litteras; quibus id, quod scire cupiebam, cognoscere non potui, cognovi autem id, quod

mihi dubium non fuit; nam quam fortiter ferres communis miserias, non intellexi, quam me amares, facile

perspexi. sed hoc scieram, illud si scissem, ad id meas litteras accommodavissem. [2] sed, tamen etsi antea

scripsi quae existimavi scribi oportere, tamen hoc tempore breviter commonendum putavi, ne quo in periculo

te proprio existimares esse. in magno omnes, sed tamen in communi sumus. qua re non debes aut propriam

fortunam et praecipuam postulare aut communem recusare. quapropter eo animo simus inter nos, quo semper

fuimus; quod de te sperare, de me praestare possum.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS: AD SER. SVLPICIVM ET CETEROS 46

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS

Scr. in Gallia m. Ian. a. 692 (62).

Q. METELLVS Q. F. CELER PROCOS. S. D. M. TVLLIO CICERONI.

si vales, benest. existimaram pro mutuo inter nos animo et pro reconciliata gratia nec absentem me a te

ludibrio laesum in nec Metellum fratrem ob dictum capite ac fortunis per te oppugnatum iri. quem si parum

pudor ipsius defendebat, debebat vel familiae nostrae dignitas vel meum studium erga vos remque publicam

satis sublevare. nunc video illum circumventum, me desertum, a quibus minime conveniebat. [2] itaque in

luctu et squalore sum, qui provinciae, qui exercitui praesum, qui bellum gero. quae quoniam nec ratione nec

maiorum nostrorum clementia administrastis, non erit mirandum, si vos paenitebit. te tam mobili in me

meosque esse animo non sperabam. me interea nec domesticus dolor nec cuiusquam iniuria ab re p. abducet.

Scr. Romae Vel ex. m. Ian. vel in. Febr. a. 692 (62).

M. TVLLIVS M. F. CICERO Q. METELLO Q. F. CELERI PROCOS. S. D.

si tu exercitusque valetis, benest. scribis ad me 'te existimasse pro mutuo inter nos animo et pro reconciliata

gratia numquam te a me ludibrio laesum in.' quod cuius modi sit, satis intellegere non possum, sed tamen

suspicor ad te esse adlatum me in senatu, cum disputarem permultos esse qui rem p. a me conservatam

dolerent, dixisse a te propinquos tuos, quibus negare non potuisses, impetrasse ut ea, quae statuisses tibi in

senatu de mea laude esse dicenda, reticeres. quod cum dicerem, illud adiunxi mihi tecum ita dispertitum

officium fuisse in rei p. salute retinenda, ut ego urbem a domesticis insidiis et ab intestino scelere, tu Italiam

et ab armatis hostibus et ab occulta coniuratione defenderes, atque hanc nostram tanti et tam praeclari

muneris societatem a tuis propinquis labefactatam, qui, cum tu a me rebus amplissimis atque

honorificentissimis ornatus esses, timuissent ne quae mihi pars abs te voluntatis mutuae tribueretur. [2] hoc

in sermone cum a me exponeretur, quae mea exspectatio fuisset orationis tuae quantoque in errore versatus

essem, visa est oratio non iniucunda, et mediocris quidam est risus consecutus non in te sed magis in errorem

meum, et quod me abs te cupisse laudari aperte atque ingenue confitebar. iam hoc non potest in te non

honorifice esse dictum, me in clarissimis meis atque amplissimis rebus tamen aliquod testimonium tuae vocis

habere voluisse.

[3] quod autem ita scribis: 'pro mutuo inter nos animo,' quid tu existimes esse in amicitia mutuum, nescio,

equidem hoc arbitror, cum par voluntas accipitur et redditur. ego si hoc dicam, me tua causa praetermisisse

provinciam tibi ipse levior videar esse; meae enim rationes ita tulerunt, atque eius mei consili maiorem in

dies singulos fructum voluptatemque capio; illud dico, me, ut primum in contione provinciam deposuerim,

statim, quem ad modum eam tibi traderem, cogitare coepisse. nihil dico de sortitione vestra; tantum te

suspicari volo, nihil in ea re per conlegam meum me insciente esse factum. recordare cetera, quam cito

senatum illo die facta sortitione coegerim, quam multa de te verba fecerim, cum tu ipse mihi dixisti

orationem meam non solum in te honorificam sed etiam in conlegas tuos contumeliosam fuisse. [4] iam illud

senatus consultum, quod eo die factum est, ea praescriptione est, ut, dum id exstabit, officium meum in te

obscurum esse non possit. postea vero quam profectus es, velim recordere quae ego de te in senatu egerim,

quae in contionibus dixerim, quas ad te litteras miserim. quae cum omnia conlegeris, tu ipse velim iudices,

satisne videatur his omnibus rebus tuus adventus, cum proxime Romam venisti, mutue respondisse.

[5] quod scribis de 'reconciliata gratia' nostra, non intellego cur reconciliatam esse dicas, quae numquam

imminutast. [6] quod scribis non oportuisse 'Metellum, fratrem tuum, ob dictum a me oppugnari,' primum

hoc velim existimes, animum mihi istum tuum vehementer probari et fraternam plenam humanitatis ac

pietatis voluntatem; deinde, si qua ego in re fratri tuo rei publicae causa restiterim, ut mihi ignoscas (tam

enim sum amicus rei p. quam qui maxime); si vero meam salutem contra illius impetum in me crudelissimum

defenderim, satis habeas nihil me etiam tecum de tui fratris iniuria conqueri. quem ego cum comperissem

omnem sui tribunatus conatum in meam perniciem parare atque meditari, egi cum Claudia, uxore tua, et cum

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 47

vestra sorore Mucia, cuius erga me studium pro Cn. Pompei necessitudine multis in rebus perspexeram, ut

eum ab illa iniuria deterrerent. [7] atqui ille, quod te audisse certo scio, pr. K. Ian., qua iniuria nemo

umquam in aliquo magistratu improbissimus civis adfectus est, ea me consulem adfecit, cum rem p.

conservassem, atque abeuntem magistratu contionis habendae potestate privavit. cuius iniuria mihi tamen

honori summo fuit; nam cum ille mihi nihil nisi ut iurarem permitteret, magna voce iuravi verissimum

pulcherrimumque ius iurandum, quod populus idem magna voce me vere iurasse iuravit. [8] hac accepta tam

insigni iniuria tamen illo ipso die misi ad Metellum communis amicos, qui agerent cum eo, ut de illa mente

desisteret. quibus ille respondit sibi non esse integrum; etenim paulo ante in contione dixerat ei, qui in alios

animum advertisset indicta causa, dicendi ipsi potestatem fieri non oportere. hominem gravem et civem

egregium! qui, qua poena senatus consensu bonorum omnium eos adfecerat, qui urbem incendere et

magistratus ac senatum trucidare, bellum maximum conflare voluissent, eadem dignum iudicaret eum, qui

curiam caede, urbem incendiis, Italiam bello liberasset. itaque ego Metello, fratri tuo, praesenti restiti. nam in

senatu K. Ianuariis sic cum eo de re p. disputavi, ut sentiret sibi cum viro forti et constanti esse pugnandum.

A. d. tertium non. Ian. cum agere coepisset, tertio quoque verbo orationis suae me appellabat, mihi minabatur,

neque illi quicquam deliberatius fuit quam me, quacumque ratione posset, non iudicio neque disceptatione

sed vi atque impressione evertere. huius ego temeritati si virtute atque animo non restitissem, quis esset qui

me in consulatu non casu potius existimaret quam consilio fortem fuisse?

[9] haec si tu Metellum cogitare de me nescisti, debes existimare te maximis de rebus a fratre esse celatum;

sin autem aliquid impertivit tibi sui consili, lenis a te et facilis existimari debeo, qui nihil tecum de his ipsis

rebus expostulem. et, si intellegis non me 'dicto' Metelli, ut scribis, sed consilio eius animoque in me

inimicissimo esse commotum, cognosce nunc humanitatem meam, si humanitas appellandast in acerbissima

iniuria remissio animi ac dis solutio. nullast a me umquam sententia dicta in fratrem tuum; quotienscumque

aliquid est actum, sedens iis adsensi, qui mihi lenissime sentire visi sunt. addam illud etiam, quod iam ego

curare non debui, sed tamen fieri non moleste tuli atque etiam, ut ita fieret, pro mea parte adiuvi, ut senati

consulto meus inimicus, quia tuus frater erat, sublevaretur.

[10] quare non ego 'oppugnavi' fratrem tuum, sed fratri tuo repugnavi nec in te, ut scribis, 'animo fui mobili,'

sed ita stabili, ut in mea erga te voluntate etiam desertus ab officiis tuis permanerem. atque hoc ipso tempore

tibi paene minitanti nobis per litteras hoc rescribo atque respondeo: ego dolori tuo non solum ignosco, sed

summam etiam laudem tribuo (meus enim me sensus, quanta vis fraterni sit amoris, admonet); a te peto ut tu

quoque aequum te iudicem dolori meo praebeas; si acerbe, si crudeliter, si sine causa sum a tuis oppugnatus,

ut statuas mihi non modo non cedendum sed etiam tuo atque exercitus tui auxilio in eius modi causa utendum

fuisse. ego te mihi semper amicum esse volui, me ut tibi amicissimum esse intellegeres laboravi. maneo in

voluntate et, quoad voles tu, permanebo citiusque amore tui fratrem tuum odisse desinam quam illius odio

quicquam de nostra benevolentia detraham.

Scr. in Hispania cit a. 698 (56).

Q. METELLVS NEPOS S. D. M. CICERONI

hominis importunissimi contumeliae, quibus crebris contionibus me onerat, tuis erga me officiis leniuntur et,

ut sunt leves ab eius modi homine, a me despiciuntur, libenterque commutata persona te mihi fratris loco esse

duco. [2] de illo ne meminisse quidem volo, tametsi bis eum invitum servavi. de meis rebus, ne vobis

multitudine litterarum molestior essem, ad Lollium perscripsi, de rationibus provinciae quid vellem fieri, ut is

vos doceret et commonefaceret. si poteris, velim pristinam tuam erga me voluntatem conserves.

Scr. Dyrrhachi circ. m. Apr. a. 697 (57).

M. CICERO S. D. Q. METELLO COS.

Litterae Quinti fratris et T. Pomponi, necessarii mei, tantum spei dederant, ut in te non minus auxili quam in

tuo conlega mihi constitutum fuerit. itaque ad te litteras statim misi, per quas, ut fortuna postulabat, et gratias

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 48

tibi egi et de reliquo tempore auxilium petii. postea mihi non tam meorum litterae quam sermones eorum, qui

hac iter faciebant, animum tuum immutatum significabant; quae res fecit ut tibi litteris obstrepere non

auderem. [2] nunc mihi Quintus frater meus mitissimam tuam orationem, quam in senatu habuisses,

perscripsit; qua inductus ad te scribere sum conatus et abs te, quantum tua fert voluntas, peto quaesoque, ut

tuos mecum serves potius quam propter adrogantem crudelitatem tuorum me oppugnes. tu, tuas inimicitias ut

rei p. donares, te vicisti, alienas ut contra rem p. confirmes, adduceris? quod si mihi tua clementia opem

tuleris, omnibus in rebus me fore in tua potestate tibi confirmo. si mihi neque magistratum neque senatum

neque populum auxiliari propter eam vim, quae me cum re p. vicit, licuerit, vide ne, cum velis revocare

tempus omnium servandorum, cum qui servetur non erit, non possis.

Scr. Romae ex m. Nov. aut in. Dec. a. 692 (62).

M. CICERO S. D. C. ANTONIO M. F. IMP.

etsi statueram nullas ad te litteras mittere nisi commendaticias (non quo eas intellegerem satis apud te valere,

sed ne iis, qui me rogarent, aliquid de nostra coniunctione imminutum esse ostenderem), tamen, cum T.

Pomponius, homo omnium meorum in te studiorum et officiorum maxime conscius, tui cupidus, nostri

amantissimus, ad te proficisceretur, aliquid mihi scribendum putavi, praesertim cum aliter ipsi Pomponio

satis facere non possem.

[2] ego si abs te summa officia desiderem mirum nemini videri debeat. omnia enim a me in te profecta sunt,

quae ad tuum commodum, quae ad honorem, quae ad dignitatem pertinerent. pro his rebus nullam mihi abs te

relatam esse gratiam tu es optimus testis, contra etiam esse aliquid abs te profectum ex multis audivi; nam

'comperisse' me non audeo dicere, ne forte id ipsum verbum ponam, quod abs te aiunt falso in me solere

conferri. sed ea, quae ad me delata sunt, malo te ex Pomponio, cui non minus molesta fuerunt, quam ex meis

litteris cognoscere. meus in te animus quam singulari officio fuerit, et senatus et p. R. testis est; tu quam

gratus erga me fueris, ipse existimare potes; quantum mihi debeas, ceteri .existimant. [3] ego quae tua causa

antea feci, voluntate sum adductus posteaque constantia; sed reliqua, mihi crede, multo maius meum studium

maioremque gravitatem et laborem desiderant. quae ego si non profundere ac perdere videbor, omnibus meis

viribus sustinebo; sin autem ingrata esse sentiam, non committam ut tibi ipsi insanire videar. ea quae sint et

cuius modi, poteris ex Pomponio cognoscere. atque ipsum tibi Pomponium ita commendo, ut, quamquam

ipsius causa confido' te facturum esse omnia, tamen abs te hoc petam, ut, si quid in te residet amoris erga me,

id omne in Pomponi negotio ostendas. hoc mihi nihil gratius facere potes.

Scr. Romae circ. Id. Dec. a. 692 (62)

M. CICERO S. D. P. SESTIO L. F. PROQ.

Cum ad me Decius librarius venisset egissetque mecum, ut operam darem ne tibi hoc tempore succederetur,

quamquam illum hominem frugi et tibi amicum existimabam, tamen, quod memoria tenebam, cuius modi ad

me litteras antea misisses, non satis credidi homini prudenti tam valde esse mutatam voluntatem tuam. sed,

postea quam et Cornelia tua Terentiam convenit, et ego cum Q. Cornelio locutus sum, adhibui diligentiam,

quotienscumque senatus fuit, ut adessem, plurimumque in eo negoti habui ut Q. Fufium, tr. pl., et ceteros, ad

quos tu scripseras, cogerem is mihi potius credere quam tuis litteris. omnino res tota in mensem Ianuarium

reiecta erat, sed facile obtinebatur.

[2] ego tua gratulatione commotus, quod ad me pridem scripseras velle te bene evenire, quod de Crasso

domum emissem, cmi cani ipsam domum X_X_X_V_ aliquanto post tuam gratulationem. itaque nunc me

scito tantum habere acris alieni, ut cupiam coniurare, si quisquam recipiat; sed partim odio inducti me

excludunt et aperte vindicem coniurationis oderunt, partim non credunt et a me insidias metuunt nec putant ei

nummos desse posse, qui ex obsidione feneratores exemerit. omnino semissibus magna copia est; ego autem

meis rebus gestis hoc sum adsecutus, ut bonum nomen existimer.

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 49

[3] domum tuam atque aedificationem omnem perspexi et vehementer probavi. Antonium, etsi eius in me

officia omnes desiderant, tamen in senatu gravissime ac diligentissime defendi senatumque vehementer

oratione mea atque auctoritate commovi. tu ad me velim litteras crebrius mittas.

Scr. Romae m. Apr. a. 692 (62).

M. TVLLIVS M. F. CICERO S. D. CN. POMPEIO CN. fl

MAGNO IMPERATORI. S. T. E. Q. V. B. E. ex litteris tuis, quas publice misisti, cepi una cum omnibus

incredibilem voluptatem; tantam enim spem oti ostendisti, quantam ego semper omnibus te uno fretus

pollicebar. sed hoc scito, tuos veteres hostis, novos amicos, vehementer litteris perculsos atque ex magna spe

deturbatos iacere. [2] ad me autem litteras quas misisti, quamquam exiguam significationem tuae erga me

voluntatis habebant, tamen mihi scito iucundas fuisse; nulla enim re tam laetari soleo quam meorum

officiorum conscientia; quibus si quando non mutue respondetur, apud me plus offici residere facillime

patior. illud non dubito quin, si te mea summa erga te studia parum mihi adiunxerint, res publica nos inter nos

conciliatura coniuncturaque sit. [3] ac ne ignores quid ego in tuis litteris desiderarim, scribam aperte, sicut et

mea natura et nostra amicitia postulat. res eas gessi, quarum aliquam in tuis litteris et nostrae necessitudinis et

rei p. causa gratulationem exspectavi; quam ego abs te praetermissam esse arbitror, quod vererere ne cuius

animum offenderes. sed scito ea, quae nos pro salute patriae gessimus, orbis terrae iudicio ac testimonio

comprobari; quae, cum veneris, tanto consilio tantaque animi magnitudine a me gesta esse cognosces, ut tibi

multo maiori, quam Africanus fuit, me non multo minorem quam Laelium facile et in re p. et in amicitia

adiunctum esse patiare.

Scr. Romae m. Ian. a. 700 (54).

M. CICERO M. LICINIO P. F. CRASSO.

quantum ad meum studium exstiterit dignitatis tuae vel tuendae vel etiam augendae, non dubito quin ad te

omnes tui scripserint; non enim fuit aut mediocre aut obscurum aut eius modi, quod silentio posset praeteriri.

nam et cum consulibus et cum multis consularibus tanta contentione decertavi quanta numquam antea ulla in

causa suscepique mihi perpetuam propugnationem pro omnibus ornamentis tuis veterique nostrae

necessitudini iam diu debitum, sed multa varietate temporum interruptum officium cumulate reddidi.

[2] neque mehercule umquam mihi tui aut colendi aut ornandi voluntas defuit; sed quaedam pestes hominum

laude aliena dolentium et te non numquam a me alienarunt et me aliquando immutarunt tibi. sed exstitit

tempus optatum mihi magis quam speratum, ut florentissimis tuis rebus mea perspici posset et memoria

nostrae voluntatis et amicitiae fides; sum enim consecutus, non modo ut domus tua tota, sed ut cuncta civitas

me tibi amicissimum esse cognosceret. itaque et praestantissima omnium feminarum, uxor tua, et eximia

pietate, virtute, gratia tui Crassi meis consiliis, monitis, studiis actionibusque nituntur, et senatus populusque

R. intellegit tibi absenti nihil esse tam promptum aut tam paratum quam in omnibus rebus, quae ad te

pertineant, operam, curam, diligentiam, auctoritatem meam.

[3] quae sint acta quaeque agantur, domesticorum tibi litteris declarari puto. de me sic existimes ac tibi

persuadeas vehementer velim, non me repentina aliqua voluntate aut fortuito ad tuam amplitudinem meis

officiis amplectendam incidisse, sed, ut primum forum attigerim, spectasse semper, ut tibi possem quam

maxime esse coniunctus. quo quidem ex tempore memoria teneo neque meam tibi observantiam neque mihi

tuam summam benevolentiam ac liberalitatem defuisse. si quae inciderunt non tam re quam suspicione

violata, ea, cum fuerint et falsa et mania, sint evulsa ex omni memoria vitaque nostra. is enim tu vir es et eum

me esse cupio, ut, quoniam in eadem rei p. tempora incidimus, coniunctionem amicitiamque nostram utrique

nostrum laudi sperem fore. [4] quam ob rem tu, quantum tuo indicio tribuendum esse nobis putes, statues

ipse et, ut spero, statues ex nostra dignitate; ego vero tibi profiteor atque polliceor eximium et singulare

meum studium in omni genere offici, quod ad honestatem et gloriam tuam spectet. in quo etiam si multi

mecum contendent, tamen cum reliquis omnibus tum Crassis tuis iudicibus omnis facile superabo; quos

quidem ego ambo unice diligo, sed in Marcum benevolentia pari hoc magis sum Publio deditus, quod me,

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 50

quamquam a pueritia sua semper, tamen hoc tempore maxime sicut alterum parentem et observat et diligit.

[5] has litteras velim existimes foederis habituras esse vim, non epistulae, meque ea, quae tibi promitto ac

recipio, sanctissime esse observaturum diligentissimeque esse facturum. quae a me suscepta defensio est te

absente dignitatis tuae, in ea iam ego non solum amicitiae nostrae sed etiam constantiae meae causa

permanebo. quam ob rem satis esse hoc tempore arbitratus sum hoc ad te scribere, me, si quid ipse

intellegerem aut ad voluntatem aut ad commodum aut ad amplitudinem tuam pertinere, mea sponte id esse

facturum; sin autem quippiam aut a te essem admonitus aut a tuis, effecturum ut intellegeres nihil neque te

scripsisse neque quemquam tuorum frustra ad me detulisse. quam ob rem velim ita et ipse ad me scribas de

omnibus minimis, maximis, mediocribus rebus ut ad hominem amicissimum et tuis praecipias ut opera,

consilio, auctoritate, gratia mea sic utantur in omnibus publicis, privatis, forensibus, domesticis tuis,

amicorum, hospitum, clientium tuorum negotiis, ut, quod eius fieri possit, praesentiae tuae desiderium meo

labore minuatur.

Scr. in castri; Naronae a. d. v Id. Quint a. 709 (45).

VATINIVS IMP. CICERONI SVO S.

V. B. E. E. V. si tuam consuetudinem in patrociniis tuendis servas, P. Vatinius cliens advenit, qui pro se

causam dicier vult. non, puto, repudiabis in honore, quem in periculo recepisti. ego autem quem potius

adoptem aut invocem quam illum, quo defendente vincere didici? an verear ne, qui potentissimorum

hominum conspirationem neglexerit pro mea salute, is pro honore meo pusillorum ac malevolorum

obtrectationes et invidias non prosternat atque obterat? qua re, si me, sicut soles, amas, suscipe meme totum

atque hoc, quicquid est oneris ac muneris, pro mea dignitate tibi tuendum ac sustinendum puta. scis meam

fortunam nescio quo modo facile obtrectatores invenire non meo quidem me hercules merito, sed quanti id

refert, si tamen fato nescio qua accidit? si qui forte fuerit qui nostrae dignitati obesse velit, peto a te ut tuam

consuetudinem et liberalitatem in me absente defendendo mihi praestes. Litteras ad senatum de rebus nostris

gestis, quo exemplo miseram, infra tibi perscripsi.

[2] dicitur mihi tuus servus anagnostes fugitivus cum Vardaeis esse. de quo tu mihi nihil mandasti, ego

tamen, terra marique ut' conquireretur, praemandavi et profecto tibi illum reperiam, nisi si in Dalmatiam

aufugerit, et inde tamen aliquando eruam. tu nos fac ames. vale. A. d. v Id. Quintilis ex castris Narona.

Scr. Naronae m. Ian. a. 710 (44)..

VATINIVS CICERONI SVO S.

S. V. B. E. E. Q. V. de Dionysio tuo adhuc nihil extrico, et eo minus, quod me frigus Dalmaticum, quod illinc

eiecit, etiam hic refrigeravit; sed tamen non desistam, quin illum aliquando eruam. sed tamen omnia mi dura

imperas. de Catilio nescio quid ad me scripsisti deprecationis diligentissimae. apage te cum nostro Sex.

Servilio; nam me hercule ego quoque illum amo; sed huiusce modi vos clientis, huius modi causas recipitis?

hominem unum omnium crudelissimum, qui tot ingenuos, matresfamilias, . civis Romanos occidit, abripuit,

disperdidit, regiones vastavit? simius, non semissis homo, contra me arma tulit, et eum bello cepi. [2] sed

tamen, mi Cicero, quid facere possum? omnia me hercule cupio, quae tu mi imperas. meam animadversionem

et supplicium, quo usurus eram in eum, quem cepissem, remitto tibi et condono; quid illis respondere

possum, qui ob sua bona direpta, navis expugnatas, fratres, liberos, parentis occisos actiones expostulant? si

me hercules Appios haberem, in cuius locum suffectus sum, tamen hoc sustinere non possem. quid ergo est?

faciam omnia sedulo, quae te sciam velle. defenditur a Q.Volusio, tuo discipulo, si forte ea res poterit

adversarios fugare; in eo maxima spes est. [3] nos, si quid erit istic opus, defendes. Caesar adhuc mi iniuriam

facit; de meis supplicationibus et rebus gestis Dalmaticis adhuc non refert, quasi vero non iustissimi triumphi

in Dalmatia res gesserim ! nam, si hoc exspectandumst, dum totum bellum conficiam, viginti oppida sunt

Dalmatiae antiqua, quae ipsi sibi asciverunt, amplius sexaginta. haec nisi omnia expugno, si mihi

supplicationes non decernuntur, longe alia condicione ego sum ac ceteri imperatores . . . .

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 51

Scr. Naronae Non. Dec. a. 709 (45).

VATINIVS CICERONI SVO S.

. . . . ego post supplicationes mihi decretas in Dalmatiam profectus sum; sex oppida vi oppugnando cepi;

unum hoc, quod erat maximum, quater a me iam captum; quattuor enim turris et quattuor muros cepi et arcem

eorum totam; ex qua me nives, frigora, imbres detruserunt, indigneque, mi Cicero, oppidum captum et bellum

confectum is relinquere sum coactus. qua re te rogo, si opus erit, ad Caesarem meam causam agas meque tibi

in omnis partis defendendum putes, hoc existimans, neminem te tui amantiorem habere. vale. D. N. Decembr.

Narona.

Scr. Romae ex. m. Oct a. 709 (45).

M. CICERO VATINIO IMP. S.

grata tibi mea esse officia non miror; cognovi enim te gratissimum omnium, idque numquam destiti

praedicare. nec enim tu mihi habuisti modo gratiam, verum etiam cumulatissime rettulisti. quam ob rem in

reliquis tuis rebus omnibus pari me studio erga te et eadem voluntate cognosces.

[2] quod mihi feminam primariam, Pompeiam, uxorem tuam, commendas, cum Sura nostro statim tuis

litteris lectis locutus sum, ut ei meis verbis diceret, ut, quicquid opus esset, mihi denuntiaret; me omnia quae

ea vellet, summo studio curaque facturum. itaque faciam eamque, si opus esse videbitur, ipse conveniam. tu

tamen ei velim scribas, ut nullam rem neque tam magnam neque tam parvam putet quae mihi aut difficilis aut

parum me digna videatur. omnia, quae in tuis rebus agam, et non laboriosa mihi et honesta videbuntur.

[3] de Dionysio, si me amas, confice. quamcumque ei fidem dederis, praestabo; si vero improbus fuerit, ut

est, duces eum captivum in triumpho. Dalmatis di male faciant, qui tibi molesti sunt ! sed, ut scribis, brevi

capientur et inlustrabunt res tuas gestas; semper enim habiti sunt bellicosi.

Scr. Ante ut videtur, m. Iun. a. 698 (56).

M. CICERO S. D. L. LVCCEIO Q. F. .

Coram me tecum eadem haec agere saepe conantem deterruit pudor quidam paene subrusticus, quae nunc

expromam absens audacius; epistula enim non erubescit. ardeo cupiditate incredibili neque, ut ego arbitror,

reprehendenda, nomen ut nostrum scriptis inlustretur et celebretur tuis. quod etsi mihi saepe ostendisti te esse

facturum, tamen ignoscas velim huic festinationi meae. genus enim scriptorum tuorum etsi erat semper a me

vehementer exspectatum, tamen vicit opinionem meam meque ita vel cepit vel incendit, ut cuperem quam

celerrime res nostras monumentis commendari tuis. neque enim me solum commemoratio posteritatis ad

spem quandam immortalitatis rapit, sed etiam illa cupiditas, ut vel auctoritate testimoni tui vel indicio

benevolentiae vel suavitate ingeni vivi perfruamur. [2] neque tamen, haec cum scribebam, eram nescius

quantis oneribus premerere susceptarum rerum et iam institutarum sed, quia videbam Italici belli et civilis

historiam iam a te paene esse perfectam, dixeras autem mihi te reliquas res ordiri, desse mihi nolui quin te

admonerem, ut cogitares, coniunctene malles cum reliquis rebus nostra contexere an, ut multi Graeci

fecerunt, Callisthenes Phocicum bellum, Timaeus Pyrrhi, Polybius Numantinum, qui omnes a perpetuis suis

historiis ea, quae dixi, bella separaverunt, tu quoque item civilem coniurationem ab hostilibus externisque

bellis seiungeres. equidem ad nostram laudem non multum video interesse, sed ad properationem meam

quiddam interest non te exspectare, dum ad locum venias, ac statim causam illam totam et tempus arripere; et

simul, si uno in argumento unaque in persona mens tua tota versabitur, cerno iam animo, quanto omnia

uberiora atque ornatiora futura sint. neque tamen ignoro quam impudenter faciam, qui primum tibi tantum

oneris imponam (potest enim mihi denegare occupatio tua), deinde etiam ut ornes me postulem. quid si illa

tibi non tanto opere videntur ornanda? [3] sed tamen, qui semei verecundiae finis transierit, eum bene et

naviter oportet esse impudentem. itaque te plane etiam atque etiam rogo, ut et ornes ea vehementius etiam

quam fortasse sentis, et in eo leges historiae neglegas gratiamque illam, de qua suavissime quodam in

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 52

prooemio scripsisti, a qua te deflecti non magis potuisse demonstras quam Herculem Xenophontium illum a

voluptate, eam, si me tibi vehementius commendabit, ne aspernere amorique nostro plusculum etiam, quam

concedet veritas, largiare.

quod si te adducemus ut hoc suscipias, erit, ut mihi persuadeo, materies digna facultate et copia tua. [4] A

principio enim coniurationis usque ad reditum nostrum videtur mihi modicum quoddam corpus confici posse,

in quo et illa poteris uti civilium commutationum scientia vel in explicandis causis rerum novarum vel in

remediis incommodorum, cum et reprehendes ea, quae vituperanda duces, et quae placebunt exponendis

rationibus comprobabis et, si liberius, ut consuesti, agendum putabis, multorum in nos perfidiam, insidias,

proditionem notabis. multam etiam casus nostri varietatem tibi in scribendo suppeditabunt plenam cuiusdam

voluptatis, quae vehementer animos hominum in legendo te scriptore tenere possit. nihil est enim aptius ad

delectationem lectoris quam temporum varietates fortunaeque vicissitudines. quae etsi nobis optabiles in

experiendo non fuerunt, in legendo tamen erunt iucundae; habet enim praeteriti doloris secura recordatio

delectationem; [5] ceteris vero nulla perfunctis propria molestia, casus autem alienos sine ullo dolore

intuentibus etiam ipsa misericordia est iucunda. quem enim nostrum ille moriens apud Mantineam

Epaminondas non cum quadam miseratione delectat? qui tum denique sibi evelli iubet spiculum, postea quam

ei percontanti dictum est clipeum esse salvum, ut etiam in vulneris dolore aequo animo cum laude moreretur.

cuius studium in legendo non erectum Themistocli fuga redituque retinetur? etenim ordo ipse annalium

mediocriter nos retinet quasi enumeratione fastorum at viri saepe excellentis ancipites variique casus habent

admirationem, exspectationem, laetitiam, molestiam, spem, timorem; si vero exitu notabili concluduntur,

expletur animus iucundissima lectionis voluptate.

[6] quo mihi acciderit optatius, si in hac sententia fueris ut a continentibus tuis scriptis, in quibus perpetuam

rerum gestarum historiam complecteris, secernas hanc quasi fabulam rerum eventorumque nostrorum. habet

enim varios actus mutationesque et consiliorum et temporum. ac non vereor ne adsentatiuncula quadam

aucupari tuam gratiam videar, quom hoc demonstrem, me a te potissimum ornari celebrarique velle. neque

enim tu is es qui, quid sis, nescias et qui non eos magis, qui te non admirentur, invidos quam eos, qui laudent,

adsentatores arbitrere; neque autem ego sum ita demens, ut me sempiternae gloriae per eum commendari

velim, qui non ipse quoque in me commendando propriam ingeni gloriam consequatur. [7] neque enim

Alexander ille causa ab Apelle potissimum pingi et a Lysippo fingi volebat, sed quod illorum artem cum ipsis

tum etiam sibi gloriae fore putabat. atque illi artifices corporis simulacra ignotis nota faciebant; quae vel si

nulla sint, nihilo sint tamen obscuriores clari viri. nec minus est Spartiates Agesilaus ille perhibendus, qui

neque pictam neque fictam imaginem suam passus est esse, quam qui in eo genere laborarunt; unus enim

Xenophontis libellus in eo rege laudando facile omnis imagines omnium statuasque superavit. atque hoc

praestantius mihi fuerit et ad laetitiam animi et ad memoriae dignitatem, si in tua scripta pervenero quam si in

ceterorum, quod non ingenium mihi solum suppeditatum fuerit tuum, sicut Timoleonti a Timaeo aut ab

Herodoto Themistocli, sed etiam auctoritas clarissimi et spectatissimi viri et in rei p. maximis gravissimisque

causis cogniti atque in primis probati, ut mihi non solum praeconium, quod, cum in Sigeum venisset,

Alexander ab Homero Achilli tributum esse dixit, sed etiam grave testimonium impertitum clari hominis

magnique videatur. placet enim Hector ille mihi Naevianus, qui non tantum 'laudari' se laetatur, sed addit

etiam 'a laudato viro.'

[8] quod si a te non impetro, hoc est, si quae te res impedierit (neque enim fas esse arbitror quicquam me

rogantem abs te non impetrare), cogar fortasse facere, quod non nulli saepe reprehendunt, scribam ipse de

me, multorum tamen exemplo et clarorum virorum. sed, quod te non fugit, haec sunt in hoc genere vitia: et

verecundius ipsi de sese scribant necesse est, si quid est laudandum, et praetereant, si quid reprehendendum

est. accedit etiam ut minor sit fides, minor auctoritas, multi denique reprehendant et dicant verecundiores esse

praecones ludorum gymnicorum, qui cum ceteris coronas imposuerint victoribus eorumque nomina magna

voce pronuntiarint, cum ipsi ante ludorum missionem corona donentur, alium praeconem adhibeant, ne sua

voce se ipsi victores esse praedicent. [9] haec nos vitare cupimus et, si recipis causam nostram, vitabimus,

idque ut facias rogamus.

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 53

ac ne forte mirere cur, cum mihi saepe ostenderis te accuratissime nostrorum temporum consilia atque

eventus litteris mandaturum, a te id nunc tanto opere et tam multis verbis petamus, illa nos cupiditas incendit,

de qua initio scripsi, festinationis, quod alacres animo sumus, ut et ceteri viventibus nobis ex libris tuis nos

cognoscant et nosmet ipsi vivi gloriola nostra perfruamur. [10] his de rebus quid acturus sis, si tibi non est

molestum, rescribas mihi velim. si enim suscipis causam, conficiam commentarios rerum omnium, sin autem

differs me in tempus aliud, coram tecum loquar. tu interea non cessabis et ea, quae habes instituta, perpolies

nosque diliges.

Scr. Asturae aut in Attici Ficuleano m. Mart aut Apr. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. L. LVCCEIO Q. F.

quamquam ipsa consolatio litterarum tuarum mihi gratissima est (declarat enim summam benevolentiam

coniunctam pari prudentia), tamen illum fructum ex iis litteris vel maximum cepi, quod te praeclare res

humanas contemnentem et optime contra fortunam paratum arma tumque cognovi; quam quidem laudem

sapientiae statuo esse maximam, non aliunde pendere nec extrinsecus aut bene aut male vivendi suspensas

habere rationes. [2] quae cogitatio cum mihi non omnino excidisset (etenim penitus insederat), vi tamen

tempestatum et concursu calamitatum is erat aliquantum labefactata atque convulsa; cui te opitulari et video

et id fecisse etiam proximis litteris multumque profecisse sentio. itaque hoc saepius dicendum tibique non

significandum solum sed etiam declarandum arbitror, nihil mihi esse potuisse tuis litteris gratius. [3] ad

consolandum autem cum illa valent, quae eleganter copioseque conlegisti, tum nihil plus quam quod

firmitudinem gravitatemque animi tui perspexi; quam non imitari turpissimum existimo. itaque hoc etiam

fortiorem me puto quam te ipsum, praeceptorem fortitudinis, quod tu mihi videre spem non nullam habere

haec aliquando futura meliora casus enim gladiatorii similitudinesque eae, tum rationes in ea disputatione a te

conlectae vetabant me rei p. penitus diffidere. itaque alterum minus mirum, fortiorem te esse, cum aliquid

speres, alterum mirum, spe ulla teneri. quid est enim non ita adfectum, ut id non deletum exstinctumque esse

fateare? circumspice omnia membra rei p., quae notissima sunt tibi; nullum reperies profecto, quod non

fractum debilitatumve sit. quae persequerer, si aut melius ea viderem quam tu vides, aut commemorare

possem sine dolore; quamquam tuis monitis praeceptisque omnis est abiciendus dolor. [4] ergo et domestica

feremus, ut censes, et publica paulo etiam fortius fortasse quam tu ipse, qui praecipis. te enim aliqua spes

consolatur, ut scribis, nos erimus etiam in omnium desperatione fortes, ut tu tamen idem et hortaris et

praecipis. das enim mihi iucundas recordationes conscientiae nostrae rerumque earum, quas te in primis

auctore gessimus; praestitimus enim patriae non minus certe quam debuimus, plus profecto quam est ab

animo cuiusquam aut consilio hominis postulatum. [5] ignosces mihi de me ipso aliquid praedicanti; quarum

enim tu rerum cogitatione nos levare aegritudine voluisti, earum etiam commemoratione lenimur. itaque, ut

mones, quantum potero, me ab omnibus molestiis et angoribus abducam transferamque animum ad ea, quibus

secundae res ornantur, adversae adiuvantur, tecumque et ero tantum quantum patietur utriusque aetas et

valetudo, et si esse una minus poterimus quam volemus, animorum tamen coniunctione iisdemque studiis ita

fruemur, ut numquam non una esse videamur.

Scr. Romae vii. Id. Mai. a. 709 (45).

L. LVCCEIVS Q. F. S. D. M. TVLLIO M. F.

S. V. B. E. V., sicut soleo, paululo tamen etiam deterius quam soleo. te requisivi saepius, ut viderem; Romae

quia postea non fuisti quam discesseram miratus sum; quod item nunc miror. non habeo certum quae te res

hinc maxime retrahat. si solitudine delectare, cum scribas et aliquid agas eorum, quorum consuesti, gaudeo

neque reprehendo tuum consilium. nam nihil isto potest esse iucundius non modo miseris his temporibus et

luctuosis, sed etiam tranquillis et optatis, praesertim vel animo defetigato tuo, qui nunc requiem quaerat ex

magnis occupationibus, vel erudito, qui semper aliquid ex se promat, quod alios delectet, ipsum laudibus

inlustret. [2] sin autem, sicut hinc discesseras, lacrimis ac tristitiae te tradidisti, doleo, quia doles et angere,

non possum te non, si concedis, quod sentimus, ut liberius dicamus, accusare. quid enim? tu solus aperta non

videbis, qui propter acumen occultissima perspicis? tu non intelleges te querelis cotidianis nihil proficere ?

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 54

non intelleges duplicari sollicitudines, quas elevare tua te prudentia postulat? [3] quod si non possimus

aliquid proficere suadendo, gratia contendimus et rogando, si quid nostra causa vis, ut istis te molestiis laxes

et ad convictum nostrum redeas atque ad consuetudinem vel nostram communem vel tuam solius ac

propriam. cupio non obtundere te, si non delectare nostro studio, cupio deterrere ne permaneas in incepto.

nunc duae res istae contrariae me conturbant, ex quibus aut in altera mihi velim, si potes, obtemperes aut in

altera non offendas. vale.

Scr. Asturae paucis diebus post ep. xiv a. 709 (45).

M. CICERO S. D. L. LVCCEIO Q. F.

omnis amor tuus ex omnibus partibus se ostendit in iis litteris, quas a te proxime accepi, non ille quidem mihi

ignotus, sed tamen gratus et optatus (dicerem 'iucundus,' nisi id verbum in omne tempus perdidissem), neque

ob eam unam causam, quam tu suspicaris et in qua me lenissimis et amantissimis verbis utens re graviter

accusas, sed quod, illius tanti vulneris quae remedia esse debebant, ea nulla sunt. [2] quid enim? ad

amicosne confugiam? quam multi sunt? habuimus enim fere communis; quorum alii occiderunt, alii nescio

quo pacto obduruerunt. tecum vivere possem equidem et maxime vellem; vetustas, . amor, consuetudo, studia

paria; quod vinclum, quaeso, dest nostrae coniunctionis? possumusne igitur esse una? nec me hercule

intellego quid impediat; sed certe adhuc non fuimus, cum essemus vicini in Tusculano, in Puteolano; nam

quid dicam in urbe? in qua cum forum commune sit, vicinitas non requiritur. [3] sed casu nescio quo in ea

tempora nostra aetas incidit, ut cum maxime florere nos oporteret, tum vivere etiam puderet. quod enim esse

poterat mihi perfugium spoliato et domesticis et forensibus ornamentis atque solaciis? Litterae, credo, quibus

utor adsidue; quid enim aliud facere possum? sed nescio quo modo ipsae illae excludere me a portu et

perfugio videntur et quasi exprobrare, quod in ea vita maneam, in qua nihil insit nisi propagatio miserrimi

temporis [4] hic tu me abesse urbe miraris, in qua domus nihil delectare possit, summum sit odium

temporum, hominum, fori, curiae? itaque sic litteris utor, in quibus consumo omne tempus, non ut ab iis

medicinam perpetuam, sed ut exiguam oblivionem doloris petam. [5] quod si id egissemus ego atque tu,

quod ne in mentem quidem nobis veniebat propter cotidianos metus, omne tempus una fuissemus, neque me

valetudo tua offenderet neque te maeror meus. quod quantum fieri poterit consequamur; quid enim est utrique

nostrum aptius? propediem te igitur videbo.

Scr.. Romae, ut videtur, circ. m. Mart. a. 702 (52).

M. CICERO S. D. TITIO.

etsi unus ex omnibus minime sum ad te consolandum accommodatus, quod tantum ex tuis molestiis cepi

doloris, ut consolatione ipse egerem, tamen, cum longius a summi luctus acerbitate meus abesset dolor quam

tuus, statui nostrae necessitudinis esse meaeque in te benevolentiae non tacere tanto in tuo maerore tam diu,

sed adhibere aliquam modicam consolationem, quae levare dolorem tuum posset, si minus sanare potuisset.

[2] est autem consolatio pervulgata quidem illa maxime, quam semper in ore atque in animo habere

debemus, homines nos ut esse meminerimus ea lege natos, ut omnibus telis fortunae proposita sit vita nostra,

neque esse recusandum quo minus ea, qua nati sumus, condicione vivamus, neve tam graviter eos casus

feramus, quos nullo consilio vitare possimus, eventisque aliorum memoria repetendis nihil accidisse novi

nobis cogitemus.

[3] neque hae neque ceterae consolationes, quae sunt a sapientissimis viris usurpatae memoriaeque litteris

proditae, tantum videntur proficere debere, quantum status ipse nostrae civitatis et haec 'perturbatio

temporum perditorum, cum beatissimi sint qui liberos non susceperunt, minus autem miseri qui his

temporibus amiserunt quam si eosdem bona aut denique aliqua re p. perdidissent. [4] quod si tuum te

desiderium movet, aut si tuarum rerum cogitatione maeres, non facile exhauriri tibi istum dolorem posse

universum puto; sin illa te res cruciat, quae magis amoris est, ut eorum, qui occiderunt, miserias lugeas, ut ea

non dicam, quae saepissime et legi et audivi, nihil mali esse in morte, ex qua si resideat sensus, immortalitas

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 55

illa potius quam mors ducenda sit, sin sit amissus, nulla videri miseria debeat quae non sentiatur, hoc tamen

non dubitans confirmare possum, ea misceri, parari, impendere rei p., quae qui reliquerit nullo modo mihi

quidem deceptus esse videatur. quid est enim iam non modo pudori, probitati, virtuti, rectis studiis, bonis

artibus, sed omnino libertati ac saluti loci? non me hercule quemquam audivi hoc gravissimo et

pestilentissimo anno adulescentulum aut puerum mortuum, qui mihi non a dis immortalibus ereptus ex his

miseriis atque ex iniquissima condicione vitae videretur. [5] qua re, si tibi unum hoc detrahi potest, ne quid

iis, quos amasti, mali putes contigisse, permultum erit ex maerore tuo deminutum. relinquetur enim simplex

illa iam cura doloris tui, quae non cum illis communicabitur sed ad te ipsum proprie referetur; in qua non est

iam gravitatis et sapientiae tuae, quam tu a puero praestitisti, ferre immoderatius casum incommodorum

tuorum, qui sit ab eorum, quos dilexeris, miseria maloque seiunctus. etenim eum semper te et privatis in

rebus et publicis praestitisti, tuenda tibi ut sit gravitas et constantiae serviendum. nam, quod adlatura est ipsa

diuturnitas, quae maximos luctus vetustate tollit, id nos praecipere consilio prudentiaque debemus.

[6] etenim, si nulla fuit umquam liberis amissis tam imbecillo mulier .animo quae non aliquando lugendi

modum fecerit, certe nos, quod est dies adlatura, id consilio anteferre debemus neque exspectare temporis

medicinam, quam repraesentare ratione possimus.

his ego litteris si quid profecissem, existimabam optandum quiddam me esse adsecutum; sin minus forte

valuissent, officio tamen esse functum viri benevolentissimi atque amicissimi. quem me tibi et fuisse semper

existimes velim et futurum esse confidas.

Scr. Romae a. 697 (57).

M. CICERO S. D. P. SITTIO P. F.

non oblivione amicitiae nostrae neque intermissione consuetudinis meae superioribus temporibus ad te nullas

litteras misi, sed quod priora tempora in ruinis rei p. nostrisque iacuerunt, posteriora autem me a scribendo

tuis iniustissimis atque acerbissimis incommodis retardarunt. Cum vero et intervallum iam satis longum

fuisset et tuam virtutem animique magnitudinem diligentius essem mecum recordatus, non putavi esse

alienum institutis meis haec ad te scribere. [2] ego te, P. Sitti, et primis temporibus illis, quibus in invidiam

absens et in crimen vocabare, defendi et, cum in tui familiarissimi iudicio ac periculo tuum crimen

coniungeretur, ut potui accuratissime te tuamque causam tutatus sum et proxime recenti adventu meo, cum

rem aliter institutam offendissem ac mihi placuisset, si adfuissem, tamen nulla re saluti tuae defui; cumque eo

tempore invidia annonae, inimici non solum tui, verum etiam amicorum tuorum, iniquitas totius iudici

multaque alia rei p. vitia plus quam causa ipsa veritasque valuissent, Publio tuo neque opera neque consilio

neque labore neque gratia neque testimonio defui. [3] quam ob rem omnibus officiis amicitiae diligenter a

me sancteque servatis ne hoc quidem praetermittendum esse duxi, te ut hortarer rogaremque, ut et hominem

te et virum esse meminisses, id est ut et communem incertumque casum, quem neque vitare quisquam

nostrum nec praestare ullo pacto potest, sapienter ferres et dolori fortiter ac fortunae resisteres cogitaresque et

in nostra civitate et in ceteris, quae rerum potitae sunt multis fortissimis atque optimis viris iniustis iudiciis

talis casus incidisse. illud utinam ne vere scriberem, ea te re p. carere, in qua neminem prudentem hominem

res ulla delectet !

[4] de tuo autem filio, vereor ne, si nihil ad te scripserim, debitum eius virtuti videar testimonium non

dedisse, sin autem omnia, quae sentio, perscripserim, ne refricem meis litteris desiderium ac dolorem tuum.

sed tamen prudentissime facies, si illius pietatem, virtutem, industriam, ubicumque eris, tuam esse, tecum

esse duces; nec enim minus nostra sunt quae animo complectimur quam quae oculis intuemur. [5] quam ob

rem et illius eximia virtus summusque in te amor magnae tibi consolationi debet esse et nos ceterique, qui te

non ex fortuna, sed ex virtute tua pendimus semperque pendemus, et maxime animi tui conscientia, cum tibi

nihil merito accidisse reputabis et illud adiunges, homines sapientis turpitudine, non casu et delicto suo, non

aliorum iniuria commoveri. ego et memoria nostrae veteris amicitiae et virtute atque observantia fili tui

monitus nullo loco dero neque ad consolandam neque ad levandam fortunam tuam. tu si quid ad me forte

scripseris, perficiam ne te frustra scripsisse arbitrere.

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 56

Scr. Romae post med. m. Mart. a. 702 (Â£2).

M. CICERO S. D. T. FADIO.

etsi egomet, qui te consolari cupio, consolandus ipse sum, propterea quod nullam rem gravius iam diu tuli

quam incommodum tuum, tamen te magno opere non hortor solum, sed etiam pro amore nostro rogo atque

oro, te conligas virumque te praebeas et, qua condicione omnes homines et quibus temporibus nos nati simus,

cogites. plus tibi virtus tua dedit quam fortuna abstulit, propterea quod adeptus es quod non multi homines

novi, amisisti quae plurimi homines nobilissimi. ea denique videtur condicio impendere legum, iudiciorum,

temporum, ut optime actum cum eo videatur esse, qui quam levissima poena ab hac re p. discesserit. [2] tu

vero, qui et fortunas et liberos habeas et nos ceterosque necessitudine et benevolentia tecum coniunctissimos,

quomque magnam facultatem sis habiturus nobiscum et cum omnibus tuis vivendi, et cum unum sit iudicium

ex tam multis quod reprehendatur, ut quod una sententia eaque dubia potentiae alicuius condonatum

existimetur, omnibus his de causis debes istam molestiam quam lenissime ferre. meus animus erit in te

liberosque tuos semper, quem tu esse vis et qui esse debet.

Scr. in Cumano circ. iv K. Mai. a. 705 (49).

CICERO RVFO.

etsi mihi numquam dubium fuit quin tibi essem carissimus, tamen cotidie magis id perspicio, exstatque id,

quod mihi ostenderas quibusdam litteris, hoc te studiosiorem in me colendo fore quam in provincia fuisses

(etsi meo iudicio nihil ad tuum provinciale officium addi potest), quo liberius iudicium esse posset tuum.

itaque me et superiores litterae tuae admodum delectaverunt, quibus et exspectatum meum adventum abs te

amanter videbam et, cum aliter res cecidisset ac putasses, te meo consilio magno opere esse laetatum, et ex

his proximis litteris magnum cepi fructum et iudici et offici tui, iudici, quod intellego te, id quod omnes fortes

ac boni viri facere debent, nihil putare utile esse nisi quod rectum honestumque sit, offici, quod te mecum,

quodcumque cepissem consili, polliceris fore; quo neque mihi gratius neque, ut ego arbitror, tibi honestius

esse quicquam potest.

[2] mihi consilium captum iam diu est; de quo ad te, non quo celandus esses, nihil scripsi antea, sed quia

communicatio consili tali tempore quasi quaedam admonitio videtur esse offici vel potius efflagitatio ad

coeundam societatem vel periculi vel laboris. Cum vero ea tua sit voluntas, humanitas, benevolentia erga me,

libenter amplector talem animum, sed ita (non enim dimittam pudorem in rogando meum): si feceris id, quod

ostendis, magnam habebo gratiam, si non feceris, ignoscam et alterum timori, alterum mihi te negare non

potuisse arbitrabor. est enim res profecto maxima. quid rectum sit apparet, quid expediat obscurum est, ita

tamen, ut si nos ii sumus, qui esse debemus, id est studio digni ac litteris nostris, dubitare non possimus quin

ea maxime conducant, quae sunt rectissima. qua re tu, si simul placebit, statim ad me venies; sin idem

placebit atque eodem, nec continuo poterit, omnia tibi ut nota sint faciam. quicquid statueris, te mihi amicum,

sin id, quod opto, etiam amicissimum iudicabo.

Scr. ad urbem paulo post prid. Non. Ian. a. 705 (49).

CICERO RVFO.

quoquo modo potuissem, te convenissem, si eo, quo constitueras, venire voluisses. qua re, etsi mei commodi

causa commovere me noluisti, tamen ita existimes velim, me antelaturum fuisse, si ad me misisses,

voluntatem tuam commodo meo.

ad ea, quae scripsisti, commodius equidem possem de singulis ad te rebus scribere, si M. Tullius, scriba

meus, adesset. A quo mihi exploratum est in rationibus dumtaxat referendis (de ceteris rebus adfirmare non

possum) nihil eum fecisse scientem, quod esset contra aut rem aut existimationem tuam; dein, si rationum

referendarum ius vetas et mos antiquus maneret, me relaturum rationes, nisi tecum pro coniunctione nostrae

necessitudinis contulissem confecissemque, non fuisse. [2] quod igitur fecissem ad urbem, si consuetudo

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 57

pristina maneret, id, quoniam lege Iulia relinquere rationes in provincia necesse erat easdemque totidem

verbis referre ad aerarium, feci in provincia, neque ita feci ut te ad meum arbitrium adducerem, sed tribui tibi

tantum, quantum me tribuisse numquam me paenitebit. totum enim scribam meum, quem tibi video nunc esse

suspectum, tibi tradidi. tu ei M. Mindium, fratrem tuum, adiunxisti. rationes confectae me absente sunt

tecum; ad quas ego nihil adhibui praeter lectionem. ita accepi librum a meo servo scriba, ut eundem

acceperim a fratre tuo. si honos is fuit, maiorem tibi habere non potui, si fides, maiorem tibi habui quam

paene ipsi mihi; si providendum fuit ne quid aliter ac tibi et honestum et utile esset referretur, non habui cui

potius id negoti darem, quam cui dedi. illud quidem certe factum est, quod lex iubebat, ut apud duas civitates,

Laudicensem et Apamensem, quae nobis maxime videbantur, quoniam ita necesse erat, rationes confectas

conlatas deponeremus. itaque huic loco primum respondeo me, quamquam iustis de causis rationes deferre

properarim, tamen te exspectaturum fuisse, nisi in provincia relictas rationes pro relatis haberem, quam ob

rem . . .

[3] de Volusio quod scribis, non est id rationum; docuerunt enim me periti homines, in his cum omnium

peritissimus tum mihi amicissimus, C. Camillus, ad Volusium traferri nomen a Valerio non potuisse, praedes

Valerianos teneri. neque id erat HS x_x_x_, ut scribis, sed HS x_i_x_; erat enim curata nobis pecunia Valeri

mancipis nomine; ex qua reliquum quod erat in rationibus rettuli. [4] sed sic me et liberalitatis fructu privas

et diligentiae et, quod minime tamen laboro, mediocris etiam prudentiae: liberalitatis, quod mavis scribae mei

beneficio quam meo legatum meum praefectumque Q. Leptam maxima calamitate levatos, cum praesertim

non deberent esse obligati; diligentiae, quod existimas de tanto officio meo, tanto etiam periculo, nec scisse

me quicquam nec cogitavisse, scribam, quicquid voluisset, cum id mihi ne recitavisset quidem, rettulisse;

prudentiae, cum rem a me non insipienter excogitatam quidem putas. nam et Volusi liberandi meum fuit

consilium, et, ut multa tam gravis Valerianis praedibus ipsique T. Mario depelleretur, a me inita ratio est;

quam quidem omnes non solum probant, sed etiam laudant, et, si verum scire vis, hoc uni scribae meo

intellexi non nimium placere. sed ego putavi esse viri boni, cum populus suum servaret, consulere fortunis tot

vel amicorum vel civium.

[5] nam de Lucceio est ita actum, ut auctore Cn. Pompeio ista pecunia in fano poneretur. id ego agnovi meo

iussu esse factum. qua pecunia Pompeius est usus ut ea, quam tu deposueras, Sestius. sed haec ad te nihil

intellego pertinere; illud me non animadvertisse moleste ferrem, ut ascriberem te in fano pecuniam iussu meo

deposuisse, nisi ista pecunia gravissimis esset certissimisque monumentis testata, cui data, quo senatus

consulto, quibus tuis, quibus meis litteris P. Sestio tradita esset. quae cum viderem tot vestigiis impressa, ut in

iis errari non posset, non ascripsi id, quod tua nihil referebat; ego tamen ascripsisse mallem, quoniam id te

video desiderare. [6] sicut scribis tibi id esse referendum, idem ipse sentio, neque in eo quicquam a meis

rationibus discrepabunt tuae; addes enim tu, meo iussu, quod ego, qui non addidi, nec causa est cur negem

nec, si causa esset et tu nolles, negarem.

nam de sestertiis nongentis milibus certe ita relatum est, ut tu sive frater tuus referri voluit. sed, si quid est,

quoniam de Lucceio parum provisum est, quod ego in rationibus referendis etiam nunc corrigere possim, de

eo mihi, quoniam senatus consulto non sum usus, quid per leges liceat, considerandum est. te certe in

pecuniam exactam ista referre ex meis rationibus relatis non oportuit, nisi quid me fallit; sunt enim alii

peritiores. illud cave dubites, quin ego omnia faciam, quae interesse tua aut etiam velle te existimem, si ullo

modo facere possim. [7] quod scribis de beneficiis scito a me et tribunos militaris et praefectos et

contubernalis dumtaxat meos delatos esse. in quo quidem me ratio fefellit; liberum enim mihi tempus ad eos

deferendos existimabam dari, postea certior sum factus triginta diebus deferri necesse esse, quibus rationes

rettulissem. sane moleste tuli non illa beneficia tuae potius ambitioni reservata esse quam meae, qui

ambitione nihil uterer. de centurionibus tamen et de tribunorum militarium contubernalibus res est in integro;

genus enim horum beneficiorum definitum lege non erat.

[8] reliquum est de sestertiis centum milibus, de quibus memini mihi a te Myrina litteras esse adlatas, non

mei errati, sed tui; in quo peccatum videbatur esse, si modo erat, fratris tui et Tulli. sed, cum id corrigi non

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 58

posset, quod iam depositis rationibus ex provincia decessimus, credo me quidem tibi pro animi mei voluntate

proque ea spe facultatum, quam tum habebamus, quam humanissime potuerim, rescripsisse; sed neque tum

me humanitate litterarum mearum obligatum puto neque me tuam hodie epistulam de HS c_ sic accepisse, ut

ii accipiunt, quibus epistulae per haec tempora molestae sunt. [9] simul illud cogitare debes, me omnem

pecuniam, quae ad me salvis legibus pervenisset, Ephesi apud publicanos deposuisse; id fuisse HS x_x_i_i_;

eam omnem pecuniam Pompeium abstulisse. quod ego sive aequo animo sive iniquo fero, tu de HS c_ aequo

animo ferre debes et existimare eo minus ad te vel de tuis cibariis vel de mea liberalitate pervenisse. quod si

mihi expensa ista HS c tulisses, tamen, quae tua est suavitas quique in me amor, nolles a me hoc tempore

aestimationem accipere; nam, numeratum si cuperem, non erat.

sed haec iocatum me putato, ut ego te existimo. ego tamen, cum Tullius rure redierit, mittam eum ad te, si

quid ad rem putabis pertinere. hanc epistulam cur conscindi velim causa nulla est.

Scr. Romae in. aut med. m. April. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. L. MESCINIO.

gratae mihi tuae litterae fuerunt; ex quibus intellexi, quod etiam sine litteris arbitrabar, te summa cupiditate

adfectum esse videndi mei. quod ego ita libenter accipio, ut tamen tibi non concedam; nam tecum esse, ita

mihi commoda omnia quae opto, contingant, ut vehementer velim! etenim, cum esset maior et virorum et

civium bonorum et iucundorum hominum et amantium mei copia, tamen erat nemo, quicum essem libentius

quam tecum, et pauci, quibuscum essem aeque libenter; hoc vero tempore cum alii interierint, alii absint, alii

mutati voluntate sint, unum medius fidius tecum diem libentius posuerim quam hoc omne tempus cum

plerisque eorum, quibuscum vivo necessario. noli enim existimare mihi non solitudinem iucundiorem esse,

qua tamen ipsa uti non licet, quam sermones eorum, qui frequentant domum meam, excepto uno aut summum

altero. [2] itaque utor eodem perfugio, quo tibi utendum censeo, litterulis nostris, praeterea conscientia etiam

consiliorum meorum. ego enim is sum, quem ad modum tu facillime potes existimare, qui nihil umquam mea

potius quam meorum civium causa fecerim. cui nisi invidisset is, quem tu numquam amasti (me enim

amabas), et ipse beatus esset et omnes boni. ego sum, qui nullius vim plus valere volui quam honestum otium

idemque, cum illa ipsa arma, quae semper timueram, plus posse sensi quam illum consensum bonorum, quem

ego idem effeceram, quavis tuta condicione pacem accipere malui quam viribus cum valentiore pugnare. sed

et haec et multa alia coram brevi tempore licebit.

[3] neque me tamen ulla res alia Romae tenet nisi exspectatio rerum Africanarum; videtur enim mihi res in

propinquum adducta discrimen. puto autem mea non nihil interesse, quamquam id ipsum, quid intersit, non

sane intellego, verum tamen, quicquid illinc nuntiatum sit, non longe abesse a consiliis amicorum. est enim

res iam in eum locum adducta, ut, quamquam multum intersit inter eorum causas qui dimicant, tamen inter

victorias non multum interfuturum putem.

sed plane animus, qui dubiis rebus forsitan fuerit infirmior, desperatis confirmatus est multum; quem etiam

tuae superiores litterae confirmarunt, quibus intellexi, quam fortiter iniuriam ferres; iuvitque me tibi cum

summam humanitatem tum etiam tuas litteras profuisse. verum enim scribam: teneriore mihi animo videbare

sicut omnes fere, qui vitam ingenuam in beata civitate et in libera re p. viximus. [4] sed, ut illa secunda

moderate tulimus, sic hanc non solum adversam sed funditus eversam fortunam fortiter ferre debemus, ut hoc

saltem in maximis malis boni consequamur, ut mortem, quam etiam beati contemnere debebamus, propterea

quod nullum sensum esset habitura, nunc sic adfecti non modo contemnere debeamus sed etiam optare.

[5] tu, si me diligis, fruere isto otio tibique persuade praeter culpam ac peccatum, qua semper caruisti et

carebis, homini accidere nihil posse quod sit inhonorabile aut pertimescendum. ego, si videbitur recte fieri

posse, ad te. veniam brevi; si quid acciderit, ut mutandum consilium sit, te certiorem faciam statim. tu ita fac

cupidus mei videndi sis, ut istinc te ne moveas tam infirma valetudine, nisi ex me prius quaesieris per litteras

quid te velim facere. me velim, ut facis, diligas valetudinique tuae et tranquillitati animi servias.

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS: AD Q. METELLVM ET CETEROS 59

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS

Scr. Romae ex. m. intercal. post. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. A. TORQVATO.

etsi ea perturbatio est omnium rerum, ut suae quemque fortunae maxime paeniteat nemoque sit quin ubivis

quam ibi, ubi sit, esse malit, tamen mihi dubium non est quin hoc tempore bono viro Romae esse miserrimum

sit. nam, etsi, quocumque in loco quisque est, idem est ei sensus et eadem acerbitas ex interitu rerum et

publicarum et suarum, tamen oculi augent dolorem, qui ea, quae ceteri audiunt, intueri cogunt nec avertere a

miseriis cogitationem sinunt. qua re, etsi multarum rerum desiderio te angi necesse est, tamen illo dolore, quo

maxime te confici audio, quod Romae non sis, animum tuum libera. etsi enim cum magna molestia tuos

tuaque desideras, tamen illa quidem, quae requiris, suum statum tenent nec melius, si tu adesses, tenerent nec

sunt ullo in proprio periculo; nec debes tu, cum de tuis cogitas, aut praecipuam aliquam fortunam postulare

aut communem recusare. [2] de te autem ipso, Torquate, est tuum sic agitare animo, ut non adhibeas in

consilium cogitationum tuarum desperationem aut timorem. nec enim is, qui in te adhuc iniustior quam tua

dignitas postulabat fuit, non magna signa dedit animi erga te mitigati, nec tamen is ipse, a quo salus petitur,

habet explicatam aut exploratam rationem salutis suae; cumque omnium bellorum exitus incerti sint, ab altera

victoria tibi periculum nullum esse perspicio, quod quidem seiunctum sit ab omnium interitu, ab altera te

ipsum numquam timuisse certo scio.

[3] reliquum est ut te id ipsum, quod ego quasi consolationis loco pono, maxime excruciet, commune

periculum rei publicae. cuius tanti mali, quamvis docti viri multa dicant, tamen vereor ne consolatio nulla

possit vera reperiri praeter illam, quae tanta est, quantum in cuiusque animo roboris est atque nervorum. si

enim bene sentire recteque facere satis est ad bene beateque vivendum, vereor ne eum, qui se optimorum

consiliorum conscientia sustentare possit, miserum esse nefas sit dicere. nec enim nos arbitror victoriae

praemiis ductos patriam olim et liberos et fortunas reliquisse; sed quoddam nobis officium iustum et pium et

debitum rei p. nostraeque dignitati videbamur sequi nec, cum id faciebamus, tam eramus amentes, ut

explorata nobis [4] esset victoria. qua re, si id evenit, quod ingredientibus nobis in causam propositum fuit

accidere posse, non debemus ita cadere animis, quasi aliquid evenerit, quod fieri posse numquam putarimus.

simus igitur ea mente, quam ratio et veritas praescribit, ut nihil in vita nobis praestandum praeter culpam

putemus, eaque cum careamus, omnia humana placate et moderate feramus. atque haec eo pertinet oratio, ut

perditis rebus omnibus tamen ipsa virtus se sustentare posse videatur. sed, si est spes aliqua rebus

communibus, ea tu, quicumque status est futurus, carere non debes.

[5] atque haec mihi scribenti veniebat in mentem me esse eum, cuius tu desperationem accusare solitus esses

quemque auctoritate tua cunctantem et diffidentem excitare. quo quidem tempore non ego causam nostram

sed consilium improbabam. sero enim nos iis armis adversari videbam, quae multo ante confirmata per

nosmet ipsos erant, dolebamque pilis et gladiis, non consiliis neque auctoritatibus nostris de iure publico

disceptari. neque ego, ea, quae facta sunt, fore cum dicebam, divinabam futura, sed, quod et fieri posse et

exitiosum fore, si evenisset, videbam, id ne accideret timebam, praesertim cum, si mihi alterum utrum de

eventu atque exitu rerum promittendum esset, id futurum, quod evenit, exploratius possem promittere. Iis

enim rebus praestabamus, quae non prodeunt in aciem, usu autem armorum et militum robore inferiores

eramus. sed tu illum animum nunc adhibe, quaeso, quo me tum esse oportere censebas.

[6] haec eo scripsi, quod mihi Philargyrus tuus omnia de te requirenti fidelissimo animo, ut mihi quidem

visus est, narravit te interdum sollicitum solere esse vehementius. quod facere non debes nec dubitare quin

aut aliqua re p. sis is futurus, qui esse debes, aut perdita non adflictiore condicione quam ceteri. hoc vero

tempus, quo exanimati omnes et suspensi sumus, hoc moderatiore animo ferre debes, quod et in urbe ea es,

ubi nata et alta est ratio ac moderatio vitae, et habes Ser. Sulpicium, quem semper unice dilexisti; qui te

profecto et benevolentia et sapientia consolatur. cuius si essemus et auctoritatem et consilium secuti, togati

potius potentiam quam armati victoriam subissemus. [7] sed haec longiora fortasse fuerunt quam necesse

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 60

fuit; illa, quae maiora sunt, brevius exponam. ego habeo, cui quam tibi debeam, neminem; quibus tantum

debebam, quantum tu intellegis, eos huius mihi belli casus eripuit; qui sim autem hoc tempore intellego; sed,

quia nemo est tam adflictus quin, si nihil aliud studeat nisi id, quod agit, possit navare aliquid et efficere,

omne meum consilium, operam, studium certe velim existimes tibi tuisque liberis esse debitum.

Scr. in Attici Ficuleano ante xii K. Mai. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. A. TORQVATO.

peto a te ne me putes oblivione tui rarius ad te scribere, quam solebam, sed aut gravitate valetudinis, qua

tamen iam paulum videor levari, aut quod absim ab urbe, ut, qui ad te proficiscantur, scire non possim. qua re

velim ita statutum habeas, me tui memoriam cum summa benevolentia tenere tuasque omnis res non minori

mihi curae quam meas esse.

[2] quod maiore in varietate versata est adhuc tua causa quam homines aut volebant aut opinabantur, mihi

crede, non est pro malis temporum quod moleste feras; necesse est enim aut armis urgeri rem p. sempiternis

aut iis positis recreari aliquando aut funditus interire. si arma valebunt, nec eos, a quibus reciperis, vereri

debes nec eos, quos adiuvisti; si armis aut condicione positis aut defetigatione abiectis aut victoria detractis

civitas respiraverit, et dignitate tua frui tibi et fortunis licebit; sin omnino interierint omnia fueritque is exitus,

quem vir prudentissimus, M. Antonius, iam tum timebat, cum tantum instare malorum suspicabatur, misera

est illa quidem consolatio, tali praesertim civi et viro, sed tamen necessaria, nihil esse praecipue cuiquam

dolendum in eo quod accidat universis. [3] quae vis insit in his paucis verbis (plura enim committenda

epistulae non erant), si attendes, quod facis, profecto etiam sine meis litteris intelleges te aliquid habere, quod

speres, nihil, quod aut hoc aut aliquo rei p. statu timeas; omnia si interierint, cum superstitem te esse rei

publicae ne si liceat quidem velis, ferendam esse fortunam, praesertim quae absit a culpa. sed haec hactenus.

tu velim scribas ad me quid agas et ubi futurus sis, ut aut quo scribam aut quo veniam scire possim.

Scr. Romae in. m. Ian. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. A. TORQVATO.

superioribus litteris benevolentia magis adductus, quam quo res ita postularet, fui longior. neque enim

confirmatione nostra egebat virtus tua neque erat ea mea causa atque fortuna, ut, cui ipsi omnia deessent,

alterum confirmarem. hoc item tempore brevior esse debeo. [2] Sive enim nihil tum opus fuit tam multis

verbis, nihilo magis nunc opus est, sive tum opus fuit, illud satis est, praesertim cum accesserit nihil novi.

nam, etsi cotidie aliquid audimus earum rerum, quas ad te perferri existimo, summa tamen eadem est et idem

exitus; quem ego tam video animo quam ea, quae oculis cernimus, nec vero quicquam video, quod non idem

te videre certo sciam. nam, etsi quem exitum acies habitura sit divinare nemo potest, tamen et belli exitum

video et, si id minus, hoc quidem certe, cum sit necesse alterum utrum vincere, qualis futura sit vel haec vel

illa victoria. [3] idque cum optime perspexi, <tum> tale video, nihil ut mali videatur futurum, si id vel ante

acciderit, quod vel maximum ad timorem proponitur. ita enim vivere, ut tum sit vivendum, miserrimum est;

mori autem nemo sapiens miserum duxit ne beato quidem. sed in ea es urbe, in qua haec vel plura et ornatiora

parietes ipsi loqui posse videantur. [4] ego tibi hoc confirmo, etsi levis est consolatio ex miseriis aliorum,

nihilo te nunc maiore in discrimine esse quam quemvis aut eorum, qui discesserint; alteri dimicant, alteri

victorem timent. sed haec consolatio levis est; illa gravior, qua te uti spero, ego certe utor; nec enim, dum ero,

angar ulla re, cum omni vacem culpa, et, si non ero, sensu omnino carebo. sed rursus glau=k' ei)j )Aqh/naj ,

qui ad te haec. mihi tu, tui, tua omnia maximae curae sunt et, dum vivam, erunt. vale.

Scr. Romae ante med. m. Ian. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. A. TORQVATO.

Novi quod ad te scriberem nihil erat, et tamen, si quid esset, sciebam te a tuis certiorem fieri solere; de futuris

autem rebus etsi semper difficile est dicere, tamen interdum coniectura possis propius accedere, cum est res

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 61

eius modi cuius exitus provideri possit. nunc tantum videmur intellegere, non diuturnum bellum; etsi id

ipsum non nullis videmur secus. equidem, cum haec scribebam, aliquid iam actum putabam, non quo, sed

quod difficilis erat coniectura. nam cum omnis belli Mars communis et cum semper incerti exitus proeliorum

sunt, tum hoc tempore ita magnae utrimque copiae, ita paratae ad depugnandum esse dicuntur, ut, utercumque

vicerit, non sit mirum futurum. illa in dies singulos magis magisque opinio hominum confirmatur, etiam si

inter causas armorum aliquantum intersit, tamen inter victorias non multum interfuturum. alteros prope

modum iam sumus experti, de altero nemo est quin cogitet quam sit metuendus iratus victor armatus.

[2] hoc loco si videor augere dolorem tuum, quem consolando levare debeam, fateor me communium

malorum consolationem nullam invenire praeter illam, quae tamen, si possis eam suscipere, maxima est,

quaque ego cotidie magis utor, conscientiam rectae voluntatis maximam consolationem esse rerum

incommodarum nec esse ullum magnum malum praeter culpam. A qua quoniam tantum absumus, ut etiam

optime senserimus eventusque magis nostri consili quam consilium reprehendatur, et quoniam praestitimus

quod debuimus, moderate quod evenit feramus. sed hoc mihi tamen non sumo, ut te consoler de communibus

miseriis, quae ad consolandum maioris ingeni et ad ferendum singularis virtutis indigent; illud cuivis facile

est docere cur praecipue tu dolere nihil debeas. eius enim, qui tardior in te levando fuit quam fore putaremus,

non est mihi dubia de tua salute sententia, de illis autem non arbitror te exspectare quid sentiam.

[3] reliquum est ut te angat, quod absis a tuis tam diu. res molesta, praesertim ab iis pueris, quibus nihil

potest esse festivius; sed, ut ad te scripsi antea, tempus est huius modi ut suam quisque condicionem

miserrimam putet et, ubi quisque sit, ibi esse minime velit. equidem nos, qui Romae sumus, miserrimos esse

duco, non solum quod in malis omnibus acerbius est videre quam audire, sed etiam quod ad omnis casus

subitorum periculorum magis obiecti sumus quam si abessemus. etsi me ipsum consolatorem tuum non

tantum litterae, quibus semper studui, quantum longinquitas temporis mitigavit. [4] quanto fuerim dolore

meministi. in quo prima illa consolatio est, vidisse me plus quam ceteros, cum cupiebam quamvis iniqua

condicione pacem; quod etsi casu, non divinatione mea factum est, tamen in hac mani prudentiae laude

delector. deinde, quod mihi ad consolationem commune tecum est, si iam vocer ad exitum vitae, non ab ea re

p. avellar, qua carendum esse doleam, praesertim cum id sine ullo sensu futurum sit. adiuvat etiam aetas et

acta iam vita, quae cum cursu suo bene confecto delectat tum vetat in eo vim timere, quo nos iam natura ipsa

paene perduxerit. postremo is vir vel etiam ii viri hoc bello occiderunt, ut impudentia videatur eandem

fortunam, si res cogat, recusare. equidem mihi omnia propono, nec ullum est tantum malum quod non putem

impendere. sed, cum plus in metuendo mali sit quam in ipso illo, quod timetur, desino, praesertim cum id

impendeat, in quo non modo dolor nullus, verum finis etiam doloris futurus sit. sed haec satis multa, vel plura

potius quam necesse fuit; facit autem non loquacitas mea, sed benevolentia longiores epistulas.

[5] Servium discessisse Athenis moleste tuli; non enim dubito quin magnae tibi levationi solitus sit esse

cotidianus congressus et sermo cum familiarissimi hominis tum optimi et prudentissimi viri. tu velim te, ut

debes et soles, tua virtute sustentes. ego, quae te velle quaeque ad te et ad tuos pertinere arbitrabor, omnia

studiose diligenterque curabo. quae cum faciam, benevolentiam tuam erga me imitabor, merita non adsequar.

vale.

Scr. Romae ex. m. Dec. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. A. CAECINAE.

quotienscumque filium tuum video (video autem fere cotidie), polliceor ei studium quidem meum et operam

sine ulla exceptione aut laboris aut occupationis aut temporis, gratiam autem atque auctoritatem cum hac

exceptione, quantum valeam quantumque possim.

Liber tuus et lectus est et legitur a me diligenter et custoditur diligentissime. res et fortunae tuae mihi

maximae curae sunt; quae quidem cotidie faciliores mihi et meliores videntur multisque video magnae esse

curae; quorum de studio et de sua spe filium ad te perscripsisse certo scio. [2] Iis autem de rebus, quas

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 62

coniectura consequi possumus, non mihi sumo ut plus ipse prospiciam quam te videre atque intellegere mihi

persuaserim; sed tamen, quia fieri potest ut tu ea perturbatiore animo cogites, puto esse meum, quid sentiam,

exponere. ea natura rerum est et is temporum cursus, ut non possit ista aut tibi aut ceteris fortuna esse

diuturna neque haerere in tam bona causa et in tam bonis civibus tam acerba iniuria. [3] qua re ad eam spem,

quam extra ordinem de te ipso habemus non solum propter dignitatem et virtutem tuam (haec enim

ornamenta sunt tibi etiam cum aliis communia), accedunt tua praecipua propter eximium ingenium

summamque virtutem, cui mehercules hic, cuius in potestate sumus, multum tribuit. itaque ne punctum

quidem temporis in ista fortuna fuisses, nisi eo ipso bono tuo, quo delectatur, se violatum putasset; quod

ipsum lenitur cotidie significaturque nobis ab iis, qui simul cum eo vivunt, tibi hanc ipsam opinionem ingeni

apud illum plurimum profuturam. [4] quapropter primum fac animo forti atque magno sis (ita enim natus, ita

educatus, ita doctus es, ita etiam cognitus, ut tibi id faciendum sit), deinde spem quoque habeas firmissimam

propter eas causas, quas scripsi. A me vero tibi omnia liberisque tuis paratissima esse confidas velim; id enim

et vetustas nostri amoris et mea consuetudo in meos et tua multa erga me officia postulant.

Scr. Romae circ. K. Oct a. 708 (46).

M. CICERO S. D. A. CAECINAE.

vereor ne desideres officium meum, quod tibi pro nostra et meritorum multorum et studiorum parium

coniunctione deesse non debet; sed tamen vereor ne litterarum a me officium requiras. quas tibi et iam pridem

et saepe misissem, nisi cotidie melius exspectans gratulationem quam confirmationem animi tui complecti

litteris maluissem. [2] nunc, ut spero, brevi gratulabimur; itaque in aliud tempus id argumentum epistulae

differo. his autem litteris animum tuum, quem minime imbecillum esse et audio et spero, etsi non

sapientissimi, at amicissimi hominis auctoritate confirmandum etiam atque etiam puto, nec iis quidem verbis,

quibus te consoler ut adflictum et iam omni spe salutis orbatum, sed ut eum, de cuius incolumitate non plus

dubitem quam te memini dubitare de mea. nam, cum me ex re p. expulissent ii qui illam cadere posse stante

me non putarunt, memini me ex multis hospitibus, qui ad me ex Asia, in qua tu eras, venerant, audire te de

glorioso et celeri reditu meo confirmare. [3] si te ratio quaedam mira Tuscae disciplinae, quam a patre,

nobilissimo atque optimo viro, acceperas, non fefellit, ne nos quidem nostra divinatio fallet, quam cum

sapientissimorum virorum monumentis atque praeceptis plurimoque, ut tu scis, doctrinae studio tum magno

etiam usu tractandae rei p. magnaque nostrorum temporum varietate consecuti sumus; [4] cui quidem

divinationi hoc plus confidimus, quod ea nos nihil in his tam obscuris rebus tamque perturbatis umquam

omnino fefellit. dicerem, quae ante futura dixissem, ni vererer ne ex eventis fingere viderer. sed tamen

plurimi sunt testes me et initio, ne coniungeret se cum Caesare, monuisse Pompeium et postea, ne seiungeret.

coniunctione frangi senatus opes, diiunctione civile bellum excitari videbam. atque utebar familiarissime

Caesare, Pompeium faciebam plurimi, sed erat meum consilium cum fidele Pompeio tum salutare utrique.

[5] quae praeterea providerim praetereo; nolo enim hunc de me optime meritum existimare ea me suasisse

Pompeio, quibus ille si paruisset, esset hic quidem clarus in toga et princeps, sed tantas opes, quantas nunc

habet, non haberet. eundum in Hispaniam censui. quod si fecisset, civile bellum nullum omnino fuisset.

rationem haberi absentis non tam pugnavi ut liceret, quam ut, quoniam ipso consule pugnante populus

iusserat, haberetur. causa orta belli est. quid ego praetermisi aut monitorum aut querelarum, cum vel

iniquissimam pacem iustissimo bello anteferrem? [6] Victa est auctoritas mea non tam a Pompeio (nam is

movebatur) quam ab iis, qui duce Pompeio freti peropportunam et rebus domesticis et cupiditatibus suis illius

belli victoriam fore putabant. susceptum bellum est quiescente me, depulsum ex Italia manente me, quoad

potui; sed valuit apud me plus pudor meus quam timor; veritus sum deesse Pompei saluti, cum ille aliquando

non defuisset meae. itaque vel officio vel fama bonorum vel pudore victus, ut in fabulis Amphiaraus, sic ego

'prudens et sciens ad pestem ante oculos positam' sum profectus. quo in bello nihil adversi accidit non

praedicente me. [7] qua re, quoniam, ut augures et astrologi solent, ego quoque augur publicus ex meis

superioribus praedictis constitui apud te auctoritatem auguri et divinationis meae, debebit habere fidem nostra

praedictio. non igitur ex alitis involatu nec e cantu sinistro oscinis, ut in nostra disciplina est, nec ex tripudiis

solistimis aut soniviis tibi auguror, sed habeo alia signa, quae ob servem; quae etsi non sunt certiora illis,

minus tamen habent vel obscuritatis vel erroris. [8] notantur autem mihi ad divinandum signa duplici

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 63

quadam via; quarum alteram duco e Caesare ipso, alteram e temporum civilium natura atque ratione. in

Caesare haec sunt: mitis clemensque natura, qualis exprimitur praeclaro illo libro 'querelarum' tuarum.

accedit quod mirifice ingeniis excellentibus, quale est tuum, delectatur. praeterea cedit multorum iustis et

officio incensis, non inanibus aut ambitiosis voluntatibus; [9] in quo vehementer eum consentiens Etruria

movebit. 'cur haec igitur adhuc parum profecerunt?' quia non putat se sustinere causas posse multorum, si

tibi, cui iustius videtur irasci posse, concesserit. 'quae est igitur' inquies 'spes ab irato?' eodem fonte se

hausturum intelleget laudes suas, e quo sit leviter aspersus. postremo homo valde est acutus et multum

providens; intellegit te, hominem in parte Italiae minime contemnenda facile omnium nobilissimum et in

communi re p. cuivis summorum tuae aetatis vel ingenio vel gratia vel fama populi R. parem non posse

prohiberi re publica diutius. nolet hoc temporis potius esse aliquando beneficium quam iam suum.

[10] dixi de Caesare; nunc dicam de temporum rerumque natura. nemo est tam inimicus ei causae, quam

Pompeius animatus melius quam paratus susceperat, qui nos malos civis dicere aut homines improbos audeat.

in quo admirari soleo gravitatem et iustitiam et sapientiam Caesaris. numquam nisi honorificentissime

Pompeium appellat. at in eius persona multa fecit asperius. armorum ista et victoriae sunt facta, non Caesaris;

at nos quem ad modum est complexus ! Cassium sibi legavit, Brutum Galliae praefecit, Sulpicium Graeciae,

Marcellum, cui maxime suscensebat, cum summa illius dignitate restituit. [11] quo igitur haec spectant?

rerum hoc natura et civilium temporum non patietur, nec manens nec mutata ratio feret, primum ut non in

causa pari eadem sit et condicio et fortuna omnium, deinde ut in eam civitatem boni viri et boni cives nulla

ignominia notati non revertantur, in quam tot nefariorum scelerum condemnati reverterunt.

[12] habes augurium meum; quo, si quid addubitarem non potius uterer quam illa consolatione, qua facile

fortem virum sustentarem, te, si explorata victoria arma sumpsisses pro re p. (ita enim tum putabas), non

nimis esse laudandum, sin propter incertos exitus eventusque bellorum posse accidere ut vinceremur putasses,

non debere te ad secundam fortunam bene paratum fuisse, adversam ferre nullo modo posse. disputarem

etiam quanto solacio tibi conscientia tui facti, quantae delectationi in rebus adversis litterae esse deberent;

commemorarem non solum veterum, sed horum etiam recentium vel ducum vel comitum tuorum gravissimos

casus etiam externos multos claros viros nominarem; levat enim dolorem communis quasi legis et humanae

condicionis recordatio; [13] exponerem etiam quem ad modum hic et quanta in turba quantaque in

confusione rerum omnium viveremus; necesse est enim minore desiderio perdita re p. carere quam bona. sed

hoc genere nihil opus est. incolumem te cito, ut spero, vel potius ut perspicio, videbimus.

interea tibi absenti et huic, qui adest, imagini animi et corporis tui, constantissimo atque optimo filio tuo,

studium, officium, operam, laborem meum iam pridem et pollicitus sum et detuli, nunc hoc amplius, quod me

amicissime cotidie magis Caesar amplectitur, familiares quidem eius sicuti neminem. apud quem quicquid

valebo vel auctoritate vel gratia, valebo tibi. tu cura ut cum firmitudine te animi tum etiam spe optima

sustentes.

Scr. in Sicilia med. m. Dec. 708 (46).

CAECINA CICERONI P. S.

quod tibi non tam celeriter liber est redditus, ignosce timori nostro et miserere temporis. filius, ut audio,

pertimuit, neque iniuria, si liber exisset (quoniam non tam interest quo animo scribatur quam quo accipiatur),

ne ea res inepte mihi noceret, cum praesertim adhuc stili poenas dem. qua quidem in re singulari sum fato.

nam cum mendum scripturae litura tollatur, stultitia fama multetur, meus error exsilio corrigitur, cuius

summa criminis est quod armatus adversario male dixi. [2] nemo nostrum est, ut opinor, quin vota victoriae

suae fecerit, nemo, quin, etiam cum de alia re immolaret, tamen eo quidem ipso tempore, ut quam primum

Caesar superaretur, optarit. hoc si non cogitat, omnibus rebus felix est; si scit et persuasus est, quid irascitur

ei qui aliquid scripsit contra suam voluntatem, cum ignorit omnibus qui multa deos venerati sint contra eius

salutem? [3] sed ut eodem revertar, causa haec fuit timoris: scripsi de te parce medius fidius et timide non

revocans me ipse sed paene refugiens. genus autem hoc scripturae non modo liberum sed incitatum atque

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 64

elatum esse debere quis ignorat? solutum existimatur esse alteri male dicere (tamen cavendum est ne in

petulantiam incidas), impeditum se ipsum laudare, ne vitium adrogantiae subsequatur, solum vero liberum

alterum laudare, de quo quicquid detrahas, necesse est aut infirmitati aut invidiae adsignetur. ac nescio an tibi

gratius opportuniusque acciderit; nam quod praeclare facere non poteram, primum erat non attingere,

secundum beneficium quam parcissime facere. sed tamen ego quidem me sustinui; multa minui, multa

sustuli, complura ne posui quidem. quem ad modum igitur, scalarum gradus si alios tollas, alios incidas, non

nullos male haerentis relinquas, ruinae periculum struas, non ascensum pares, sic tot malis tum vinctum tum

fractum studium scribendi quid dignum auribus aut probabile potest adferre?

[4] Cum vero ad ipsius Caesaris nomen veni, toto corpore contremesco non poenae metu, sed illius iudici.

totum enim Caesarem non novi. quem putas animum esse, ubi secum loquitur? 'hoc probabit, hoc verbum

suspiciosum est. quid, si hoc muto? at vereor ne peius sit. age vero, laudo aliquem; non offendo? Cum porro

reprendo aliquem, quid, si non vult? armati stilum persequitur; victi et nondum restituti quid faciet?'

auges etiam tu mihi timorem, qui in Oratore tuo caves tibi per Brutum et ad excusationem socium quaeris.

Ubi hoc omnium patronus facit, quid me, veterem tuum, nunc omnium clientem, sentire oportet? in hac igitur

calumnia timoris et caecae suspicionis tormento, cum plurima ad alieni sensus coniecturam, non ad suum

iudicium scribantur, quam difficile sit evadere, si minus expertus es, quod te ad omnia summum atque

excellens ingenium armavit, nos sentimus. sed tamen ego filio dixeram, librum tibi legeret et auferret aut ea

condicione daret, si reciperes te correcturum, hoc est si totum alium faceres.

[5] de Asiatico itinere, quamquam summa necessitas premebat, ut imperasti, feci.

te pro me quid horter? vides tempus venisse, quo necesse sit de nobis constitui. nihil est, mi Cicero, quod

filium meum exspectes. adulescens est; omnia excogitare vel studio vel aetate vel metu non potest. totum

negotium tu sustineas oportet; in te mihi omnis spes est. tu pro tua prudentia, quibus rebus gaudeat, quibus

capiatur Caesar, tenes; a te omnia proficiscantur et per te ad exitum perducantur necesse est; apud ipsum

multum, apud eius omnis plurimum potes. [6] unum tibi si persuaseris, non hoc esse tui muneris, si quid

rogatus fueris, ut facias (quamquam id magnum et amplum est), sed totum tuum esse onus, perficies; nisi

forte aut in miseria nimis stulte aut in amicitia nimis impudenter tibi onus impono. sed utrique rei

excusationem tuae vitae consuetudo dat. nam quod ita consuesti pro amicis laborare, non iam sic sperant abs

te sed etiam sic imperant tibi familiares quod ad librum attinet quem tibi filius dabit, peto a te ne exeat, aut ita

corrigas ne mihi noceat.

Scr. Romae in. m. Dec. a. 708 (46).

CICERO CAECINAE.

Cum esset mecum Largus, homo tui studiosus, locutus K. Ianuarias tibi praefinitas esse, quod omnibus rebus

perspexeram, quae Balbus et Oppius absente Caesare egissent, ea solere illi rata esse, egi vehementer cum iis

ut hoc mihi darent, tibi in Sicilia, quoad vellemus, esse uti liceret. qui mihi consuessent aut libenter polliceri

si quid esset eius modi quod eorum animos non offenderet, aut etiam negare et adferre rationem cur negarent,

huic meae rogationi potius non continuo responderunt; eodem die tamen ad me reverterunt; mihi hoc

dederunt ut esses in Sicilia, quoad velles; se praestaturos nihil ex eo te offensionis habiturum.

quoniam quid tibi permittatur cognosti, quid mihi placeat puto te scire oportere. [2] Actis his rebus litterae a

te mihi redditae sunt, quibus a me consilium petis quid sim tibi auctor, in Siciliane subsidas an ut ad reliquias

Asiaticae negotiationis proficiscare. haec tua deliberatio non mihi convenire visa est cum oratione Largi. ille

enim mecum, quasi tibi non liceret in Sicilia diutius commorari, ita locutus erat, tu autem, quasi concessum

sit, ita deliberas. sed ego, sive hoc sive illud est, in Sicilia censeo commorandum. propinquitas locorum vel

ad impetrandum adiuvat crebris litteris et nuntiis vel ad reditus celeritatem re aut impetrata, quod spero, aut

aliqua ratione confecta. quam ob rem censeo magno opere commorandum.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 65

[3] T. Furfanio Postumo, familiari meo, legatisque eius, item meis familiaribus, diligentissime te

commendabo, cum venerint. erant enim omnes Mutinae. viri sunt optimi et tui similium studiosi et mei

necessarii. quae mihi venient in mentem quae ad te pertinere arbitrabor, ea mea sponte faciam; si quid

ignorabo, de eo admonitus omnium studia vincam. ego etsi coram de te cum Furfanio ita loquar, ut tibi litteris

meis ad eum nihil opus sit, tamen, quoniam tuis placuit te habere meas litteras, quas ei redderes, morem iis

gessi. earum litterarum exemplum infra scriptum est.

Scr. Romae ica. in. Dee. a. 708 (46).

M. CICERO FVRFANIO PROCOS. S.

Cum A. Caecina tanta mihi familiaritas consuetudoque semper fuit, ut nulla maior esse possit; nam et patre

eius, claro homine et forti viro, plurimum usi sumus et hunc a puero, quod et spem magnam mihi adferebat

summae probitatis summaeque eloquentiae et vivebat mecum coniunctissime non solum officiis amicitiae sed

etiam studiis communibus, sic semper dilexi, nullo ut cum homine coniunctius viverem. [2] nihil attinet me

plura scribere; quam mihi necesse sit eius salutem et fortunas quibuscumque rebus possim tueri, vides.

reliquum est ut, cum cognorim pluribus rebus quid tu et de bonorum fortuna et de rei p. calamitatibus

sentires, nihil a te petam nisi ut ad eam voluntatem, quam tua sponte erga Caecinam habiturus es, tantus

cumulus accedat commendatione mea, quanti me a te fieri intellego. hoc mihi gratius facere nihil potes. vale.

Scr. Romae circ. m. Sext. a. 708 (46).

M. CICERO TREBIANO S.

ego quanti te faciam semperque fecerim quantique me a te fieri intellexerim, sum mihi ipse testis. nam et

consilium tuum vel casus potius diutius in armis civilibus commorandi semper mihi magno dolori fuit, et hic

eventus, quod tardius quam est aequum et quam ego vellem reciperas fortunam et dignitatem tuam, mihi non

minori curae est quam tibi semper fuerunt casus mei. itaque et Postumuleno et Sestio et saepissime Attico

nostro proximeque Theudae, liberto tuo, totum me patefeci et haec iis singulis saepe dixi, quacumque re

possem, me tibi et liberis tuis satis facere cupere, idque tu ad tuos velim scribas, haec quidem certe, quae in

potestate mea sunt, ut operam, consilium, rem, fidem meam sibi ad omnis res paratam putent. [2] si

auctoritate et gratia tantum possem quantum in ea re p., de qua ita meritus sum, posse deberem, tu quoque is

esses, qui fuisti, cum omni gradu amplissimo dignissimus tum certe ordinis tui facile princeps. sed quoniam

eodem tempore eademque de causa nostrum uterque cecidit, tibi et illa polliceor quae supra scripsi, quae sunt

adhuc mea, et ea quae praeterea videor mihi ex aliqua parte retinere tamquam ex reliquiis pristinae dignitatis.

neque enim ipse Caesar, ut multis rebus intellegere potui, est alienus a nobis et omnes fere familiarissimi eius

casu devincti magnis meis veteribus officiis me diligenter observant et colunt. itaque, si qui mihi erit aditus

de tuis fortunis, id est de tua incolumitate, in qua sunt omnia, agendi, quod quidem cotidie magis ex eorum

sermonibus adducor ut sperem, agam per me ipse et moliar. [3] singula persequi non est necesse ; universum

studium meum et benevolentiam ad te defero. sed magni mea interest hoc tuos omnis scire, quod tuis litteris

fieri potest ut intellegant, omnia Ciceronis patere Trebiano. hoc eo pertinet, ut nihil existiment esse tam

difficile quod non pro te mihi susceptum iucundum sit futurum.

[4] antea misissem ad te litteras si genus scribendi invenirem; tali enim tempore aut consolari amicorum est

aut polliceri. consolatione non utebar, quod ex multis audiebam quam fortiter sapienterque ferres iniuriam

temporum quamque te vehementer consolaretur conscientia factorum et consiliorum tuorum. quod quidem si

facis, magnum fructum studiorum optimorum capis, in quibus te semper scio esse versatum, idque ut facias

etiam atque etiam te hortor. [5] simul et illud tibi, homini peritissimo rerum et exemplorum et omnis

vetustatis, ne ipse quidem rudis, sed in studio minus fortasse quam vellem, [et] in rebus atque usu plus etiam

quam vellem versatus spondeo, tibi istam acerbitatem et iniuriam non diuturnam fore. nam et ipse, qui

plurimum potest, cotidie mihi delabi ad aequitatem et ad rerum naturam videtur, et ipsa causa ea est, ut iam

simul cum re p. quae in perpetuum iacere non potest, necessario revivescat atque recreetur cotidieque aliquid

fit lenius et liberalius quam timebamus. quae quoniam in temporum inclinationibus saepe parvis posita sunt,

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 66

omnia momenta observabimus neque ullum praetermittemus tui iuvandi et levandi locum.

[6] itaque illud alterum, quod dixi, litterarum genus cotidie mihi, ut spero, fiet proclivius, ut etiam polliceri

possim. id re quam verbis faciam libentius. tu velim existimes et pluris te amicos habere quam qui in isto

casu sint ac fuerint, quantum quidem ego intellegere potuerim, et me concedere eorum nemini. fortem fac

animum habeas et magnum, quod est in uno te; quae sunt in fortuna, temporibus regentur et consiliis nostris

providebuntur.

Scr. in Tusculano in. m. Iun. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. TREBIANO.

Dolabellam antea tantum modo diligebam, obligatus ei nihil eram (nec enim acciderat mihi opus esse, et ille

mihi debebat, quod non defueram eius periculis); nunc tanto sum devinctus eius beneficio, quod et antea in re

et hoc tempore in salute tua cumulatissime mihi satis fecit, ut nemini plus debeam. qua in re tibi gratulor ita

vehementer ut te quoque mihi gratulari quam gratias agere malim; alterum omnino non desidero, alterum vere

facere poteris. [2] quod reliquum est, quoniam tibi virtus et dignitas tua reditum ad tuos aperuit, est tuae

sapientiae magnitudinisque animi quid amiseris oblivisci, quid reciperaris cogitare. vives cum tuis, vives

nobiscum; plus adquisisti dignitatis quam amisisti rei familiaris ; quae ipsa tum esset iucundior, si ulla res

esset publica.

Vestorius, noster familiaris, ad me scripsit te mihi maximas gratias agere. haec praedicatio tua mihi valde

grata est caque te uti facile patior cum apud alios tum me hercule apud Sironem, nostrum amicum. quae enim

facimus, ea prudentissimo cuique maxime probata esse volumus. te cupio videre quam primum.

Scr. Romae ex. m. NOV. a. 708 (46).

CICERO AMPIO S. P.

gratulor tibi, mi Balbe, vereque gratulor nec sum tam stultus ut te usura falsi gaudi frui velim, deinde frangi

repente atque ita cadere ut nulla res te ad aequitatem animi possit postea extollere. egi tuam causam apertius

quam mea tempora ferebant. vincebatur enim fortuna ipsa debilitatae gratiae nostrae tui cantate et meo

perpetuo erga te amore culto a te diligentissime. omnia promissa confirmata certa et rata sunt, quae ad

reditum et ad salutem tuam pertinent; vidi, cognovi, interfui. [2] etenim omnis Caesaris familiaris satis

opportune habeo implicatos consuetudine et benevolentia sic ut, cum ab illo discesserint, me habeant

proximum. hoc Pansa, Hirtius, Balbus, Oppius, Matius, Postumius plane ita faciunt ut me unice diligant. quod

si mihi per me efficiendum fuisset, non me paeniteret pro ratione temporum ita esse molitum; sed nihil est a

me inservitum temporis causa. veteres mihi necessitudines cum his omnibus intercedunt, quibuscum ego

agere de te non destiti; principem tamen habuimus Pansam, tui studiosissimum, mei cupidum, qui valeret

apud illum non minus auctoritate quam gratia. Cimber autem Tillius mihi plane satis fecit. valent tamen apud

Caesarem non tam ambitiosae rogationes quam necessariae; quam quia Cimber habebat, plus valuit quam pro

ullo alio valere potuisset. [3] diploma statim non est datum, quod mirifica est improbitas in quibusdam qui

tulissent acerbius veniam tibi dari, quem illi appellant 'tubam belli civilis,' multaque ita dicunt quasi non

gaudeant id bellum incidisse. qua re visum est occultius agendum neque ullo modo divulgandum de te iam

esse perfectum; sed id erit perbrevi, nec dubito quin legente te has litteras confecta iam res futura sit. Pansa

quidem mihi, gravis homo et certus, non solum confirmavit verum etiam recepit perceleriter se ablaturum

diploma. mihi tamen placuit haec ad te perscribi; minus enim te firmum sermo Eppuleiae tuae lacrimaeque

Ampiae declarabant quam significant tuae litterae, atque illae arbitrabantur, quoniam a te abessent ipsae,

multo in graviore te cura futurum. qua re magno opere e re putavi angoris et doloris tui levandi causa pro

certis ad te ea, quae essent certa, perscribi.

[4] scis me antea sic solitum esse scribere ad te, magis ut consolarer fortem virum atque sapientem quam ut

exploratam spem salutis ostenderem nisi eam, quam ab ipsa re p., cum hic ardor restinctus esset, sperari

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 67

oportere censerem. recordare tuas litteras, quibus et magnum animum mihi semper ostendisti et ad omnis

casus ferendos constantem ac paratum. quod ego non mirabar, cum recordarer te et a primis temporibus.

aetatis in re p. esse versatum et tuos magistratus in ipsa discrimina incidisse salutis fortunarumque

communium et in hoc ipsum bellum esse ingressum, non solum ut victor beatus sed etiam ut, si ita accidisset,

victus sapiens esses. [5] deinde, cum studium tuum consumas in virorum fortium factis memoriae prodendis,

considerare debes nihil tibi esse committendum quam ob rem eorum, quos laudas, te non simillimum

praebeas. sed haec oratio magis esset apta ad illa tempora quae iam effugisti; nunc vero tantum te para ad

haec nobiscum ferenda, quibus ego si quam medicinam invenirem tibi quoque eandem traderem. sed est

unum perfugium doctrina ac litterae, quibus semper usi sumus, quae secundis rebus delectationem modo

habere videbantur, nunc vero etiam salutem. sed ut ad initium revertar, cave dubites quin omnia de salute ac

reditu tuo perfecta sint.

Scr. Romae in. m. Sext. a. 708 (46).

CICERO LIGARIO.

etsi tali tuo tempore me aut consolandi aut iuvandi tui causa scribere ad te aliquid pro nostra amicitia

oportebat, tamen adhuc id non feceram, quia neque lenire videbar oratione neque levare posse dolorem tuum.

postea vero quam magnam spem habere coepi fore ut te brevi tempore incolumem haberemus, facere non

potui quin tibi et sententiam et voluntatem declararem meam. [2] primum igitur scribam, quod intellego et

perspicio, non fore in te Caesarem duriorem; nam et res eum cotidie et dies et opinio hominum et ut mihi

videtur, etiam sua natura mitiorem facit; idque cum de reliquis sentio tum de te etiam audio ex familiarissimis

eius. quibus ego ex eo tempore, quo primum ex Africa nuntius venit, supplicare una cum fratribus tuis non

destiti; quorum quidem et virtute et pietate et amor in te singularis et adsidua et perpetua cura salutis tuae

tantum proficit, ut nihil sit, quod non ipsum Caesarem tributurum existimem. [3] sed, si tardius fit quam

volumus, magnis occupationibus eius, a quo omnia petuntur, aditus ad eum difficiliores fuerunt, et simul

Africanae causae iratior diutius velle videtur eos habere sollicitos, a quibus se putat diuturnioribus esse

molestiis conflictatum. sed hoc ipsum intellegimus eum cotidie remissius et placatius ferre. qua re mihi crede

et memoriae manda me tibi id adfirmasse, te in istis molestiis diutius non futurum.

[4] quoniam quid sentirem exposui, quid velim tua causa re potius declarabo quam oratione. si tantum

possem quantum in ea re p., de qua ita sum meritus ut tu existimas, posse debebam, ne tu quidem in istis

incommodis esses; eadem enim causa opes meas fregit quae tuam salutem in discrimen adduxit. sed tamen,

quicquid imago veteris meae dignitatis, quicquid reliquiae gratiae valebunt, studium, consilium, opera, gratia,

fides mea nullo loco deerit tuis is optimis fratribus. [5] tu fac habeas fortem animum quem semper habuisti,

primum ob eas causas quas scripsi, deinde quod ea de re p. semper voluisti atque sensisti, ut non modo nunc

secunda sperare debeas sed etiam, si omnia adversa essent, tamen conscientia et factorum et consiliorum

tuorum, quaecumque acciderent, fortissimo et maximo animo ferre deberes.

Scr. Romae a. d. v K. intercal. priores a. 708 (46).

CICERO LIGARIO.

me scito omnem meum laborem omnem operam, curam, studium in tua salute consumere. nam cum te

semper maxime dilexi, tum fratrum tuorum, quos aeque atque te summa benevolentia sum complexus,

singularis pietas amorque fraternus nullum me patitur offici erga te studique munus aut tempus

praetermittere. sed quae faciam fecerimque pro te, ex illorum te litteris quam ex meis malo cognoscere; quid

autem sperem aut confidam et exploratum habeam de salute tua, id tibi a me declarari volo. nam si quisquam

est timidus in magnis periculosisque rebus semperque magis adversos rerum exitus metuens quam sperans

secundos, is ego sum et, si hoc vitiumst; eo me non carere . confiteor.

[2] ego idem tamen cum a. d. v K. intercalaris priores rogatu fratrum tuorum venissem mane ad Caesarem

atque omnem adeundi et conveniendi illius indignitatem et molestiam pertulissem, cum fratres et propinqui

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 68

tui iacerent ad pedes et ego essem locutus quae causa, quae tuum tempus postulabat, non solum ex oratione

Caesaris, quae sane mollis et liberalis fuit, sed etiam ex oculis et vultu, ex multis praeterea signis, quae

facilius perspicere potui quam scribere, hac opinione discessi ut mihi tua salus dubia non esset. [3] quam ob

rem fac animo magno fortique sis et, si turbidissima sapienter ferebas, tranquilliora laete feras. ego tamen tuis

rebus sic adero ut difficillimis neque Caesari solum sed etiam amicis eius omnibus, quos mihi amicissimos

esse cognovi, pro te, sicut adhuc feci, libentissime,supplicabo. vale.

Scr. Romae Id. Mart. a. 710 (44).

CICERO BASILO SAL.

tibi gratulor, mihi gaudeo; te amo, tua tueor; a te amari et quid agas quidque agatur certior fieri volo.

Scr. in Sicilia ex. m. Mart. a. 710 (44).

BITHYNICVS CICERONI S.

si mihi tecum non et multae et iustae causae amicitiae privatim essent, repeterem initia amicitiae ex

parentibus nostris, quod faciendum iis existimo qui paternam amicitiam nullis ipsi officiis prosecuti sunt.

itaque contentus ero nostra ipsorum amicitia . cuius fiducia peto a te, ut absentem me, quibuscumque in rebus

opus fuerit, tueare, si nullum officium tuum apud me intermoriturum existimas. vale.

Scr. in Latio med. m. Apr. a. 720 (44).

CICERO BITHYNICO.

Cum ceterarum rerum causa cupio esse aliquando rem p. constitutam tum velim mihi credas accedere, id

etiam quo magis expetam, promissum tuum, quo in litteris uteris; [2] scribis enim, si ita sit, te mecum esse

victurum. gratissima mihi tua voluntas est facisque nihil alienum necessitudine nostra iudiciisque patris tui de

me, summi viri. nam sic habeto, beneficiorum magnitudine eos, qui temporibus valuerunt ut valeant,

coniunctiores tecum esse quam me, . necessitudine neminem. quam ob rem grata mihi est et memoria tua

nostrae coniunctionis et eius etiam augendae voluntas

Scr. Romae ex. m. Ian. a. 709 (45).

CICERO LEPTAE.

simul atque accepi a Seleuco tuo litteras, statim quaesivi e Balbo per codicillos quid esset in lege. rescripsit

eos, qui facerent praeconium, vetari esse in decurionibus ; qui fecissent, non vetari. qua re bono animo sint et

tui et mei familiares ; neque enim erat ferendum, cum qui hodie haruspicinam facerent in senatum Romae

legerentur, eos qui aliquando praeconium fecissent in municipiis decuriones esse non licere

[2] de Hispaniis novi nihil. Magnum tamen exercitum Pompeium habere constat ; nam Caesar ipse ad suos

misit exemplum Paciaeci litterarum, in quo erat illas xi esse legiones. scripserat etiam Messalla Q. Salasso P.

Curtium, fratrem eius, iussu Pompei inspectante exercitu interfectum, quod consensisset cum Hispanis

quibusdam, si in oppidum nescio quod Pompeius rei frumentariae causa venisset, eum comprehendere ad

Caesaremque deducere

[3] de tuo negotio, quod sponsor es pro Pompeio, si Galba, consponsor tuus, redierit, homo in re familiari

non parum diligens, non desinam cum illo communicare, si quid expediri possit ; quod videbatur mihi ille

confidere

[4] 'oratorem' meum tanto opere a te probari vehementer gaudeo. mihi quidem sic persuadeo me, quicquid

habuerim I iudici de dicendo, in illum librum contulisse. qui si est talis qualem tibi videri scribis, ego quoque

aliquid sum ; sin aliter, non recuso quin, quantum de illo libro, tantundem de mei iudici fama detrahatur.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 69

Leptam nostrum cupio delectari iam talibus scriptis. etsi abest maturitas aetatis, tamen personare auris eius

huius modi vocibus non est inutile.

[5] me Romae tenuit omnino Tulliae meae partus. sed cum ea, quem ad modum spero, satis firma sit, teneor

tamen, dum a Dolabellae procuratoribus exigam primam pensionem ; et me hercule non tam sum peregrinator

iam quam solebam. aedificia mea me delectant, et otium ; domus est quae nulli mearum villarum cedat, otium

omni desertissima regione maius. itaque ne litterae quidem meae impediuntur, in quibus sine ulla

interpellatione versor. qua re, ut arbitror, prius hic te nos quam istic tu nos videbis. Lepta suavissimus ediscat

Hesiodum et habeat in ore th=j d' a)reth=j i(drw=ta et cetera.

Scr. Asturae ex. m. Sext. a. 709 (45).

CICERO LEPTAE.

Maculam officio functum esse gaudeo. eius Falernum mihi semper idoneum visum est devorsorio, si modo

tecti satis est ad comitatum nostrum recipiendum. . ceteroqui mihi locus non displicet. nec ea re Petrinum

tuum deseram nam et villa et amoenitas illa commorationis est, non devorsori. [2] de curatione aliqua

munerum regiorum cum Oppio locutus sum; nam Balbum, postea quam tu es profectus, non vidi. tantis

pedum doloribus adficitur, ut se conveniri nolit. omnino de tota re, ut mihi videris, sapientius faceres, si non

curares. quod enim eo labore adsequi vis, nullo modo adsequere. tanta est enim intimorum multitudo, ut ex iis

aliquis potius effluat quam novo sit aditus, praesertim qui nihil adferat praeter operam, in qua ille se dedisse

beneficium putabit (si modo ipsum sciet), non accepisse. sed tamen aliquid videbimus, in quo sit species;

aliter quidem non modo non adpetendum sed etiam fugiendum puto. ego me Asturae diutius arbitror

commoraturum, quoad ille quandoque veniat. vale.

Scr. Asturae ex. m. Quiut a. 709 (45).

CICERO TORANIO S.

dederam triduo ante pueris Cn. Planci litteras ad te; eo nunc ero brevior teque, ut antea consolabar, hoc

tempore monebo. nihil puto tibi esse utilius quam ibidem opperiri, quoad scire possis quid tibi agendum sit.

nam praeter navigationis longae et hiemalis et minime portuosae periculum quod vitaveris, ne illud quidem

non quantivis, subito, cum certi aliquid audieris, te istim posse proficisci. nihil est praeterea cur adventibus te

offerre gestias. multa praeterea metuo, quae cum Cilone nostro communicavi. [2] quid multa? loco

opportuniore in his malis nullo esse potuisti, ex quo te quocumque opus erit facillime et expeditissime

conferas. quod si recipiet ille se ad tempus, aderis; sin (quoniam multa accidere possunt) aliqua res cum vel

impediet vel morabitur, tu ibi eris ubi omnia scire possis. hoc mihi prorsus valde placet. [3] de reliquo, ut te

saepe per litteras hortatus sum, ita velim tibi persuadeas, te in hac causa nihil habere quod tibi timendum sit

praeter communem casum civitatis. qui etsi est gravissimus, tamen ita viximus et id aetatis iam sumus ut

omnia quae non nostra culpa nobis accidant, fortiter ferre debeamus. hic tui omnes valent summaque pietate

te desiderant et diligunt et colunt. tu cura ut valeas et te istim ne temere commoveas.

Scr. Romoe circ. m. Apr. a. 709 (45).

CICERO TORANIO.

etsi cum haec ad te scribebam, aut appropinquare exitus huius calamitosissimi belli aut iam aliquid actum et

confectum videbatur, tamen cotidie commemorabam te unum in tanto exercitu mihi fuisse adsensorem et me

tibi, solosque nos vidisse quantum esset in eo bello mali, in quo spe pacis exclusa ipsa victoria futura esset

acerbissima, quae aut interitum adlatura esset, si victus esses, aut si vicisses, servitutem. itaque ego, quem

tum fortes illi viri et sapientes, Domitii et Lentuli, timidum esse dicebant (eram plane; timebam enim ne

evenirent ea quae acciderunt), idem nunc nihil timeo et ad omnem eventum paratus sum. Cum aliquid

videbatur caveri posse, tum id neglegi dolebam; nunc vero eversis omnibus rebus, cum consilio profici nihil

possit, una ratio videtur, quicquid evenerit, ferre moderate, praesertim cum omnium rerum mors sit extremum

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 70

et mihi sim conscius me, quoad licuerit, dignitati rei p. consuluisse et hac amissa salutem retinere voluisse.

[2] haec scripsi, non ut de me ipse dicerem, sed ut tu, qui coniunctissima fuisti mecum et sententia et

voluntate, eadem cogitares. Magna enim consolatio est cum recordare, etiamsi secus acciderit, te tamen recte

vereque sensisse. atque utinam liceat aliquando aliquo rei p. statu nos frui inter nosque conferre sollicitudines

nostras, quas pertulimus tum cum timidi putabamur, quia dicebamus ea futura quae facta sunt.

[3] de tuis rebus nihil esse quod timeas praeter universae rei p. interitum tibi confirmo; de me autem sic

velim iudices, quantum ego possim, me tibi, saluti tuae liberisque tuis summo cum studio praesto semper

futurum. vale.

Scr. Romae m. Maio a. 708 (46).

CICERO DOMITIO.

non ea res me deterruit quo minus, postea quam in Italiam venisti, litteras ad te mitterem, quod tu ad me

nullas miseras, sed quia nec quid tibi pollicerer ipse egens rebus omnibus nec quid suaderem, cum mihimet

ipsi consilium desset, nec quid consolationis adferrem in tantis malis reperiebam. haec quamquam nihilo

meliora sunt nunc etiam atque etiam multo desperatiora, tamen inanis esse meas litteras quam nullas malui.

[2] ego si te intellegerem plus conatum esse suscipere rei p. causa muneris quam quantum praestare

potuisses, tamen, quibuscumque rebus possem, ad eam condicionem te vivendi, quae daretur quaeque esset,

hortarer; sed cum consili tui bene fortiterque suscepti eum tibi finem statueris quem ipsa fortuna terminum

nostrarum contentionum esse voluisset, oro obtestorque te pro vetere nostra coniunctione ac necessitudine

proque summa mea in te benevolentia et tua in me pari, te ut nobis, parenti, coniugi tuisque omnibus quibus

es fuistique semper carissimus, salvum conserves, incolumitati tuae tuorumque, qui ex te pendent, consulas,

quae didicisti quaeque ab adulescentia pulcherrime a sapientissimis viris tradita memoria et scientia

comprehendisti, iis hoc tempore utare, quos coniunctos summa benevolentia plurimisque officiis amisisti,

eorum desiderium, si non aequo animo, at forti feras. [3] ego quid possim nescio vel potius me parum posse

sentio; illud tamen tibi polliceor, me, quaecumque saluti dignitatique tuae conducere arbitrabor, tanto studio

esse facturum, quanto semper tu et studio et officio in meis rebus fuisti. hanc meam voluntatem ad matrem

tuam, optimam feminam tuique amantis simam, detuli. si quid ad me scripseris, ita faciam, ut te velle

intellexero; sin autem tu minus scripseris, ego tamen omnia quae tibi utilia esse arbitrabor summo studio

diligenterque curabo. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS: AD A. TORQVATVM ET CETEROS 71

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS

Scr. Romae m. Oct a. 699 (55).

M. CICERO S. D. M. MARIO.

si te dolor aliqui corporis aut infirmitas valetudinis tuae tenuit quo minus ad ludos venires, fortunae magis

tribuo quam sapientiae tuae; sin haec, quae ceteri mirantur, contemnenda duxisti et, cum per valetudinem

posses, venire tamen noluisti, utrumque laetor, et sine dolore corporis te fuisse et animo valuisse, cum ea,

quae sine causa mirantur alii, neglexeris, modo ut tibi constiterit fructus oti tui; quo quidem tibi perfrui

mirifice licuit, cum esses in ista amoenitate paene solus relictus. neque tamen dubito quin tu in illo cubiculo

tuo, ex quo tibi Stabianum perforasti et patefecisti sinum, per eos dies matutina tempora lectiunculis

consumpseris, cum illi interea, qui te istic reliquerunt, spectarent communis mimos semisomni. reliquas vero

partis dici tu consumebas iis delectationibus, quas tibi ipse ad arbitrium tuum compararas; nobis autem erant

ea perpetienda, quae Sp. Maecius probavisset. [2] omnino, si quaeris, ludi apparatissimi, sed non tui

stomachi; coniecturam enim facio de meo. nam primum honoris causa in scaenam redierant ii quos ego

honoris causa de scaena decessisse arbitrabar. deliciae vero tuae, noster Aesopus, eius modi fuit ut ei desinere

per omnis homines liceret. is iurare cum coepisset, vox eum defecit in illo loco : 'si sciens fallo.' quid tibi ego

alia narrem? nosti enim reliquos ludos; qui ne id quidem leporis habuerunt, quod solent mediocres ludi.

apparatus enim spectatio tollebat omnem hilaritatem, quo quidem apparatu non dubito quin animo aequissimo

carueris. quid enim delectationis habent sescenti muli in 'Clytaemestra' aut in 'Equo Troiano' creterrarum tria

milia aut armatura varia peditatus et equitatus in aliqua pugna? quae popularem admirationem habuerunt,

delectationem tibi nullam attulissent. [3] quod si tu per eos dies operam dedisti Protogeni tuo, dum modo is

tibi quidvis potius quam orationes meas legerit, ne tu haud paulo plus quam quisquam nostrum delectationis

habuisti. non enim te puto Graecos aut Oscos ludos desiderasse, praesertim cum Oscos vel in senatu vestro

spectare possis, Graecos ita non ames ut ne ad villam quidem tuam via Graeca ire soleas. nam quid ego te

athletas putem desiderare, qui gladiatores contempseris? in quibus ipse Pompeius confitetur se et operam et

oleum perdidisse. reliquae sunt venationes binae per dies quinque, magnificae, nemo negat; sed quae potest

homini esse polito delectatio, cum aut homo imbecillus a valentissima bestia laniatur aut praeclara bestia

venabulo transverberatur? quae tamen, si videnda sunt, saepe vidisti; neque nos, qui haec spectamus,

quicquam novi vidimus. extremus elephantorum dies fuit. in quo admiratio magna vulgi atque turbae,

delectatio nulla exstitit; quin etiam misericordia quaedam consecuta est atque opinio eius modi, esse

quandam illi beluae cum genere humano societatem.

[4] his ego tamen diebus ludis scaenicis, ne forte videar tibi non modo beatus sed liber omnino fuisse, dirupi

me paene in iudicio Galli Canini, familiaris tui. quod si tam facilem populum haberem quam Aesopus habuit,

libenter me hercule artem desinerem tecumque et cum similibus nostri viverem. nam me cum antea taedebat,

cum et aetas et ambitio me hortabatur, et licebat denique, quem nolebam, non defendere, tum vero hoc

tempore vita nulla est. neque enim fructum ullum laboris exspecto et cogor non numquam homines non

optime de me meritos rogatu eorum, qui bene meriti sunt defendere. [5] itaque quaero causas omnis

aliquando vivendi arbitratu meo teque et istam rationem oti tui et laudo vehementer et probo, quodque nos

minus intervisis, hoc fero animo aequiore, quod, si Romae esses, tamen neque nos lepore tuo neque te, si qui

est in me, meo frui liceret propter molestissimas occupationes meas. quibus si me relaxaro (nam, ut plane

exsolvam, non postulo), te ipsum, qui multos annos nihil aliud commentaris, docebo profecto quid sit

humaniter vivere. tu modo istam imbecillitatem valetudinis tuae sustenta et tuere, ut facis ut nostras villas

obire et mecum simul lecticula concursare possis.

[6] haec ad te pluribus verbis scripsi quam soleo, non oti abundantia sed amoris erga te, quod me quadam

epistula subinvitaras, si memoria tenes, ut ad te aliquid eius modi scriberem, quo minus te praetermisisse

ludos paeniteret. quod si adsecutus sum, gaudeo; sin minus, hoc me tamen consolor, quod posthac ad ludos

venies nosque vises neque in epistulis relinques meis spem aliquam delectationis tuae.

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 72

Scr. Romae circ. id. m. Febr. 703 (51).

M. CICERO S. D. M. MARIO.

mandatum tuum curabo diligenter. sed homo acutus ei mandasti potissimum, cui expediret illud venire quam

plurimo. sed eo vidisti multum, quod praefinisti quo ne pluris emerem. quod si mihi permisisses, qui meus

amor in te est, confecissem cum coheredibus; nunc, quoniam tuum pretium novi, inlicitatorem potius ponam

quam illud minoris veneat. sed de ioco satis est. tuum negotium agam, sicuti debeo, diligenter.

[2] de Bursa te gaudere certo scio; sed nimis verecunde mihi gratularis ; putas enim, ut scribis, propter

hominis sordis minus me magnam illam laetitiam putare. credas mihi velim magis me iudicio hoc quam

morte inimici laetatum. primum enim iudicio malo quam gladio, deinde gloria potius amici quam calamitate

in primisque me deIectavit tantum studium bonorum in me exstitisse contra incredibilem contentionem

clarissimi et potentissimi viri; [3] postremo (vix veri simile fortasse videatur) oderam multo peius hunc

quam illum ipsum Clodium. illum enim oppugnaram, hunc defenderam ; et ille, cum omnis res p. in meo

capite discrimen esset habitura, magnum quiddam spectavit, nec sua sponte sed eorum auxilio, qui me stante

stare non poterant, hic simiolus animi causa me in quem inveberetur delegerat persuaseratque non nullis

invidis meis se in me emissarium semper fore. quam ob rem valde iubeo gaudere te. Magna res gesta est.

numquam ulli fortiores cives fuerunt quam qui ausi sunt eum contra tantas opes eius, a quo ipsi lecti iudices

erant, condemnare; quod fecissent numquam, nisi iis dolori meus fuisset dolor. [4] nos hic in multitudine et

celebritate iudiciorum et novis legibus ita distinemur ut cotidie vota faciamus ne intercaletur, ut quam

primum te videre possimus.

Scr. Romae ante K. Sept a. 708 (56).

M. CICERO S. D. M. MARIO.

persaepe mihi cogitanti de communibus miseriis, in quibus tot annos versamur et, ut video, versabimur, solet

in mentem venire illius temporis, quo proxime fuimus una; quin etiam ipsum diem memoria teneo; nam a. d.

iiii Id. Mai. Lentulo et Marcello coss., cum in Pompeianum vesperi venissem, tu mihi sollicito animo praesto

fuisti. sollicitum autem te habebat cogitatio cum offici tum etiam periculi mei. si manerem in Italia, verebare

ne officio dessem; si proficiscerer ad bellum, periculum te meum commovebat. quo tempore vidisti profecto

me quoque ita conturbatum ut non is explicarem quid esset optimum factu. pudori tamen malui famaeque

cedere quam salutis meae rationem ducere. [2] cuius me mei facti paenituit non tam propter periculum

meum quam propter vitia multa, quae ibi offendi quo veneram, primum neque magnas copias neque

bellicosas; deinde extra ducem paucosque praeterea (de principibus loquor) reliqui primum in ipso bello

rapaces, deinde in oratione ita crudeles ut ipsam victoriam horrorem; maximum autem aes alienum

amplissimorum virorum. quid quaeris? nihil boni praeter causam. quae cum vidissem, desperans victoriam

primum coepi suadere pacem cuius fueram semper auctor; deinde, cum ab ea sententia Pompeius valde

abhorreret, suadere institui ut bellum duceret. hoc interdum probabat et in ea sententia videbatur fore et

fuisset fortasse, nisi quadam ex pugna coepisset suis militibus confidere. ex eo tempore vir ille summus

nullus imperator fuit. signa tirone et collecticio exercitu cum legionibus robustissimis contulit; victus

turpissime amissis etiam castris solus fugit. [3] hunc ego mihi belli finem feci nec putavi, cum integri pares

non fuissemus, fractos superiores fore; discessi ab eo bello, in quo aut in acie cadendum fuit aut in aliquas

insidias incidendum aut deveniendum in victoris manus aut ad Iubam confugiendum aut capiendus tamquam

exsilio locus aut consciscenda mors voluntaria. certe nihil fuit praeterea, si te victori nolles aut non auderes

committere. ex omnibus autem iis quae dixi incommodis nihil tolerabilius exsilio, praesertim innocenti ubi

nulla adiuncta est turpitudo; addo etiam, cum ea urbe careas in qua nihil sit quod videre possis sine dolore.

ego cum meis, si quicquam nunc cuiusquam est, etiam in meis esse malui. quae acciderunt,omnia dixi futura.

[4] veni domum, non quo optima vivendi condicio esset, sed tamen, si esset aliqua forma rei p. tamquam in

patria ut essem, si nulla, tamquam in exsilio. mortem mihi cur consciscerem causa non visa est, cur optarem

multae causae. vetus est enim, ubi non sis qui fueris, non esse cur velis vivere. sed tamen vacare culpa

magnum est solacium, praesertim cum habeam duas res quibus me sustentem, optimarum artium scientiam et

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 73

maximarum rerum gloriam; quarum altera mihi vivo numquam eripietur, altera ne mortuo quidem.

[5] haec ad te scripsi verbosius et tibi molestus fui, quod te cum mei tum rei p. cognovi amantissimum.

notum tibi omne meum consilium esse volui, ut primum scires me numquam voluisse plus quemquam posse

quam universam rem p., postea autem quam alicuius culpa tantum valeret unus ut obsisti non posset, me

voluisse pacem; amisso exercitu et eo duce, in quo spes fuerat uno, me voluisse etiam reliquis omnibus,

postquam non potuerim, mihi ipsi finem fecisse belli; nunc autem si haec civitas est, civem esse me, si non,

exsulem esse non incommodiore loco quam si Rhodum aut Mytilenas me contulissem.

[6] haec tecum coram malueram; sed quia longius fiebat, volui per litteras eadem, ut haberes quid diceres, si

quando in vituperatores meos incidisses. sunt enim qui, cum meus interitus nihil fuerit rei p. profuturus,

criminis loco putent esse quod vivam; quibus ego certo scio non videri satis multos perisse. qui si me

audissent, quamvis iniqua pace, honeste tamen viverent; armis enim inferiores, non causa fuissent.

habes epistulam verbosiorem fortasse quam velles; quod tibi ita videri putabo, nisi mihi longiorem remiseris.

ego si quae volo expediero, brevi tempore te, ut spero, videbo.

Scr. in Cumano m. intercal. post a. 708 (46).

M. CICERO S. D. M. MARIO.

A. d. xiiii K. in Cumanum veni cum Libone tuo vel nostro potius; in Pompeianum statim cogito, sed faciam

ante te certiorem. te cum semper valere cupio tum certe, dum hic sumus; vides enim quanto post una futuri

simus. qua re, si quod constitutum cum podagra habes, fac ut in alium diem differas. cura igitur ut valeas, et

me hoc biduo aut triduo exspecta.

Scr. Romae m. Apr. 0.700 (54).

CICERO CAESARI IMP. S. D.

vide quam mihi persuaserim te me esse alterum non modo in iis rebus, quae ad me ipsum, sed etiam in iis,

quae ad meos pertinent. C. Trebatium cogitaram, quocumque exirem, mecum ducere, ut eum meis omnibus

studiis, beneficus quam ornatissimum domum reducerem; sed, postea quam et Pompei commoratio diuturnior

erat quam putaram, et mea quaedam tibi non ignota dubitatio aut impedire profectionem meam videbatur aut

certe tardare (vide quid mihi sumpserim), coepi velle ea Trebatium exspectare a te, quae sperasset a me,

neque me hercule minus ei prolixe de tua voluntate promisi quam eram solitus de mea polliceri. [2] Casus

vero mirificus quidam intervenit quasi vel testis opinionis meae vel sponsor humanitatis tuae. nam cum de

hoc ipso Trebatio cum Balbo nostro loquerer accuratius domi meae, litterae mihi dantur a te, quibus in

extremis scriptum erat: M. itfiuium, quem mihi commendas, vel regem Galliae faciam, vel hunc Leptae

delega, si vis. tu ad me alium mitte quem ornem. sustulimus manus et ego et Balbus. tanta fuit opportunitas,

ut illud nescio quid non fortuitum, sed divinum videretur. Mitto igitur ad te Trebatium atque ita mitto ut initio

mea sponte, post autem invitatu tuo mittendum duxerim.

[3] hunc, mi Caesar, sic velim omni tua comitate complectare, ut omnia, quae per me possis adduci ut in

meos conferre velis, in unum hunc conferas. de quo tibi homine haec spondeo non illo vetere verbo meo,

quod cum ad te de Milone scripsissem, iure lusisti, sed more Romano, quo modo homines non inepti

loquuntur, probiorem hominem, meliorem virum, pudentiorem esse neminem; accedit etiam, quod familiam

ducit in iure civili singulari memoria, summa scientia. huic ego neque tribunatum neque praefecturam neque

ullius benefici certum nomen peto, benevolentiam tuam et liberalitatem peto neque impedio quo minus, si tibi

ita placuerit, etiam hisce eum ornes gloriolae insignibus; totum denique hominem tibi ita trado, 'de manu,' ut

aiunt, 'in manum' tuam istam et victoria et fide praestantem. simus enim putidiusculi, quamquam per te vix

licet; verum, ut video, licebit. cura ut valeas, et me, ut amas, ama.

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 74

Scr. ui Cumano aut Pompeiano m. Mai. a. 700 (54).

CICERO S. D. TREBATIO.

in omnibus meis epistulis, quas ad Caesarem aut ad Balbum mitto, legitima quaedam est accessio

commendationis tuae, nec ea vulgaris sed cum aliquo insigni indicio meae erga te benevolentiae. tu modo

ineptias istas et desideria urbis et urbanitatis depone et, quo consilio profectus es, id adsiduitate et virtute

consequere. hoc tibi tam ignoscemus nos amici, quam ignoverunt Medeae,

quae/ Corinthum arcem a/ltam habebant ma/tronae opulentae, o/ptimates,

quibus illa manibus gypsatissimis persuasit ne sibi vitio illae verterent, quod abesset a patria; nam

Mu/lti suam rem be/ne gessere et pu/blicam patria/ procul;<

Mu/lti, qui domi ae/tatem agerent, pro/pterea sunt i/mprobati.

quo in numero tu certe fuisses, nisi te extrusissemus. [2] sed plura scribemus alias. tu, qui ceteris cavere

didicisti, in Britannia ne ab essedariis decipiaris caveto et (quoniam Medeam coepi agere) illud semper

memento:

qui i/pse sibi sapie/ns prodesse no/n quit, nequiqua/m sapit.

cura ut valeas.

Scr. Romae ex. m. Iun. a. 700 (54).

CICERO TREBATIO.

ego te commendare non desisto, sed quid proficiam ex te scire cupio. spem maximam habeo in Balbo, ad

quem de te diligentissime et saepissime scribo. illud soleo mirari, non me totiens accipere tuas litteras,

quotiens a Quinto mihi fratre adferantur. in Britannia nihil esse audio neque auri neque argenti. [2] id si ita

est, essedum aliquod capias suadeo et ad nos quam primum recurras. sin autem sine Britannia tamen adsequi

quod volumus possumus, perfice ut sis in familiaribus Caesaris. multum te in eo frater adiuvabit meus,

multum Balbus, sed, mihi crede, tuus pudor et labor plurimum. imperatorem liberalissimum, aetatem

opportunissimam, commendationem certe singularem, ut tibi unum timendum sit ne ipse tibi defuisse videare.

Scr. Romae ex. tu. Quiut a. 700 (54).

CICERO TREBATIO.

scripsit ad me Caesar perhumaniter nondum te sibi satis esse familiarem propter occupationes suas, sed certe

fore. cui quidem ego rescripsi, quam mihi gratum esset futurum, si quam plurimum in te studi, offici,

liberalitatis suae contulisset. sed ex tuis litteris cognovi praeproperam quandam festinationem tuam et simul

sum admiratus cur tribunatus commoda, dempto praesertim labore militiae, contempseris. [2] querar cum

Vacerra et Manilio; nam Cornelio nihil audeo dicere, cuius tu periculo stultus es, quoniam te ab eo sapere

didicisse profiteris. quin tu urges istam occasionem et facultatem, qua melior numquam reperietur? quod

scribis de illo Preciano iure consulto, ego te ei non desino commendare; scribit enim ipse mihi te sibi gratias

agere debere. de eo quid sit, cura ut sciam. ego vestras Britannicas litteras exspecto.

Scr. Romae ex. m. Sept a. 700 (54).

CICERO TREBATIO.

iam diu ignoro quid agas; nihil enim scribis; neque ego ad te bis duobus mensibus scripseram. quod cum

Quinto fratre meo non eras, quo mitterem aut cui darem nesciebam. cupio scire quid agas et ubi sis

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 75

hiematurus; equidem velim cum Caesare, sed ad eum propter eius <luctum> nihil sum ausus scribere; ad

Balbum tamen scripsi. [2] tu tibi desse noli; serius potius ad nos, dum plenior. quod huc properes, nihil est,

praesertim Battara mortuo. sed tibi consilium non dest. quid constitueris, cupio scire. [3] Cn. Octavius est an

Cn. Cornelius quidam, tuus familiaris, summo genere natus, terrae filius. is me quia scit tuum familiarem

esse, crebro ad cenam invitat. adhuc non potuit perducere, sed mihi tamen gratum est.

Scr. Romae ex. m. Dec. a. 700 (54).

M. CICERO S. D. TREBATIO.

legi tuas litteras ex quibus intellexi te Caesari nostro valde iure consultum videri. est quod gaudeas te in ista

loca venisse, ubi aliquid sapere viderere. quod si in Britanniam quoque profectus esses, profecto nemo in illa

tanta insula peritior te fuisset. verum tamen (rideamus licet; sum enim a te invitatus) subinvideo tibi ultro

etiam accersitum ab eo, ad quem ceteri non propter superbiam eius sed propter occupationem aspirare non

possunt. [2] sed tu in ista epistula nihil mihi scripsisti de tuis rebus, quae me hercule mihi non minori curae

sunt quam meae. valde metuo ne frigeas in hibernis. quam ob rem camino luculento utendum censeo (idem

Mucio et Manilio placebat), praesertim qui sagis non abundares. quamquam vos nunc istic satis calere audio;

quo quidem nuntio valde me hercule de te timueram. sed tu in re militari multo es cautior quam in

advocationibus, qui neque in Oceano natare volueris studiosissimus homo natandi neque spectare essedarios,

quem antea ne andabata quidem defraudare poteramus. sed iam satis iocati sumus.

[3] ego de te ad Caesarem quam diligenter scripserim, tute scis, quam saepe, ego; sed me hercule iam

intermiseram, ne viderer liberalissimi hominis meique amantissimi voluntati erga me diffidere. sed tamen iis

litteris, quas proxime dedi, putavi esse hominem commonendum. id feci; quid profecerim, facias me velim

certiorem et simul de toto statu tuo consiliisque omnibus; scire enim cupio quid agas, quid exspectes, quam

longum istum tuum discessum a nobis futurum putes. [4] sic enim tibi persuadeas velim, unum mihi esse

solacium qua re facilius possim pati te esse sine nobis, si tibi esse id emolumento sciam; sin autem id non est,

nihil duobus nobis est 'stultius, me, qui te non Romam attraham, te, qui non huc advoles. una me hercule

nostra vel severa vel iocosa congressio pluris erit quam non modo hostes, sed etiam fratres nostri Haedui. qua

re omnibus de rebus fac ut quam primum sciam.

aut consolando aut consilio aut re iuvero.

Scr. fort. in Tusculano (?) m. Ian. a. 701 (53).

CICERO TREBATIO.

Nisi ante Roma profectus esses, nunc eam certe relinqueres; quis enim tot interregnis iure consultum

desiderat? ego omnibus, unde petitur, hoc consili dederim, ut a singulis interregibus binas advocationes

postulent. satisne tibi videor abs te ius civile didicisse? [2] sed heus tu! quid agis? ecquid fit? video enim te

iam iocari per litteras haec signa meliora sunt quam in meo Tusculano. sed quid sit scire cupio. consuli

quidem te a Caesare scribis; sed ego tibi ab illo consuli mallem. quod si aut fit aut futurum putas, perfer istam

militiam et permane; ego enim desiderium tui spe tuorum commodorum consolabor; sin autem ista sunt

inaniora, recipe te ad nos. nam aut erit hic aliquid aliquando aut, si minus, una me hercule conlocutio nostra

pluris erit quam omnes Samarobrivae. denique, si cito te rettuleris, sermo nullus erit; si diutius frustra afueris,

non modo Laberium sed etiam sodalem nostrum Valerium pertimesco; mira enim persona induci potest

Britannici iure consulti. [3] haec ego non rideo, quamvis tu rideas, sed de re severissima tecum, ut soleo,

iocor. remoto ioco tibi hoc amicissimo animo praecipio, ut, si istic mea commendatione tuam dignitatem

obtinebis, perferas nostri desiderium, honestatem et facultates tuas augeas, sin autem ista frigebunt, recipias

te ad nos. omnia tamen quae vis et tua virtute profecto et nostro summo erga te studio consequere.

Scr. Romae in. Febr. a. 701 (53).

CICERO TREBATIO.

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 76

mirabar quid esset, quod tu mihi litteras mittere intermisisses: indicavit mihi Pansa meus Epicureum te esse

factum. O castra praeclara! quid tu fecisses, si te Tarentum et non Samarobrivam misissem? iam tum mihi

non placebas, cum idem tuebare quod Zeius, familiaris meus. [2] sed quonam modo ius civile defendes, cum

omnia tua causa facias, non civium ? Ubi porro illa erit formula fiduciae: 'VT INTER BONOS BENE AGIER

OPORTET ? quis enim est, qui facit nihil nisi sua causa? quod ius statues 'COMMVNI DIVIDVNDO,' quom

commune nihil possit esse apud eos, qui omnia voluptate sua metiuntur? quo modo autem tibi placebit

'IOVEM LAPIDEM IVRARE,' cum scias Iovem iratum esse nemini posse? quid fiet porro populo Ulubrano,

si tu statueris politeu/esqai non oportere? qua re si plane a nobis deficis, moleste fero, sin Pansae adsentari

commodumst, ignosco; modo scribe aliquando ad nos quid agas et a nobis quid fieri aut curari velis.

Scr. Romae iv Non. Mart. a. 701 (53).

M. CICERO S. D. TREBATIO.

adeone me iniustum esse existimasti ut tibi irascerer, quod parum mihi constans et nimium cupidus decedendi

viderere, ob eamque causam me arbitrarere litteras ad te iam diu non misisse? mihi perturbatio animi tui,

quam primis litteris perspiciebam, molestiam attulit; neque alia ulla fuit causa intermissionis epistularum, nisi

quod ubi esses plane nesciebam. hic tu me etiam insimulas nec satisfactionem meam accipis ? audi, Testa mi:

utrum superbiorem te pecunia facit, an quod te imperator consulit? moriar ni, quae tua gloria est, puto te

malle a Caesare consuli quam inaurari. si vero utrumque est, quis te feret praeter me, qui omnia ferre

possum? [2] sed ut ad rem redeam, te istic invitum non esse vehementer gaudeo et, ut illud erat molestum,

sic hoc est iucundum. tantum metuo ne artificium tuum tibi parum prosit; nam, ut audio, istic

non ex iure manum consertum, sed magis ferro

rem repetunt,

et tu soles ad vim faciundam adhiberi, neque est quod illam exceptionem in interdicto pertimescas: 'QVOD

TV PRIOR vi HOMINIBVS ARMATIS NON VENERIS'; scio enim te non esse procacem in lacessendo. sed

ut ego quoque te aliquid admoneam de vestris cautionibus, Treviros vites censeo. audio capitalis esse; mallem

'aere, argento, auro' essent. sed alias iocabimur. tu ad me de istis rebus omnibus scribas velim quam

diligentissime. D. IIII non. Mart

Scr. Romae circ. m. Quint. a. 701 (53).

CICERO TREBATIO.

Chrysippus Vettius, Cyri architecti libertus fecit ut te non immemorem putarem mei; salutem enim verbis tuis

mihi nuntiarat. valde iam lautus es qui gravere litteras ad me dare homini praesertim prope domestico. quod si

scribere oblitus es, minus multi iam te advocato causa cadent si nostri oblitus es, dabo operam ut istuc veniam

ante quam plane ex animo tuo effluo; sin aestivorum timor te debilitat, aliquid excogita, ut fecisti de

Britannia. [2] illud quidem perlibenter audivi ex eodem Chrysippo, te esse Caesari familiarem; sed me

hercule mallem, id quod erat aequius, de tuis rebus ex tuis litteris quam saepissime cognoscerem. quod certe

ita fieret, si tu maluisses benevolentiae quam litium iura perdiscere. sed haec iocati sumus et tuo more et non

nihil etiam nostro. te valde amamus nosque a te amari cum volumus tum etiam confidimus.

Scr. Romae m. Iun. a. 701 (53).

CICERO TREBATIO.

quam sint morosi qui amant, vel ex hoc intellegi potest: moleste ferebam antea te invitum istic esse; pungit

me rursus, quod scribis esse te istic libenter. neque enim mea commendatione te non delectari facile patiebar

et nunc angor quicquam tibi sine me esse iucundum. [2] sed hoc tamen malo ferre nos desiderium quam te

non ea quae spero consequi. quom vero in C. Mati, suavissimi doctissimique hominis, familiaritatem venisti,

non dici potest quam valde gaudeam. qui fac ut te quam maxime diligat. mihi crede, nihil ex ista provincia

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 77

potes quod iucundius sit deportare. cura ut valeas.

Scr. Romae ex. m. Nov. a. 700 (54).

M. CICERO S. D. TREBATIO.

in 'Equo Troiano' scis esse in extremo 'sero sapiunt.' tu tamen, mi vetule, non sero. primas illas rabiosulas sat

fatuas dedisti; deinde quod in Britannia non nimis filoqe/wron te praebuisti, plane non reprehendo. nunc vero

in hibernis iniectus mihi videris itaque te commovere non curas.

Usquequaque sapere oportet; id erit telum acerrimum.

[2] ego si foris cenitarem, Cn. Octavio, familiari tuo, non defuissem; cui tamen dixi, cum me aliquotiens

invitaret: 'oro te, quis tu es?' sed me hercules extra iocum homo bellus est; vellem eum tecum abduxisses.

[3] quid agatis et ecquid in Italiam venturi sitis hac hieme fac plane sciam. Balbus mihi confirmavit te

divitem futurum. id utrum Romano more locutus sit, bene nummatum te futurum, an quo modo Stoici dicunt,

omnis esse divites qui caelo et terra frui possint, postea videbo. qui istinc veniunt, superbiam tuam accusant,

quod negent te percontantibus respondere. sed tamen est quod gaudeas; constat enim inter omnis neminem te

uno Samarobrivae iuris peritiorem esse.

Scr. Romae ex. m. Od. a. 700 (54).

CICERO TREBATIO S.

ex tuis litteris et Quinto fratri gratias egi et te aliquando conlaudare possum, quod iam videris certa aliqua in

sententia constitisse. nam primorum mensum litteris tuis vehementer commovebar, quod mihi interdum (pace

tua dixerim) levis in urbis urbanitatisque desiderio, interdum piger, interdum timidus in labore militari, saepe

autem etiam, quod a te alienissimum est, subimpudens videbare. tamquam enim syngrapham ad imperatorem

non epistulam attulisses, sic pecunia ablata domum redire properabas, nec tibi in mentem veniebat eos ipsos

qui cum syngraphis venissent Alexandream nummum adhuc nullum auferre potuisse. [2] ego si mei

commodi rationem ducerem, te mecum esse maxime vellem; non enim mediocri adficiebar vel voluptate ex

consuetudine nostra vel utilitate ex consilio atque opera tua; sed cum te ex adulescentia tua in amicitiam et

fidem meam contulisses; semper te non modo tuendum mihi sed etiam augendum atque ornandum putavi.

itaque quoad opinatus sum me in provinciam exiturum, quae ad te ultro detulerim meminisse te credo. postea

quam ea mutata ratio est, cum viderem me a Caesare honorificentissime tractari et unice diligi hominisque

liberalitatem incredibilem et singularem fidem nossem, sic ei te commendavi et tradidi, ut gravissime

diligentissimeque potui. quod ille ita et accepit et mihi saepe litteris significavit et tibi et verbis et re ostendit

mea commendatione sese valde esse commotum. hunc tu virum nactus, si me aut sapere aliquid aut velle tua

causa putas, ne dimiseris et, si quae te forte res aliquando offenderit, cum ille aut occupatione aut difficultate

tardior tibi erit visus, perferto et ultima exspectato; quae ego tibi iucunda et honesta praestabo. [3] pluribus

te hortari non debeo; tantum moneo, neque amicitiae confirmandae clarissimi ac liberalissimi viri neque

uberioris provinciae neque aetatis magis idoneum tempus, si hoc amiseris, te esse ullum umquam reperturum.

'hoc,' quem ad modum vos scribere soletis in vestris libris, 'idem Q. Cornelio videbatur.' in Britanniam te

profectum non esse gaudeo, quod et labore caruisti et ego te de rebus illis non audiam. Ubi sis hibernaturus et

qua spe aut condicione perscribas ad me velim.

Scr. in Pomptino vi Id. Apr. a. 701 (53).

CICERO TREBATIO S.

accepi a te aliquot epistulas uno tempore, quas tu diversis temporibus dederas. in quibus me cetera

delectarunt significabant enim te istam militiam iam firmo animo ferre et esse fortem virum et constantem;

quae ego paulisper in te ita desideravi non imbecillitate animi tui sed magis ut desiderio nostri te aestuare

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 78

putarem. qua re perge, ut coepisti; forti animo istam tolera militiam. multa, mihi crede, adsequere; ego enim

renovabo commendationem, sed tempore. sic habeto, non tibi maiori esse curae ut iste tuus a me discessus

quam fructuosissimus tibi sit, quam mihi. itaque quoniam vestrae cautiones infirmae sunt, . Graeculam tibi

misi cautionem chirographi mei. tu me velim de ratione Gallici belli certiorem facias; ego enim ignavissimo

cuique maximam fidem habeo.

[2] sed ut ad epistulas tuas redeam, cetera belle; illud miror: quis solet eodem exemplo pluris dare, qui sua

manu scribit? nam quod in palimpsesto, laudo equidem parsimoniam; sed miror quid in illa chartula fuerit

quod delere malueris quam non haec scribere nisi forte tuas formulas; non enim puto te meas epistulas delere

ut reponas tuas. an hoc significas, nihil fieri, frigere te, ne chartam quidem tibi suppeditare? iam ista tua culpa

est, qui verecundiam tecum extuleris et non hic nobiscum reliqueris.

[3] ego te Balbo, cum ad vos proficiscetur, more Romano commendabo. tu si intervallum longius erit

mearum litterarum ne sis admiratus; eram enim afuturus mense Aprili. has litteras scripsi in Pomptino, cum

ad villam M. Aemili Philemonis devertissem, ex qua iam audieram fremitum clientium meorum, quos

quidem tu mihi conciliasti; nam Ulubris honoris mei causa vim maximam ranunculorum se commosse

constabat. cura ut valeas. VI id. April. de Pomptino.

[4] epistulam tuam, quam accepi ab L. Arruntio, conscidi innocentem; nihil enim habebat quod non vel in

contione recte legi posset. sed et Arruntius ita te mandasse aiebat et tu adscripseras. verum illud esto; nihil te

ad me postea scripsisse demiror, praesertim tam novis rebus.

Scr. Regiv K. Sext. u. 710 (44).

CICERO TREBATIO S.

vide quanti apud me sis; etsi iure id quidem; non enim te amore vinco. verum tamen quod praesenti tibi prope

subnegaram, non tribueram certe id absenti debere non potui. itaque ut primum Velia navigare coepi, institui

Topica Aristotelea conscribere ab ipsa urbe commonitus amantissima tui. Eum librum tibi misi Regio,

scriptum quam planissime res illa scribi potuit. sin tibi quaedam videbuntur obscuriora, cogitare debebis

nullam artem litteris sine interprete et sine aliqua exercitatione percipi posse. non longe abieris; num ius

civile vestrum ex libris cognosci potest? qui quamquam plurimi sunt, doctorem tamen usumque desiderant.

quamquam, tu, si attente leges, si saepius, per te omnia consequere ut certe intellegas; ut vero etiam ipsi tibi

loci proposita quaestione occurrant exercitatione consequere; in qua quidem nos te continebimus, si et salvi

redierimus et salva ista offenderimus. v K. Sextil. Regio.

Scr. Veliae xiii K. Sext. a. 710 (44).

CICERO TREBATIO S.

amabilior mihi Velia fuit, quod te ab ea sensi amari. sed quid ego dicam 'te,' quem quis non amat? rufio

medius fidius tuus ita desiderabatur ut si esset unus e nobis. sed te ego non reprehendo qui illum ad

aedificationem tuam traduxeris. quamquam enim Velia non est vilior quam Lupercal, tamen istuc malo quam

haec omnia. tu si me audies, quem soles, has paternas possessiones tenebis (nescio quid enim Velienses

verebantur) neque Haletem, nobilem amnem, relinques nec Papirianam domum deseres; quamquam illa

quidem habet lotum, a quo etiam advenae teneri solent; quem tamen si excideris, multum prospexeris.

[2] sed in primis opportunum videtur, his praesertim temporibus, habere perfugium primum eorum urbem

quibus carus sis, deinde tuam domum tuosque agros, eaque remoto, salubri, amoeno loco; idque etiam mea

interesse, mi Trebati, arbitror. sed valebis meaque negotia videbis meque dis iuvantibus ante brumam

exspectabis. [3] ego a Sex. Fadio, Niconis discipulo, librum abstuli Ni/kwnoj peri\ Polufagi/aj . O medicum

suavem meque docilem ad hanc disciplinam! sed Bassus noster me de hoc libro celavit, te quidem non

videtur. ventus increbrescit. cura ut valeas. xiii K. Sext. Velia.

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 79

Scr. in Tusculano ex. m. Iun. a. 710 (44).

CICERO TREBATIO S.

Sili causam te docui. is postea fuit apud me. Cum ei dicerem tibi videri sponsionem illam nos sine periculo

facere posse, 'SI BONORVM TVRPILIAE POSSESSIONEM Q. CAEPIO PRAETOR EX EDICTO SVO

MIHI DEDIT,' negare aiebat Servium tabulas testamenti esse eas, quas instituisset is qui factionem testamenti

non habuerit; hoc idem Ofilium dicere; tecum se locutum negabat meque rogavit ut se et causam suam tibi

commendarem. nec vir melior, mi Testa, nec mihi amicior P. Silio quisquam est, te tamen excepto.

gratissimum mihi igitur feceris si ad eum ultro veneris eique pollicitus eris, sed, si me amas, quam primum.

hoc te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. in Tusculano m. Iun. ut videtur, a. 710 (44).

CICERO TREBATIO S.

inluseras heri inter scyphos, quod dixeram controversiam esse, possetne heres, quod furtum antea factum

esset, furti recte agere. itaque etsi domum bene potus seroque redieram, tamen id caput, ubi haec controversia

est, notavi et descriptum tibi misi, ut scires id, quod tu neminem sensisse dicebas, Sex. Aelium, M'.

Manilium, M. Brutum sensisse. ego tamen Scaevolae et Testae adsentior.

Scr. Romae ex. a. 692 (62) aut paulo post, ut videtur.

CICERO S. D. M. FADIO GALLO.

tantum quod ex Arpinati veneram cum mihi a te litterae redditae sunt, ab eodemque accepi Aviani litteras, in

quibus hoc inerat liberalissimum, nomina se facturum, cum venisset, qua ego vellem die. fac, quaeso, qui ego

sum esse te estne aut tui pudoris aut nostri primum rogare de die, deinde plus annua postulare? sed essent, mi

Galle, omnia facilia, si et ea mercatus esses quae ego desiderabam et ad eam summam quam volueram. ac

tamen ista ipsa, quae te emisse scribis, non solum rata mihi erunt sed etiam grata; piane enim intellego te non

modo studio sed etiam amore usum, quae te delectarint, hominem, ut ego semper iudicavi, in omni iudicio

elegantissimum, quae me digna putaris, coemisse. [2] sed velim maneat Damasippus in sententia; prorsus

enim ex istis emptionibus nullam desidero. tu autem ignarus instituti mei, quanti ego genus omnino signorum

omnium non aestimo, tanti ista quattuor aut quinque sumpsisti. Bacchas istas cum Musis Metelli comparas.

quid simile? primum ipsas ego Musas numquam tanti putassem atque id fecissem Musis omnibus

approbantibus, sed tamen erat aptum bybliothecae studiisque nostris congruens; Bacchis vero ubi est apud me

locus? at pulchellae sunt. Novi optime et saepe vidi. nominatim tibi signa mihi nota mandassem, si

probassem. ea enim signa ego emere soleo quae ad similitudinem gymnasiorum exornent mihi in palaestra

locum. Martis vero signum quo mihi pacis auctori? gaudeo nullum Saturni signum fuisse; haec enim duo

signa putarem mihi aes alienum attulisse. Mercuri mallem aliquod fuisset; felicius, puto, cum Avianio

transigere possemus. [3] quod tibi destinaras trapezophorum, si te delectat, habebis; sin autem sententiam

mutasti, ego habebo scilicet. ista quidem summa ne ego multo libentius emerim deversorium Tarracinae, ne

semper hospiti molestus sim. omnino liberti mei video esse culpam, cui plane res certas mandaram, itemque

Iuni, quem puto tibi notum esse, Aviani familiarem. Exhedria quaedam mihi nova sunt instituta in porticula

Tusculam. ea volebam tabellis ornare; etenim si quid generis istius modi me delectat, pictura delectat. sed

tamen si ista mihi sunt habenda, certiorem velim me facias ubi sint, quando arcessantur, quo genere vecturae.

si enim Damasippus in sententia non manebit, aliquem Pseudodamasippum vel cum iactura reperiemus.

[4] quod ad me de domo scribis iterum, iam id ego proficiscens mandabam meae Tulliae; ea enim ipsa hora

acceperam tuas litteras. egeram etiam cum tuo Nicia, quod is utitur, ut scis, familiariter Cassio. ut redii autem

prius quam tuas legi has proximas litteras, quaesivi de mea Tullia quid egisset. per Liciniam se egisse dicebat

(sed opinor Cassium uti non ita multum sorore); eam porro negare se audere, cum vir abesset (est enim

profectus in Hispaniam Dexius), illo et absente et insciente migrare. est mihi gratissimum tanti a te

aestimatam consuetudinem vitae victusque nostri, primum ut eam domum sumeres, ut non modo prope me

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 80

sed plane mecum habitare posses, deinde ut migrare tanto opere festines. sed ne vivam, si tibi concedo ut eius

rei tu cupidior sis quam ego sum. itaque omnia experiar; video enim quid mea intersit, quid utriusque

nostrum. si quid egero, faciam ut scias. tu et ad omnia rescribes et quando te exspectem facies me, si tibi

videtur, certiorem.

Scr. in Tusculano ci'n xiii K. Sept a. 709 (45).

M. CICERO S. D. M. FADIO GALLO.

amoris quidem tui, quoquo me verti, vestigia, vel proxime de Tigellio; sensi enim ex litteris tuis valde te

laborasse. amo igitur voluntatem. sed pauca de re. Cipius opinor, olim: 'non omnibus dormio.' sic ego non

omnibus, mi Galle, servio. etsi quae est haec servitus? olim cum regnare existimabamur, non tam ab ullis

quam hoc tempore observor a familiarissimis Caesaris omnibus praeter istum. id ego in lucris pono, non ferre

hominem pestilentiorem patria sua; eumque addictum iam totum puto esse Calvi [2] Licini Hipponacteo

praeconio. at vide quid suscenseat. Phameae causam receperam ipsius quidem causa; erat enim mihi sane

familiaris. is ad me venit dixitque iudicem sibi operam dare constituisse eo ipso die quo de P. Sestio in

consilium iri necesse erat. respondi nullo modo me facere posse; quem vellet alium diem si sumpsisset, me ei

non defuturum. ille autem, qui sciret se nepotem bellum tibicinem habere et sat bonum unctorem, discessit a

me, ut mi videbatur, iratior. habes 'Sardos venalis alium alio nequiorem.' Cognosti meam causam et istius

salaconis iniquitatem. 'Catonem' tuum mihi mitte; cupio enim legere. me adhuc non legisse turpe utrique

nostrum est.

Scr. in Tusculano circ. ix K. Sept. a. 709 (45).

CICERO S. D. M. FADIO GALLO.

quod epistulam conscissam doles, noli laborare, salva est; domo petes, cum libebit. quod autem me mones,

valde gratum est, idque ut semper facias rogo; videris enim mihi vereri, nisi istum habuerimus, rideamus

ge/lwta sarda/nion . sed heus tu, manum de tabula! magister adest citius quam putaramus; vereor ne in

catomum Catonianos. [2] mi Galle, cave putes quicquam melius quam epistulae tuae partem ab eo loco:

'cetera labuntur.' secreto hoc audi, tecum habeto, ne Apellae quidem, liberto tuo, dixeris. praeter duo nos

loquitur isto modo nemo; bene malene videro, sed, quicquid est, nostrum est. urge igitur nec 'transversum

unguem,' quod aiunt, a stilo; is enim est dicendi opifex. atque equidem aliquantum iam etiam noctis adsumo.

Scr. in Tusculano m. interc. post a. 708 (46).

CICERO S. D. GALLO.

Cum decimum iam diem graviter ex intestinis laborarem neque iis qui mea opera uti volebant me probarem

non valere, quia febrim non haberem, fligi in Tusculanum, cum quidem biduum ita ieiunus fuissem ut ne

aquam quidem gustarem. itaque confectus languore et fame magis tuum officium desideravi quam a te requiri

putavi meum. ego autem quom omnis morbos reformido tum in quo Epicurum tuum Stoici male accipiunt,

quia dicat 'straggourika\ kai\ dusenterika\ pa/qh ' sibi molesta esse; quorum alterum morbum edacitatis esse

putant, alterum etiam turpioris intemperantiae. sane dusenteri/an pertimueram; sed visa est mihi vel loci

mutatio vel animi etiam relaxatio vel ipsa [2] fortasse iam senescentis morbi remissio profuisse. ac tamen ne

mirere unde hoc acciderit quo modove commiserim, lex sumptuaria quae videtur lito/thta attulisse ea mihi

fraudi fuit. nam dum volunt isti lauti terra nata, quae lege excepta sunt, in honorem adducere, fungos,

helvellas, herbas omnis ita condiunt ut nihil possit esse suavius. in eas cum incidissem in cena augurali apud

Lentulum, tanta me dia/rroia adripuit ut hodie primum videatur coepisse consistere. ita ego, qui me ostreis et

murenis facile abstinebam, a beta et a malva deceptus sum. posthac igitur erimus cautiores.

tu tamen cum audisses ab Anicio (vidit enim me nauseantem), non modo mittendi causam iustam habuisti sed

etiam visendi. ego hic cogito commorari quoad me reficiam, nam et viris et corpus amisi; sed si morbum

depulero, facile, ut spero, illa revocabo.

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 81

Scr. Romae, ut videtur, post m. Mart. a. 702 (52).

M. CICERO S. D. GALLO.

miror cur me accuses, cum tibi id facere non liceat. quod si liceret, tamen non debebas. 'ego enim te in

consulatu observaram,' et ais fore ut te Caesar restituat. multa tu quidem dicis, sed tibi nemo credit.

tribunatum plebei dicis te mea causa petisse. utinam semper esses tribunus! intercessorem non quaereres.

negas me audere quod sentiam dicere: quasi tibi, cum impudenter me rogares, parum fortiter responderim.

[2] haec tibi scripsi, ut isto ipso in genere, in quo aliquid posse vis, te nihil esse cognosceres. quod si

humaniter mecum questus esses, libenter tibi me et facile purgassem; non enim ingrata mihi sunt quae fecisti,

sed quae scripsisti, molesta. me autem, propter quem ceteri liberi sunt, tibi liberum non visum demiror. nam

si falsa fuerunt quae tu ad me, ut ais, 'detulisti,' quod tibi ego debeo? si vera> tu es optimus testis quid mihi p.

R. debeat.

Scr. Romae in. m. Sext. a. 708 (46)

M. CICERO S. D. CVRIO. .

memini cum mihi desipere videbare, quod cum istis potius viveres quam nobiscum. erat enim multo

domicilium huius urbis, cum quidem haec urbs, aptius humanitati et suavitati tuae quam tota Peloponnesus,

nedum Patrae. nunc contra et vidisse mihi multum videris, cum prope desperatis his rebus te in Graeciam

contulisti, et hoc tempore non solum sapiens, qui hinc absis, sed etiam beatus. quamquam quis, qui aliquid

sapiat, nunc esse beatus potest? [2] sed quod tu cui licebat, pedibus es consecutus ut ibi esses, 'ubi nec

Pelopidarum' (nosti cetera), nos idem prope modum consequimur alia ratione. Cum enim salutationi nos

dedimus amicorum, quae fit hoc etiam frequentius quam solebat, quod quasi avem albam videntur bene

sentientem civem videre, abdo me in bibliothecam. itaque opera efficio tanta quanta fortasse tu senties;

intellexi enim ex tuo sermone quodam, cum meam maestitiam et desperationem accusares domi tuae, discere

te ex meis libris animum meum desiderare. [3] sed me hercule et tum rem publicam lugebam, quae non

solum suis erga me sed etiam meis erga se beneficiis erat mihi vita mea carior, et hoc tempore, quamquam me

non ratio solum consolatur, quae plurimum debet valere, sed etiam dies, quae stultis quoque mederi solet,

tamen doleo ita rem communem esse dilapsam ut ne spes quidem melius aliquando fore relinquatur. nec vero

nunc quidem culpa in eo est in cuius potestate omnia sunt (nisi forte id ipsum esse non debuit), sed alia casu,

alia etiam nostra culpa sic acciderunt ut de praeteritis non sit querendum. reliquam spem nullam video. qua re

ad prima redeo: sapienter haec reliquisti, si consilio, feliciter. si casu.

Scr. Patris a. d. iiii K. Nov. a. 709 (45).

CVRIVS M. CICERONI SVO S.

S. V. B.; sum enim xrh/sei me\n tuus, kth/sei de\ Attici nostri. ergo fructus est tuus, mancipium illius; quod

quidem si inter senes comptionalis venale proscripserit, egerit non multum. at illa nostra praedicatio quanti

est, nos, quod simus, quod habeamus, quod homines existimemur, id omne abs te habere! qua re, Cicero mi,

persevera constanter nos conservare et Sulpici successori nos de meliore nota commenda, quo facilius tuis

praeceptis obtemperare possimus teque ad ver libentes videre et nostra refigere deportareque tuto possimus.

[2] sed, amice magne, noli hanc epistulam Attico ostendere. Sine eum errare et putare me virum bonum esse

nec solere duo parietes de eadem fidelia dealbare. ergo, patrone mi, bene vale Tironemque meum saluta

nostris verbis. data a. d. iiii K. Nov.

Scr. Romae in. m. Ian. a. 710 (44)

CICERO CVRIO S. D.

ego vero iam te nec hortor nec rogo ut domum redeas; quin hinc ipse evolare cupio et aliquo pervenire, 'ubi

nec Pelopidarum nomen nec facta audiam.' incredibile est quam turpiter mihi facere videar, qui his rebus

intersim. ne tu videris multo ante providisse quid impenderet, tum cum hinc profugisti. quamquam haec etiam

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 82

auditu acerba sunt, tamen audire tolerabilius est quam videre. in campo certe non fuisti, cum hora secunda

comitiis quaestoriis institutis sella Q. Maximi, quem illi consulem esse dicebant, posita esset; quo mortuo

nuntiato sella sublata est. ille autem, qui comitiis tributis esset auspicatus, centuriata habuit, consulem hora

septima renuntiavit, qui usque ad K. Ian. esset quae erant futurae mane postridie. ita Caninio consule scito

neminem prandisse. nihil tamen eo consule mali factum est; fuit enim mirifica vigilantia, qui suo toto

consulatu somnum non viderit. [2] haec tibi ridicula videntur; non enim ades. quae si videres, lacrimas non

teneres. quid, si cetera scribam? sunt enim innumerabilia generis eiusdem; quae quidem ego non ferrem, nisi

me in philosophiae portum contulissem et nisi haberem socium studiorum meorum Atticum nostrum. cuius

quoniam proprium te esse scribis mancipio et nexo, meum autem usu et fructu, contentus isto sum. id enim

est cuiusque proprium, quo quisque fruitur atque utitur. sed haec alias pluribus.

[3] Acilius, qui in Graeciam cum legionibus missus est, maximo meo beneficiost (bis enim est a me iudicio

capitis rebus salvis defensus) et est homo non ingratus meque vehementer observat. ad eum de te

diligentissime scripsi eamque epistulam cum hac epistula coniunxi. quam ille quo modo acceperit et quid tibi

pollicitus sit velim ad me scribas.

Scr. Romae ut Febr. a. 710 (44). 5

CICERO CVRIO S. D.

facile perspexi ex tuis litteris, quod semper studui, et me a te plurimi fieri et te intellegere quam mihi carus

esses. quod quoniam uterque nostrum consecutus est, reliquum est ut officiis certemus inter nos; quibus

aequo animo vel vincam te vel vincar abs te. Acilio non fuisse necesse meas dari litteras facile patior;

[2] Sulpici tibi operam intellego ex tuis litteris non multum opus fuisse propter tuas res ita contractas ut

quem ad modum scribis, 'nec caput nec pedes.' equidem vellem uti pedes haberent, ut aliquando redires. vides

enim exaruisse iam veterem urbanitatem, ut Pomponius noster suo iure possit dicere:

Nisi nos pauci retineamus gloriam antiquam Atticam.

ergo is tibi, nos ei succedimus. veni igitur, quaeso, ne tamen semen urbanitatis una cum re p. intereat.

Scr. Laudiceae post iii Id. Febr. a. 704 (50).

M. CICERO S. D. VOLVMINO.

quod sine praenomine familiariter, ut debebas, ad me epistulam misisti, primum addubitavi an a Volumnio

senatore esset, quocum mihi est magnus usus; deinde eu)trapeli/a litterarum fecit ut intellegerem tuas esse.

quibus in litteris omnia mihi periucunda fuerunt praeter illud, quod parum diligenter possessio salinarum

mearum a te procuratore defenditur. ais enim, ut ego discesserim, omnia omnium dicta, in his etiam Sestiana,

in me conferri. quid? tu id pateris? non me defendis, non resistis? equidem sperabam ita notata me reliquisse

genera dictorum meorum, ut cognosci sua sponte possent; [2] sed quoniam tanta faex est in urbe ut nihil tam

sit a)ku/qhron quod non alicui venustum esse videatur, pugna, si me amas, nisi acuta a)mfiboli/a , nisi elegans

u(perbolh/ , nisi para/gramma bellum, nisi ridiculum para\ prosdoki/an , nisi cetera, quae sunt a me in

secundo libro 'de oratore' per Antoni personam disputata de ridiculis, e)/ntexna et arguta apparebunt, ut

sacramento contendas mea non esse. nam de iudiciis quod quereris, multo laboro minus. Trabantur per me

pedibus omnes rei, sit vel Selius tam eloquens ut possit probare se liberum; non laboro; urbanitatis

possessionem, amabo, quibusvis interdictis defendamus; in qua te unum metuo, contemno ceteros. derideri te

putas; nunc demum intellego te sapere. [3] sed me hercules extra iocum: valde mihi tuae litterae facetae

elegantesque visae sunt. illa quÃ mvis ridicula essent, sicut erant, mihi tamen risum non moverunt; cupio

enim nostrum illum amicum in tribunatu quam plurimum habere gravitatis, id cum ipsius causa est mihi, ut

scis, in amoribus tum me hercule etiam rei p.; quam quidem, quamvis in me ingrata sit, amare non desinam.

tu, mi Volumni, quoniam et instituisti et mihi vides esse gratum, scribe ad me quam saepissime de rebus

urbanis, de re p. iucundus est mihi sermo litterarum tuarum. praeterea Dolabellam, quem ego perspicio et

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 83

iudico cupidissimum esse atque amantissimum mei, cohortare et confirma et redde plane meum, non me

hercule quo quicquam desit; sed quÃ¬a valde ei cupio, non videor nimium laborare.

Scr. in Tusculano circ. med. m. Quint a. 708 (46)

M. CICERO S. D VOLVMNIO.

quod declamationibus nostris cares, damni nihil facis; quod Hirtio invideres, nisi eum amares non erat causa

invidendi, nisi forte ipsius eloquentiae magis quam quod me audiret invideres. nos enim piane, mi suavissime

Volumni, aut nihil sumus aut nobis quidem ipsis displicemus gregalibus illis, quibus te plaudente vigebamus,

ami_is, ut etiam, si quando aliquid dignum nostro nomine emisimus, ingemescamus, quod haec 'pinnigero,

non armigero in corpore tela exerceantur,' ut ait Philoctetes apud Accium, 'abiecta gloria.' [2] sed tamen

omnia mihi erunt, si tu veneris, hilariora; quamquam venis, ut ipse intellegis, in maximarum quasi concursum

occupationum. quas si, ut volumus, exceperimus, ego vero multam salutem et foro dicam et curiae vivamque

tecum multum et cum communibus nostris amatoribus. nam et Cassius tuus et Dolabella noster vel potius

uterque noster studiis iisdem tenentur et meis aequissimis utuntur auribus. opus est huc limatulo et polito tuo

iudicio et illis interioribus litteris Emeisi, quibus saepe verecundiorem me in loquendo facis. mihi enim

iudicatum est, si modo hoc Caesar aut patietur aut volet, deponere illam iam personam, in qua me saepe illi

ipsi probavi, ac me totum in litteras abdere tecumque et cum ceteris earum studiosis honestissimo otio

perfrui<

tu vellem ne veritus esses ne pluribus legerem tuas litteras, si mihi, quem ad modum scribis, longiores forte

misisses, ac velim posthac sic statuas, tuas mihi litteras longissimas quasque gratissimas fore.

Epistulae ad familiares

LIBER SEPTIMVS: AD M. MARIVM ET CETEROS 84

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM

Scr. Romae ix K. Iun. aut paulo post a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

quod tibi discedens pollicitus sum me omnis res urbanas diligentissime tibi perscripturum, data opera paravi

qui sic omnia persequeretur, ut verear ne tibi nimium arguta haec sedulitas videatur; tametsi tu scio quam sis

curiosus et quam omnibus peregrinantibus gratum sit minimarum quoque rerum, quae domi gerantur, fieri

certiores. tamen in hoc te deprecor ne meum hoc officium adrogantiae condemnes, quod hunc laborem alteri

delegavi, non quin mihi suavissimum sit et occupato et ad litteras scribendas, ut tu nosti, pigerrimo tuae

memoriae dare operam, sed ipsum volumen, quod tibi misi, facile, ut ego arbitror, me excusat. nescio quoius

oti esset non modo perscribere haec sed omnino animadvertere; omnia enim sunt ibi senatus consulta, edicta,

fabulae, rumores. quod exemplum si forte minus te delectarit, ne molestiam tibi cum impensa mea exhibeam,

fac me certiorem. [2] si quid in re p. maius actum erit, quod isti operarii minus commode persequi possint, et

quem ad modum actum sit et quae existimatio secuta quae que de eo spes sit diligenter tibi perscribemus. ut

nunc est, nulla magno opere exspectatio est. nam et illi rumores de comitiis Transpadanorum Cumarum tenus

caluerunt, Romam cum venissem, ne tenuissimam quidem auditionem de ea re accepi; praeterea Marcellus,

quod adhuc nihil rettulit de successione provinciarum Galliarum et in K. Iun., ut mihi ipse dixit, eam distulit

relationem, sane quam eos sermones expressit, qui de eo tum fuerant cum Romae nos essemus. [3] tu si

Pompeium, ut volebas, offendisti, qui tibi visus sit et quam orationem habuerit tecum quamque ostenderit

voluntatem (solet enim aliud sentire et loqui neque tantum valere ingenio, ut non appareat quid cupiat), fac

mihi perscribas. [4] quod ad Caesarem, crebri et non belli de eo rumores, sed susurratores dumtaxat, veniunt.

Alius equitem perdidisse, quod, opinor, certe factum est, alius septimam legionem vapulasse, ipsum apud

Bellovacos circumsederi interclusum ab reliquo exercitu; neque adhuc certi quicquam est, neque haec incerta

tamen vulgo iactantur, sed inter paucos quos tu nosti palam secreto narrantur at Domitius, cum manus ad os

apposuit. te a. d. viiii K. Iun. subrostrani (quod illorum capiti sit!) dissiparant perisse. urbe ac foro toto

maximus rumor fuit te a Q. Pompeio in itinere occisum. ego qui scirem Q. Pompeium Baulis embaeneticam

facere et usque eo ut ego misererer eius esurire, non sum commotus et hoc mendacio, si qua pericula tibi

impenderent, ut defungeremur optavi. Plancus quidem tuus Ravennae est et magno congiario donatus a

Caesare nec beatus nec bene instructus est. tui politici libri omnibus vigent. .

Scr. Romae m. lusi. a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

certe, inquam, absolutus est (me repraesentante pronuntiatum est), et quidem omnibus ordinibus et singulis in

uno quoque ordine sententiis. 'ride modo,' inquis. non me hercules; nihil umquam enim tam praeter

opinionem, tam quod videretur omnibus indignum, accidit. quin ego . cum pro amicitia validissime faverem

ei et me iam ad dolendum praeparassem, postquam factum est, obstipui et mihi visus sum captus esse. quid

alios putas? clamoribus scilicet maximis iudices corripuerunt et ostenderunt plane esse quod ferri non posset.

itaque relictus legi Liciniae maiore esse periculo videtur. accessit huc quod postridie eius absolutionem in

theatrum Curionis Hortensius introiit, puto, ut suum gaudium gauderemus. hic tibi

strepitus, fremitus, clamor tonitruum et rudentum sibilus.

hoc magis animadversum est, quod intactus ab sibilo pervenerat Hortensius ad senectutem; sed tum tam bene,

ut in totam vitam quoivis satis esset et paeniteret eum iam vicisse.

[2] de re p. quod tibi scribam nihil habeo. Marcelli impetus resederunt non inertia sed, ut mihi videbantur,

consilio. de comitiis consularibus incertissima est existimatio. ego incidi in competitorem nobilem et nobilem

agentem; nam M. Octavius Cn. f. et C. Hirrus mecum petit. hoc ideo scripsi, quod scio te acriter propter

Hirrum nuntium nostrorum comitiorum exspectaturum. tu tamen simul ac me designatum audieris, ut tibi

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 85

curae sit quod ad pantheras attinet rogo. syngrapham Sittianam tibi commendo. commentarium rerum

urbanarum primum dedi L. Castrinio Paeto, secundum ei qui has litteras tibi dedit.

Scr. Romae circ. iv Id. Iun. a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

estne? vici et tibi saepe, quod negaras discedens curaturum tibi, litteras mitto? est, si quidem perferuntur,

quas do. atque hoc eo diligentius facio quod, cum otiosus sum, piane ubi delectem otiolum meum non habeo.

tu cum Romae eras, hoc mihi certum ac iucundissimum vacanti negotium erat, tecum id oti tempus

consumere idque non mediocriter desidero, ut mihi non modo solus esse sed Romae te profecto solitudo

videatur facta, et, qui, quae mea neglegentia est, multos saepe dies ad te, cum hic eras, non accedebam, nunc

cotidie non esse te ad quem cursitem discrucior. maxime vero ut te dies noctesque quaeram competitor Hirrus

curat. quo modo illum putas auguratus tuum competitorem dolere et dissimulare me certiorem quam se

candidatum? de quo ut quem optas quam primum nuntium accipias, tua medius fidius magis quam mea causa

cupio; nam mea, si fio, forsitan cum locupletiore referam; sed hoc usque eo suave est ut, si acciderit, tota vita

risus nobis desse non possit. sed tanti sed me hercules non multum M. Octavius eorum odia quae Hirrum

premunt, quae permulta sunt, sublevat.

[2] quod ad Philotimi liberti officium et bona Milonis attinet, dedimus operam ut et Philotimus quam

honestissime Miloni absenti eiusque necessariis satis faceret et secundum eius fidem et sedulitatem

existimatio tua conservaretur.

[3] illud nunc a te peto, si eris, ut spero, otiosus, aliquod ad nos, ut intellegamus nos tibi curae esse,

su/ntagma conscribas. 'qui tibi istuc,' inquis, 'in mentem venit, homini non inepto?' opto aliquod ex tam multis

tuis monumentis exstare quod nostrae amicitiae memoriam posteris quoque prodat. cuius modi velim, puto,

quaeris. tu citius, qui omnem nosti disciplinam, quod maxime convenit excogitabis, genere tamen quod et ad

nos pertineat et didaskali/an quandam, ut versetur inter manus, habeat.

Scr. Romae K. Sext. a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

invideo tibi; tam multa cotidie quae mirere istoc perferuntur, primum illud, absolutum Messalam, deinde

eundem condemnatum, C. Marcellum cos. factum, M. Calidium ab repulsa postulatum a Galliis duobus, P.

Dolabellam xv virum factum. hoc tibi non invideo, caruisse te pulcherrimo spectaculo et Lentuli cruris repulsi

vultum non vidisse. at qua spe, quam certa opinione descenderat, quam ipso diffidente Dolabella! et hercules,

nisi nostri <equites> acutius vidissent, paene concedente adversario superasset. [2] illud te non arbitror

miratum, Servaeum, designatum tr. pl., condemnatum; cuius <in> locum C. Curio petiit. sane quam incutit

multis, qui eum facilitatemque eius non norunt, magnum metum; sed ut spero et volo et ut se fert ipse, bonos

et senatum malet; totus, ut nunc est, hoc scaturit. huius autem voluntatis initium et causa est quod eum non

mediocriter Caesar, qui solet infimorum hominum amicitiam sibi qualibet impensa adiungere, valde

contempsit. qua in re mihi videtur illud perquam venuste cecidisse, quod a reliquis quoque usque eo est

animadversum ut Curio, qui nihil consilio facit, ratione et insidiis usus videretur in evitandis consiliis, qui se

intenderant adversarios in eius tribunatum, Laelios et Antonios et id genus valentis dico.

[3] has ego tibi litteras eo maiore misi intervallo, quod comitiorum dilationes occupatiorem me habebant et

exspectare in dies exitum cogebant, ut confectis omnibus te facerem certiorem. ad K. Sext. usque exspectavi.

praetoriis morae quaedam inciderunt. mea porro comitia quem eventum sint habitura nescio; opinionem

quidem, quod ad Hirrum attinet, incredibilem aed. pl. comitiis nacta sunt. nam M. Coelium Vinicianum

mentio illa fatua, quam deriseramus olim, et promulgatio de dictatore subito deiecit et deiectum magno

clamore insecuta est. Inde Hirrum cuncti iam non faciendum flagitare. spero te celeriter et de nobis, quod

sperasti, et de illo, quod vix sperare ausus es, auditurum.

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 86

[4] de re p. iam novi quicquam exspectare desieramus; sed cum senatus habitus esset ad Apollinis a. d. xi K.

Sext. et referretur de stipendio Cn. Pompei, mentio facta est de legione ea, quam expensam tulit C. Caesari

Pompeius, quo numero esset, quoad pateretur eam Pompeius esse in Gallia. coactus est dicere Pompeius se

legionem abducturum, sed non statim sub mentionem et convicium obtrectatorum; inde interrogatus de

successione C. Caesaris; de qua, hoc est de provinciis, placitum est ut quam primum ad urbem reverteretur

Cn. Pompeius, ut coram eo de successione provinciarum ageretur; nam Ariminum ad exercitum Pompeius

erat iturus et statim iit. puto Idibus Sext. de ea re actum iri. profecto aut transigetur aliquid aut turpiter

interce.detur; nam in disputando coiecit illam vocem Cn. Pompeius, omnis oportere senatui dicto audientis

esse. ego tamen sic nihil exspecto quo modo Paulum, cos. designatum, primum sententiam dicentem.

[5] saepius te admoneo de syngrapha Sittiana (cupio enim te intellegere eam rem ad me valde pertinere);

item de pantheris, ut Ciburatas accersas curesque ut mi vehantur; praeterea (nuntiatur <enim> nobis et pro

certo iam habetur regem Alexandrinum mortuum), quid mihi suadeas, quo modo regnum illud se habeat, quis

procuret, diligenter mihi perscribas. K. Sext.

Scr. Romae ante Id. Sext. a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

qua tu cura sis, quod ad pacem provinciae tuae finitimarumque regionum attinet, nescio; ego quidem

vehementer animi pendeo. nam si hoc modo rem moderari possemus, ut pro viribus copiarum tuarum belli

quoque exsisteret magnitudo et quantum gloriae triumphoque opus esset adsequeremur, periculosam et

gravem illam dimicationem evitaremus, nihil tam esset optandum; nunc si Parthus movet aliquid, scio non

mediocrem fore contentionem; tuus porro exercitus vix unum saltum tueri potest. hanc autem nemo ducit

rationem, sed omnia desiderantur ab eo, tamquam nihil denegatum sit ei quo minus quam paratissimus esset,

qui publico negotio praepositus est. [2] accedit huc quod successionem futuram propter Galliarum

controversiam non video. tametsi hac de re puto te constitutum quid facturus esses habere, tamen, quo

maturius constitueres, cum hunc eventum providebam, visum est ut te facerem certiorem. Nosti enim haec

tralaticia: de Galliis constituetur; erit qui intercedat; deinde alius exsistet qui, nisi libere liceat de omnibus

provinciis decernere senatui, reliquas impediat. sic multum ac diu ludetur, atque ita diu ut plus biennium in

his tricis moretur.

[3] si quid novi de re p. quod tibi scriberem haberem, usus essem mea consuetudine, ut diligenter et quid

actum esset et quid ex eo futurum sperarem per.scriberem. sane tamquam in quodam incili iam omnia

adhaeserunt. Marcellus idem illud de provinciis urget neque adhuc frequentiam senatus efficere potuit. hoc si

praeterito anno Curio tribunus erit, eadem actio de provinciis introibit. quam facile nunc sit omnia impedire et

quam hoc Caesari, qui sua causa rem p. non curent, superet, non te fallit.

Scr. Romae ante ex. m. Febr. a. 704 (50).

CAELIVS CICERONI S.

non dubito quin perlatum ad te sit Appium a Dolabella reum factum sane quam non ea qua existimaveram

invidia; neque enim stulte Appius, qui, simul atque Dolabella accessit ad tribunal, introierat in urbem

triumphique postulationem abiecerat; quo facto rettudit sermones paratiorque visus est quam speraverat

accusator. is nunc in te maximam spem habet. scio tibi eum non esse odio; quam velis eum obligare in tua

manu est. Cum quo si simultas tibi non fuisset, liberius tibi de tota re esset; nunc si ad illam summam

veritatem legitimum ius exegeris, cavendum tibi erit ne parum simpliciter et candide posuisse inimicitias

videaris. in hanc partem porro tutum tibi erit si quid volueris gratificari; nemo enim necessitudine et amicitia

te deterritum ab officio dicet. illud mihi occurrit, quod inter postulationem et nominis delationem uxor a

Dolabella discessit. [2] quid mihi discedens mandaris memini; quid ego tibi scripserim te non arbitror

oblitum. non est iam tempus plura narrandi; unum illud monere te possum, si res tibi non displicebit, tamen

hoc tempore nihil de tua voluntate ostendas et exspectes quem ad modum exeat ex hac causa. denique

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 87

invidiosum tibi sit, si emanarit porro significatio ulla intercessit, clarius, quam deceat aut expediat, fiat. neque

ille tacere eam rem poterit, quae suae spei tam opportuna acciderit quaeque in negotio conficiendo tanto

inlustrior erit, cum praesertim is sit qui, si perniciosum sciret esse loqui de hac re, vix tamen se contineret.

[3] Pompeius dicitur valde pro Appio laborare, ut etiam putent alterum utrum de filiis ad te missurum. hic

nos omnes absolvimus, et hercules consaepta omnia foeda et inhonesta sunt. consules autem habemus summa

diligentia; adhuc s. c. nisi de feriis Latinis nullum facere potuerunt. Curioni nostro tribunatus conglaciat.

[4] sed dici non potest quo modo hic omnia iaceant. Nisi ego cum tabernariis et aquariis pugnarem, veternus

civitatem occupasset. si Parthi vos nihil calficiunt, nos [nihil] frigore frigescimus. tamen, quoquo modo

potuit, sine Parthis Bibulus in Amano nescio quid cohorticularum amisit. hoc sic nuntiatum est.

[5] quod tibi supra scripsi Curionem valde frigere, iam calet; nam ferventissime concerpitur. levissime enim,

quia de intercalando non obtinuerat, transfugit ad populum et pro Caesare loqui coepit legemque viariam non

dissimilem agrariae Rulli et alumentariam, quae iubet aedilis metiri, iactavit. hoc nondum fecerat, cum

priorem partem epistulae scripsi. amabo te, si quid, quod opus fuerit Appio, facies, ponito me in gratia. de

Dolabella integrum tibi reserves suadeo. et huic rei de qua loquor et dignitati tuae aequitatisque opinioni hoc

ita facere expedit. turpe tibi erit pantheras Graecas me non habere.

Scr. Romae ex. m. Apr. aut in. Mai. a. 704 (50).

CAELIVS CICERONI S.

quam cito tu istinc decedere cupias nescio; ego quidem eo magis, quo adhuc felicius res gessisti, dum istic

eris, de belli Parthici periculo cruciabor, ne hunc risum meum metus aliqui perturbet. breviores has litteras

properanti publicanorum tabellario subito dedi; tuo liberto pluribus verbis scriptas pridie dederam. [2] res

autem novae nullae sane acciderunt, nisi haec vis tibi scribi, quae certe vis : Cornificius adulescens Orestillae

filiam sibi despondit; Paula Valeria, soror Triari, divortium sine causa, quo die vir e provincia venturus erat,

fecit nuptura est D. Bruto. nondum rettuleras. multa in hoc genere incredibilia te absente acciderunt. Servius

Ocella nemini persuasisset se moechum esse, nisi triduo bis deprensus esset. quaeres, ubi. Ubi hercules ego

minime vellem. relinquo tibi quod ab aliis quaeras; neque enim displicet mihi imperatorem singulos

percontari cum qua sit aliqui deprensus.

Scr. Romae in. m. Oct a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

etsi de re p. quae tibi scribam habeo, tamen nihil quod magis gavisurum te putem habeo quam hoc: scito C.

Sempronium Rufum, mel ac delicias tuas, calumniam maximo plausu tulisse. qua quaeris in causa. M.

Tuccium, accusatorem silum, post ludos Romanos reum lege Plotia de vi fecit hoc consilio, quod videbat, si

extraordinarius reus nemo accessisset, sibi hoc anno causam esse dicendam. Dubium porro illi non erat quid

futurum esset. nemini hoc deferre munusculum maluit quam suo accusatori; itaque sine ullo subscriptore

descendit et Tuccium reum fecit. at ego, simul atque audivi, invocatus ad subsellia rei occurro; surgo neque

verbum de re facio; totum Sempronium usque eo perago ut Vestorium quoque interponam et illam fabulam

narrem, quem ad modum tibi pro beneficio dederit, si quod iniuriis suis esset, ut Vestorius teneret.

[2] haec quoque magna nunc contentio forum tenet: M. Servilius postquam, ut coeperat, omnibus in rebus

turbarat nec quod non venderet quicquam reliquerat maximaeque nobis traditus erat invidiae, neque

Laterensis praetor postulante Pausania nobis patronis QVO EA PECVNIA PERVENISSET recipere voluit,

Q. Pilius, necessarius Attici nostri, <de> repetundis eum postulavit. Magna ilico fama surrexit et de

damnatione ferventer loqui est coeptum. quo vento proicitur Appius minor, ut inpicet depecuniam ex bonis

patris pervenisse ad Servilium praevaricationisque causa diceret depositum HS LXXXI. admiraris amentiam

immo, si actionem stultissimasque de se, nefarias de patre confessiones audisses. [3] mittit in consilium

eosdem illos qui litis aestimarant iudices. Cum aequo numero sententiae fuissent, Laterensis leges ignorans

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 88

pronuntiavit quid singuli ordines iudicassent, et ad extremum, ut solent, 'NON REDIGAM. Postquam

discessit et pro absoluto Servilius haberi coeptus legisque unum et centesimum caput legit, in quo ita erat:

QVOD EORVM IVDICVM MAIOR PARS IVDICARIT, ID IVS RATVMQVE ESTO, in tabulas absolutum

non rettulit, ordinum iudicia perscripsit; postulante rusus Appio cum L. Lollio transegit et se relaturum dixit.

sic nunc neque absolutus neque damnatus Servilius de repetundis saucius Pilio tradetur. nam de divinatione

Appius, cum calumniam iurasset, contendere ausus non est Pilioque cessit et ipse de pecuniis repetundis a

Serviliis est postulatus et praeterea de vi reus a quodam suo emissario, S. Tettio, factus. recte hoc par habet.

[4] quod ad rem publicam pertinet, omnino multis diebus exspectatione Galliarum actum nihil est; aliquando

tamen saepe re dilata et graviter acta et plane perspecta Cn. Pompei voluntate in eam partem ut eum decedere

post K. Martias placeret, senatus consultum, quod tibi misi, factum est auctoritatesque perscriptae.

[5] senatus consultum, auctoritates. Pr. K. Octobris in aede Apollinis scrib. adfuerunt L. Domitius Cn. f. Fab.

Ahenobarbus, Q. Caecilius Q. f. Fab. Metellus Pius Scipio, L. Villius L. f. pom. annalis, C. Septimius T. f.

qui., C. Lucilius C. f. Pup. Hirrus, C. Scribonius C. f. Pop. Curio, L. Ateius L. f. an. Capito, M. Eppius M. f.

ter. quod M. Marcellus cos. v.f. de provinciis consularibus, d. e. r. l. c., uti L. Paulus, C. Marcellus coss., cum

magistratum inissent, ex K. Mart., quae in suo magistratu futurae essent, de consularibus provinciis ad

senatum referrent, neve quid prius ex K. Mart. ad senatum referrent neve quid coniunctim [de ea re referretur

a consiliis], utique eius rei causa per dies comitialis senatum haberent senatusque cons. facerent et, cum de ea

re ad senatum referretur, a consiliis, qui eorum in CCC iudicibus essent, s.f. s. adducere liceret; si quid de ea

re ad populum pl. ve lato opus esset, uti Ser. Sulpicius, AL Marcellus coss., praetores tr. q. pl., quibus eorum

videretur, ad populum pl. ve ferrent; quod si ii non tulissent, uti quicumque deinceps essent ad populum pl. ve

ferrent C.

[6] Pr. K. Octobris in aede Apollinis scrib. adfuerunt L. Domitius Cn. f. Fab. Ahenobarbus, Q. Caecilius Q.

f. Fab. Metellus Pius Scipio, L. Villius L. f. pom. annalis, C. Septimius T. f. qui., <C. Lucilius C. f. Pup.

Hirrus,> C. Scribonius C. f. Pop. Curio, L. Ateius L .f. an. Capito, M. Eppius M.f. ter. quod M. Marcellus

cos. v. f. de provinciis, d. e. r. l. c., senatum existimare neminem eorum, qui potestatem habent intercedendi,

impediendi, moram adferre oportere quo minus de r. p. p. R. q. p. ad senatum referri senatique consultum fieri

possit; qui impedierit, prohibuerit, eum senatum existimare contra rem publicam fecisse. si quis huic s. c.

intercesserit, senatui placere auctoritatem perscribi et de ea re ad senatum p. q. t. referri. huic s. c. intercessit

C. Caelius, L. Vinicius, P. Cornelius, C. Vibius Pansa, tr. pl.

[7] item senatui placere de militibus, qui in exercitu C. Caesaris sunt, qui eorum stipendia emerita aut

causas, quibus de causis missi fieri debeant, habeant, ad hunc ordinem referri, ut eorum ratio habeatur

causaeque cognoscantur. si quis huic s. c. intercessisset, senatui placere auctoritatem perscribi et de ea re p. q.

t. adhunc ordinem referri. huic s. c. intercessit C. Caelius, C. Pansa, tr. pl.

[8] itemque senatui placere in Ciliciam provinciam, in VIII reliquas provincias, quas praetorii pro praetore

obtinerent, eos, qui praetores fuerunt neque in provincia cum imperio fuerunt, quos eorum ex s. c. cum

imperio in provincias pro praetore mitti oporteret, eos sortito in provincias mitti placere; si ex eo numero,

quos <ex> s. c. in provincias ire oporteret, ad numerum non essent qui in eas provincias proficiscerentur, tum,

uti quodque conlegium primum praetorum fuisset neque in provincias profecti essent, ita sorte in provincias

proficiscerentur; si ii ad numerum non essent, tum deinceps proximi cuiusque conlegii qui praetores fuissent

neque in provincias profecti essent, in sortem coicerentur, quoad is numerus effectus esset, quem ad

numerum in provincias mitti oporteret si quis huic s. c. intercessisset, auctoritas perscriberetur. huic s. c.

intercessit C. Caelius, C. Pansa, tr. pl.

[9] illa praeterea Cn. Pompei sunt animadversa, quae maxime confidentiam attulerunt hominibus, ut diceret

se ante K. Martias non posse sine iniuria de provinciis Caesaris statuere, post K. Martias se non dubitaturum.

Cum interrogaretur, si qui tum intercederent, dixit hoc nihil interesse utrum C. Caesar senatui dicto audiens

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 89

futurus non esset an pararet qui senatum decernere non pateretur. 'quid, si,' inquit alius, 'et consul esse et

exercitum habere volet?' at ille quam clementer: 'quid, si filius meus fustem mihi impingere volet?' his

vocibus, ut existimarent homines Pompeio cum Caesare esse negotium, effecit. itaque iam, ut video, alteram

utram ad condicionem descendere vult Caesar, ut aut maneat neque hoc anno sua ratio habeatur aut, si

designari poterit, decedat. [10] Curio se contra eum totum parat. quid adsequi possit nescio ; illud video,

bene sentientem, etsi nihil effecerit, cadere non posse. me tractat liberaliter Curio et mihi suo munere

negotium imposuit ; nam si mihi non dedisset eas, quae ad ludos ei advectae erant Africanae, potuit

supersederi ; nunc quoniam dari necesse est, velim tibi curae sit, quod a te semper petii, ut aliquid istinc

bestiarum habeamus ; Sittianamque syngrapham tibi commendo. libertum Philonem istoc misi et Diogenem

Graecum, quibus mandata et litteras ad te dedi. Eos tibi et rem, de qua misi, velim curae habeas ; nam quam

vehementer ad me pertineat, in iis quas tibi illi reddent litteris perscripsi.

Scr. Romae iv Non. Sept. a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

'sic tu,' inquis, ' Hirrum tractasti?' immo, si scias quam facile, quam ne contentionis quidem minimae fuerit,

pudeat te ausum illum umquam esse incedere tamquam tuum competitorem. post repulsam vero risus facit ;

civem bonum ludit et contra Caesarem sententias dicit, exspectationem corripit, Curionem prorsus Curionem

non mediocriter obiurgatus ac repulsa se mutavit. praeterea, qui numquam in foro apparuerit, non multum in

iudiciis versatus sit, agit causas liberalis, sed raro post meridiem. [2] de provinciis quod tibi scripseram

Idibus Sext. actum iri, interpellat iudicium Marcelli, consulis designati. in Kal. res reiecta est ; ne frequentiam

quidem efficere potuerant. has litteras a. d. iiii Non. Septembris dedi, cum ad eam diem ne profligatum

quidem quicquam erat. ut video, causa haec integra in proximum annum transferetur et, quantum divino,

relinquendus tibi erit qui provinciam obtineat ; nam non expeditur successio, quoniam Galliae, quae habent

intercessorem, in eandem condicionem quam ceterae provinciae vocantur. hoc mihi non est dubium ; quo tibi

magis scripsi ut ad hunc eventum te parares.

[3] fere litteris omnibus tibi de pantheris scripsi. turpe tibi erit Patiscum Curioni decem pantheras misisse, te

non multis partibus pluris ; quas ipsas Curio mihi et alias Africanas decem donavit, ne putes illum tantum

praedia rustica dare scire. tu si modo memoria tenueris et Ciburatas arcessieris itemque in Pamphyliam

litteras miseris (nam ibi pluris capi aiunt), quod voles efficies. hoc vehementius laboro nunc, quod seorsus a

conlega puto mihi omnia paranda. amabo te, impera tibi hoc. curare soles libenter, ut ego maiorem partem

nihil curare. in hoc negotio nulla tua nisi loquendi cura est, hoc est imperandi et mandandi ; nam simul atque

erunt captae, qui alant eas et deportent habes eos, quos ad Sittianam syngrapham misi. puto etiam, si ullam

spem mihi litteris ostenderis, me isto missurum alios.

[4] M. Feridium, eq. R., amici mei filium, bonum et strenuum adulescentem, qui ad suum negotium istoc

venit, tibi commendo et te rogo ut eum in tuorum numero habeas. agros, quos fructuarios habent civitates,

vult tuo beneficio, quod tibi facile et honestum factu est, immunis esse. gratos et bonos viros tibi obligaris.

[5] nolo te putare Favonium a columnariis praeteritum ; optimus quisque eum non fecit. Pompeius tuus

aperte Caesarem et provinciam tenere cum exercitu et consul ; ipse tamen hanc sententiam dixit, nullum hoc

tempore senatus consultum faciendum, Scipio hanc, ut K. Martiis de provinciis Galliis neu quid coniunctim

referretur. contristavit haec sententia Balbum Cornelium, et scio eum questum esse cum Scipione. Calidius in

defensione sua fuit disertissimus, in accusatione satis frigidus.

Scr. Romae xiiii K. Dec. a. 703 (51).

CAELIVS CICERONI S.

sane quam litteris C. Cassi et Deiotari sumus commoti ; nam Cassius cis Euphraten copias Parthorum esse

scripsit, Deiotarus profectas per Commagenen in provinciam nostram. ego quidem praecipuum metum, quod

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 90

ad te attinebat, habui, qui scirem quam paratus ab exercitu esses, ne quod hic tumultus dignitati tuae

periculum adferret ; nam de vita, si paratior ab exercitu esses, timuissem ; nunc haec exiguitas copiarum

recessum, non dimicationem mihi tuam praesagiebat. hoc quo modo acciperent homines, quam probabilis

necessitas futura esset, vereor etiam nunc neque prius desinam formidare, quam tetigisse te Italiam audiero.

[2] sed de Parthorum transitu nuntii varios sermones excitarunt ; alius enim Pompeium mittendum, alius ab

urbe Pompeium non removendum, alius Caesarem cum suo exercitu, alius consules, nemo tamen ex senatus

consulto privatos. consules autem, quia verentur ne illud senatus consultum fiat ut paludati exeant, et

contumeliose praeter eos ad alium res transferatur, omnino senatum haberi nolunt, usque eo ut parum

diligentes in re publica videantur ; sed honeste, sive neglegentia sive inertia est sive ille quem proposui

metus, latet sub hac temperantiae existimatione nolle provinciam.

A te litterae non venerunt et, nisi Deiotari subsecutae essent, in eam opinionem Cassius veniebat, quae

diripuisset ipse ut viderentur ab hoste vastata, finxisse bellum et Arabas in provinciam immisisse eosque

Parthos esse senatui renuntiasse. qua re tibi suadeo, quicumque est istic status rerum, diligenter et caute

perscribas, ne aut velificatus aliquoi dicaris aut aliquid quod referret scire reticuisse. [3] nunc exitus est anni

; nam ego has litteras a. d. xiiii K. Decembris scripsi. plane nihil video ante K. Ianuarias agi posse. Nosti

Marcellum, quam tardus et parum efficax sit, itemque Servius quam cunctator. cuius modi putas hos esse aut

quam id quod nolint conficere posse, qui quae cupiunt tamen ita frigide agunt ut nolle existimentur? novis

magistratibus autem, si Parthicum bellum erit, haec causa primos menses occupabit ; sin aut sit aut non erit

istic bellum aut tantum erit ut vos aut successores parvis additis copiis sustinere possint, Curionem video se

dupliciter iactaturum, primum ut aliquid Caesari adimat, inde ut aliquid Pompeio tribuat, quodvis quamlibet

tenue munusculum. Paulus porro non humane de provincia loquitur. huius cupiditati occursurus est Furnius

noster ; pluris suspicari non possum. [4] haec novi ; alia quae possunt accidere non cerno. multa tempus

adferre et praeparata mutare scio ; sed intra finis hos quaecumque acciderint vertentur. illud addo ad actiones

C. Curionis, de agro Campano ; de quo negant Caesarem laborare, sed Pompeium valde nolle, ne vacuus

advenienti Caesari pateat. quod ad tuum decessum attinet, illud tibi non possum polliceri, me curaturum ut

tibi succedatur ; illud certe praestabo ne amplius prorogetur. tui consili est, si tempus, si senatus coget, si

honeste a nobis recusari non poterit, velisne perseverare ; mei offici est meminisse qua obtestatione discedens

mihi ne paterer fieri mandaris.

Scr. Romae ex. m. Apr. aut in. Mai. a. 704 (50).

CAELIVS CICERONI S.

non diu sed acriter nos tuae supplicationes torserunt ; incideramus enim in difficilem nodum. nam Curio tui

cupidissimus, quoi omnibus rationibus comitiales dies eripiebantur, negabat se ullo modo pati posse decerni

supplicationes, ne quod furore Pauli adeptus esset boni sua culpa videretur amisisse et praevaricator causae

publicae existimaretur. itaque ad pactionem descendimus, et confirmarunt consules se his supplicationibus in

hunc annum non usuros. plane quod utrasque consulibus gratias agas est, Paulo magis certe ; nam Marcellus

sic respondit ei, spem in istis supplicationibus non habere, Paulus, se omnino in hunc annum non edicturum.

[2] renuntiatum nobis erat Hirrum diutius dicturum. prendimus eum ; non modo non fecit sed, cum de hostiis

ageretur et posset rem impedire si ut resciit, excanduit et me causam inimicitiarum quaerere clamitavit, ut, si

mihi in pecunia minus satis fecisset, per hanc speciem simultatis eum consectarer. postea non destitit

accersere Polam Servium accusatorem, mire cum Domitio consilia. [3] quibus cum parum procederet ut ulla

lege mihi ponerent accusatorem, compellari ea lege me voluerunt qua dicere non poterant ; insolentissimi

homines summis Circensibus ludis meis postulandum me lege Scantinia curarunt. vix hoc erat Pola elocutus,

cum ego Appium censorem eadem lege postulavi. quod melius caderet nihil vidi ; nam sic est a populo et non

infimo quoque approbatum, ut maiorem Appio dolorem fama quam postulatio attulerit. praeterea coepi

sacellum, in domo quod est, ab eo petere.

[4] conturbat me mora servi huius qui tibi litteras attulit ; nam acceptis prioribus litteris amplius dies

quadraginta mansit. quid tibi scribam nescio. scis Domitio comitiorum diem timori esse. te exspecto valde et

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 91

quam primum videre cupio. A te peto ut meas iniurias proinde doleas, ut me existimas et dolere et ulcisci tuas

solere.

Scr. Romae ex. m. Mai. aut in. Iun. a. 704 (50).

CAELIVS CICERONI S.

gratulor tibi adfinitate viri medius fidius optimi ; nam hoc ego de illo existimo. cetera porro, quibus adhuc ille

sibi parum utilis fuit, et aetate iam sunt decussa, et consuetudine atque auctoritate tua, pudore Tulliae, si qua

restabunt, confido celeriter sublatum in ; non est enim pugnax in vitiis neque hebes ad id quod melius sit

intellegendum. deinde, quod maximum est, ego illum valde amo.

[2] voles, Cicero, Curionem nostrum lautum intercessionis de provinciis exitum habuisse ; nam cum de

intercessione referretur, quae relatio fiebat ex senatus consulto, primaque M. Marcelli sententia pronuntiata

esset, qui agendum cum tribunis pl. censebat, frequens senatus in alia omnia iit. stomacho est scilicet

Pompeius Magnus nunc ita languenti, ut vix id quod sibi placeat reperiat. transierant illuc, rationem eius

habendam qui neque exercitum neque provincias traderet. quem ad modum hoc Pompeius laturus sit, cum

cognoscam ; quidnam rei publicae futurum sit, si aut non curet, vos senes divites videritis. Q. Hortensius,

cum has litteras scripsi, animam agebat.

Scr. Romae circ. viii K. Oct a. 704 (50).

CAELIVS CICERONI S.

tanti non fuit Arsacen capere et Seleuceam expugnare, ut earum rerum quae hic gestae sunt spectaculo careres

; numquam tibi oculi doluissent, si in repulsa Domiti vultum vidisses. Magna illa comitia fuerunt, et plane

studia ex partium sensu apparuerunt ; perpauci necessitudinem secuti officium praestiterunt. itaque mihi est

Domitius inimicissimus ut ne familiarem quidem suum quemquam tam oderit quam me, atque eo magis quod

per iniuriam sibi putat ereptum auguratum, quoius ego auctor fuerim. nunc furit tam gavisos homines suum

dolorem unumque move studiosiorem Antoni ; nam Cn. Saturninum adulescentem ipse Cn. Domitius reum

fecit sane quam superiore a vita invidiosum ; quod iudicium nunc in exspectatione est, etiam in bona spe post

Sex. Peducaei absolutionem.

[2] de summa re publica saepe tibi scripsi me <in> annum pacem non videre et, quo propius ea contentio

quam fieri necesse est accedit, eo clarius id periculum apparet. propositum hoc est, de quo qui rerum

potiuntur sunt dimicaturi, quod Cn. Pompeius constituit non pati C. Caesarem consulem aliter fieri nisi

exercitum et provincias tradiderit, Caesari autem persuasum est se salvum esse non posse si ab exercitu

recesserit ; fert illam tamen condicionem, ut ambo exercitus tradant. sic illi amores et invidiosa coniunctio

non ad occultam recidit obtrectationem, sed ad bellum se erupit ; neque mearum rerum quid consili capiam

reperio ; quod non dubito quin te quoque haec deliberatio sit perturbatura. nam mihi cum hominibus his et

gratia et necessitudinem cum causam illam unde homines odi. [3] illud te non arbitror fugere quin homines

in dissensione domestica debeant, quam diu civiliter sine armis certetur, honestiorem sequi partem, ubi ad

bellum et castra ventum sit, firmiorem et id melius statuere quod tutius sit. in hac discordia video Cn.

Pompeium senatum quique res iudicant secum habiturum, ad Caesarem omnis qui cum timore aut mala spe

vivant accessuros ; exercitum conferendum non esse. omnino satis spati est ad considerandas utriusque copias

et eligendam partem. [4] prope oblitus sum quod maxime fuit scribendum. scis Appium censorem hic

ostenta facere, de signis et tabulis, de agri modo, de acre alieno acerrime agere? persuasum est ei censuram

lomentum aut nitrum esse. errare mihi videtur ; nam sordis eluere vult, venas sibi omnis et viscera aperit.

curre, per deos atque homines! et quam primum haec risum veni, legis Scantiniae iudicium apud Drusum

fieri, Appium de tabulis et signis agere ; crede mihi, est monerandum. Curio noster sapienter id, quod remisit

de stipendio Pompei, fecisse existimatur. ad summam, quaeris quid putem futurum. si alter uter eorum ad

Parthicum bellum non eat, video magnas impendere discordias, quas ferrum et vis iudicabit ; uterque et

animo et copiis est paratus. si sine summo periculo fieri posset, magnum et iucundum tibi Fortuna

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 92

spectaculum parabat.

Scr. circ. vii Id. Mart. a. 705 (49).

CAELIV5 CICERONI S.

Ecquando tu hominem ineptiorem quam tuum Cn. Pompeium vidisti, qui tantas turbas, qui tam nugax esset,

commorit? ecquem autem Caesare nostro acriorem in rebus gerendis, eodem in victoria temperatiorem aut

legisti aut audisti? quid est? num tibi nostri milites, qui durissimis et frigidissimis locis, taeterrima hieme

bellum ambulando confecerunt, malis orbiculatis esse pasti videntur? 'quid iam?' inquis. gloriose omnia. si

scias quam sollicitus sim, tum hanc meam gloriam quae ad me nihil pertinet derideas ; quae tibi exponere nisi

coram non possum, idque celeriter fore spero ; nam me, cum expulisset ex Italia Pompeium, constituit ad

urbem vocare, id quod iam existimo confectum, nisi si maluit Pompeius Brundisi circumsederi. [2] peream,

si minima causa est properandi isto mihi, quod te videre et omnia intima conferre discupio, habeo autem

quam multa. Hui vereor, quod solet fieri, ne cum te videro omnia obliviscar. sed tamen quod ob scelus iter

mihi necessarium retro ad Alpis versus incidit? ideo quod Intimilii in armis sunt, neque de magna causa.

Bellienus, verna Demetri, qui ibi cum praesidio erat, Domitium quendam, nobilem illi, Caesaris hospitem, a

contraria factione nummis acceptis comprendit et strangulavit ; civitas ad arma iit ; eo num cohortibus mihi

per nivis eundum est. 'usque quaque,' inquis, 'se Domitii male dant.' vellem quidem Venere prognatus tantum

animi habuisset in vestro Domitio quantum Psecade natus in hoc habuit. Ciceroni f. s. d.

Scr. Intimili xvi K. Mai. a. 705 (49).

CAELIVS CICERONI S.

exanimatus tuis litteris, quibus te nihil nisi triste cogitare ostendisti neque id quid esset perscripsisti neque

non tamen quale esset quod cogitares aperuisti, has ad te ilico litteras scripsi. per fortunas tuas, Cicero, per

liberos te oro et obsecro ne quid gravius de salute et incolumitate tua consulas ; nam deos hominesque

amicitiamque nostram testificor me tibi praedixisse neque temere monuisse sed, postquam Caesarem

convenerim sententiamque eius qualis futura esset parta victoria cognorim, te certiorem fecisse. si existimas

eandem rationem fore Caesaris in dimittendis adversariis et condicionibus ferendis, erras ; nihil nisi atrox et

saevum cogitat atque etiam loquitur ; iratus senatui exiit his intercessionibus plane incitatus est ; non me

hercules erit deprecationi locus. [2] qua re, si tibi tu, si filius unicus, si domus, si spes tuae reliquae tibi carae

sunt, si aliquid apud te nos, si vir optimus, gener tuus, valemus, quorum fortunam non debes velle conturbare,

ut eam causam in quoius victoria salus nostra est odisse aut relinquere cogamur aut impiam cupiditatem

contra salutem tuam habeamus−−denique illud cogita, quod offensae fuerit in ista cunctatione te subisse ;

nunc te contra victorem Caesarem facere, quem dubiis rebus laedere noluisti, et ad eos fugatos accedere, quos

resistentis sequi nolueris, summae stultitiae est. vide ne, dum pudet te parum optimatem esse, parum

diligenter quid optimum sit eligas. [3] quod si totum tibi persuadere non possum, saltem, dum quid de

Hispaniis agamus scitur, exspecta ; quas tibi nuntio adventu Caesaris fore nostras. quam isti spem habeant

amissis Hispaniis nescio ; quod porro tuum consilium sit ad desperatos accedere non medius fidius reperio.

[4] hoc quod tu non dicendo mihi significasti Caesar audierat ac, simul atque 'have' mihi dixit, statim quid de

te audisset exposuit. negavi me scire, sed tamen ab eo petii ut ad te litteras mitteret, quibus maxime ad

remanendum commoveri posses. me secum in Hispaniam ducit ; nam nisi ita faceret, ego, prius quam ad

urbem accederem, ubicumque esses, ad te percucurrissem et hoc a te praesens contendissem atque omni vi te

retinuissem. [5] etiam atque etiam, Cicero, cogita ne te tuosque omnis funditus evertas, ne te ciens

prudensque eo demittas unde exitum vides nullum esse. quod si te aut voces optimatium commovent aut non

nullorum hominum insolentiam et iactationem ferre non potes, eligas censeo aliquod oppidum vacuum a

bello, dum haec decernuntur ; quae iam erunt confecta. id si feceris, et ego te sapienter fecisse iudicabo et

Caesarem non offendes.

Scr. Romae vel ex. m. Ian. vel m. Febr. a. 706 (48).

CAELIVS CICERONI S.

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 93

ergo me potius in Hispania fuisse tum quam Formiis, quom tu profectus es ad Pompeium! quod utinam taut

Appius Claudius in ista parte C. Curio, quoius amicitia me paulatim in hanc perditam causam imposuit ; nam

mihi sentio bonam mentem iracundia et amore ablatam. tu: tu porro, cum ad te proficiscens Ariminum noctu

venissem, dum mihi pacis mandata das ad Caesarem et mirificum civem agis, amici officium neglexisti neque

mi consuluisti. [2] neque haec dico quod diffidam huic causae, sed, crede mihi, perire satius est quam hos

videre. quod si timor vestrae crudelitatis non esset, eiecti iam pridem hinc essemus ; nam hic nunc praeter

faeneratores paucos nec homo nec ordo quisquam est nisi Pompeianus. equidem iam to effeci ut maxime

plebs et, qui antea noster fuit, populus vester esset. 'cur hoc?' inquis. immo reliqua exspectate ; vos invitos

vincere coegero. Arruntanum me Catonem ; vos dormitis nec haec adhuc mihi videmini intellegere, qua nos

pateamus et qua simus imbecilli. atque hoc nullius praemi spe faciam sed, quod apud me plurimum solet

valere, doloris atque indignitatis causa. quid istic facitis? proelium exspectatis, quod firmissimum haec?

vestras copias non novi ; nostri valde depugnare et facile algere et esurire consuerunt.

Epistulae ad familiares

LIBER OCTAVVS: M. CAELI EPISTVLAE AD M. TVLLIVM CICERONEM 94

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS

Scr. Romae ex. a. 707 (47) aut in. a. 708 (46).

CICERO M. VARRONI S.

ex iis litteris, quas Atticus a te missas mihi legit, quid ageres et ubi esses cognovi; quando autem te visuri

essemus, nihil sane ex isdem litteris potui suspicari; in spem tamen venio appropinquare tuum adventum; qui

mihi utinam solacio sit! etsi tot tantisque rebus urgemur, ut nullam adlevationem quisquam non stultissimus

sperare debeat; sed tamen aut tu potes me aut ego te fortasse aliqua re iuvare. [2] scito enim me, postea quam

in urbem venerim, redisse cum veteribus amicis, id est cum libris nostris, in gratiam; etsi non idcirco eorum

usum dimiseram, quod iis suscenserem, sed quod eorum me subpudebat; videbar enim mihi, cum me in res

turbulentissimas infidelissimis sociis demisissem, praeceptis illorum non satis paruisse. ignoscunt mihi,

revocant in consuetudinem pristinam teque, quod in eo permanseris, sapientiorem quam me dicunt fuisse.

quam ob rem, quoniam placatis iis utor, videor sperare debere, si te viderim, et ea, quae premant, et ea, quae

impendeant, me facile laturum. quam ob rem sive in Tusculano sive in Cumano ad te placebit sive, quod

minime velim, Romae dum modo simul simus, perficiam profecto ut id utrique nostrum commodissimum

esse diiudicetur.

Scr. Romae paulo post xii K. Mai. a. 708 (46).

CICERO VARRONI

Caninius tuus et idem noster cum ad me pervesperi venisset et se postridie mane ad te iturum esse dixisset,

dixi ei me daturum litterarum aliquid; mane ut peteret rogavi. conscripsi epistulam noctu; nec ille ad me

rediit; oblitum credidi. ac tamen eam ipsam tibi epistulam misissem per meos, nisi audissem ex eodem

postridie te mane e Tusculano exiturum. at tibi repente paucis post diebus, cum minime exspectarem, venit ad

me Caninius mane; proficisci ad te statim dixit. etsi erat e(/wloj illa epistula, praesertim tantis postea novis

rebus adlatis, tamen perire lucubrationem meam nolui et eam ipsam Caninio dedi; sed cum eo ut cum homine

docto et amantissimo tui locutus ea sum, quae pertulisse illum ad te existimo. [2] tibi autem idem consili do

quod mihimet ipsi, ut vitemus oculos hominum, si linguas minus facile possimus; qui enim victoria se

efferunt, quasi victos nos intuentur, qui autem victos nostros moleste ferunt, nos dolent vivere. quaeres

fortasse cur, cum haec in urbe sint, non absim quem ad modum tu. tu enim ipse, qui et me et alios prudentia

vincis, omnia, credo, vidisti, nihil te omnino fefellit. quis est tam Lynceus qui in tantis tenebris nihil offendat,

nusquam incurrat? [3] ac mihi quidem iam pridem venit in mentem bellum esse aliquo exire, ut ea, quae

agebantur hic quaeque dicebantur, nec viderem nec audirem. sed calumniabar ipse; putabam, qui obviam mihi

venisset, ut cuique commodum esset, suspicaturum aut dicturum, etiam si non suspicaretur: 'hic aut metuit et

ea re fugit aut aliquid cogitat et hÃ bet navem paratam.' denique, levissime qui suspicaretur et qui fortasse

me optime novisset, putaret me idcirco discedere, quod quosdam homines oculi mei ferre non possent. haec

ego suspicans adhuc Romae maneo, et tamen lelhqo/twj consuetudo diurna callum iam obduxit stomacho

meo. habes rationem mei consili. [4] tibi igitur hoc censeo, latendum tantisper ibidem, dum effervescit haec

gratulatio et simul dum audiamus quem ad modum negotium confectum sit; confectum enim esse existimo.

Magni autem intererit qui fuerit victoris animus, qui exitus rerum; quamquam quo me coniectura ducat habeo,

sed exspecto tamen. [5] te vero nolo, nisi ipse rumor iam raucus erit factus, ad Baias venire; erit enim nobis

honestius, etiam cum hinc discesserimus, videri venisse in illa loca ploratum potius quam natatum. sed haec

tu melius; modo nobis stet illud, una vivere in studiis nostris, a quibus antea delectationem modo petebamus,

nunc vero etiam salutem; non deesse, si quis adbibere volet, non modo ut architectos verum etiam ut fabros

ad aedificandam rem publicam et potius libenter accurrere; si nemo utetur opera, tamen et scribere et legere

politei/aj et, si minus in curia atque in foro, at in litteris et libris, ut doctissimi veteres fecerunt, gnavare rem

p. et de moribus ac legibus quaerere. mihi haec videntur; tu quid sis acturus et quid tibi placeat pergratum erit

si ad me scripseris.

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 95

Scr. Romae paulo ante ep. 2.

CICERO VARRONI

etsi quid scriberem non habebam, tamen Caninio. ad te eunti non potui nihil dare. quid ergo potissimum

scribam? quod velle te puto, cito me ad te esse venturum; etsi vide, quaeso, satisne rectum sit nos hoc tanto

incendio civitatis in istis locis esse ; dabimus sermonem iis, qui nesciunt nobis, quocumque in loco simus,

eundem cultum, eundem victum esse. 'quid refert? tamen in sermonem incidemus. valde id, credo,

laborandum est ne, cum omnes in omni genere et scelerum et flagitiorum volutentur, nostra nobiscum aut

inter nos cessatio vituperetur. ego vero neglecta barbarorum inscitia persequar; quamvis enim sint haec

misera, quae sunt miserrima, tamen artes nostrae nescio quo modo nunc uberiores fructus ferre videntur quam

olim ferebant, sive quia nulla nunc in re alia adquiescimus, sive quod gravitas morbi facit ut medicinae

egeamus, eaque nunc appareat, cuius vim non sentiebamus cum valebamus. sed quid ego nunc haec ad te,

cuius domi nascuntur glau=k' ei)j )Aqh/naj ? nihil scilicet nisi ut rescriberes aliquid, me exspectares. sic igitur

facies.

Scr. in Tusculano inter viii et iv Id. Iun. a. 708 (46).

CICERO VARRONI

Peri\ dunatw=n me scito kata\ Dio/dwron kri/nein . quapropter si venturus es, scito necesse esse te venire ; sin

autem non es, a)duna/twn est te venire. nunc vide utra te kri/sij magis delectet, Chrysippi an haec, quam

noster Diodotus non concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, loquemur ; hoc etiam kata\

Xru/sippon dunato\n ? est. de mihi gratum est ; nam id etiam Attico mandaram. tu si minus ad nos, <nos>

accurremus ad te ; si hortum in bybliotheca habes, deerit nihil.

Scr. Romae in. m. Iun. a. 708 (46).

CICERO VARRONI

mihi vero ad Nonas bene maturum videtur fore, neque solum propter rei p. sed etiam propter anni tempus ;

qua re istum diem probo, itaque eundem ipse sequar. [2] consili nostri, ne si eos quidem, qui id secuti non

sunt, non paeniteret, nobis paenitendum putarem ; secuti enim sumus non spem sed officium, reliquimus

autem non officium sed desperationem. ita verecundiores fuimus quam qui se domo non commoverunt,

saniores quam qui amissis opibus. domum non reverterunt. sed nihil minus fero quam severitatem otiosorum

et, quoquo modo se res habet, magis illos vereor, qui in bello occiderunt, quam hos curo, quibus non satis

facimus, quia vivimus. [3] mihi si spatium fuerit in Tusculanum ante Nonas veniendi, istic te videbo ; si

minus, persequar in Cumanum et ante te certiorem faciam, ut lavatio parata sit

Scr. Romae inter xii et vii K. Quint a. 708 (46).

CICERO VARRONI

Caninius noster me tuis verbis admonuit, ut scriberem ad te, si quid esset quod putarem te scire oportere. est

igitur adventus Caesaris scilicet in exspectatione, neque tu id ignoras. sed tamen, cum ille scripsisset, ut

opinor, se in Alsiense venturum, scripserunt ad eum sui ne id faceret ; multos ei molestos fore ipsumque

multis ; Ostiae videri commodius eum exire posse. id ego non intellegebam quid interesset ; sed tamen

Hirtius mihi dixit et se ad eum et Balbum et Oppium scripsisse ut ita faceret, homines, ut cognovi, amantis

tui. [2] hoc ego idcirco nosse te volui, ut scires hospitium tibi ubi parares, vel potius ut utrubique (quid enim

ille facturus sit incertum est), et simul ostentavi tibi me istis esse familiarem et consiliis eorum interesse.

quod ego cur nolim nihil video ; non enim est idem ferre, si quid ferendum est, et probare, si quid non

probandum est. etsi quid non probem equidem iam nescio, praeter initia rerum ; nam haec in voluntate

fuerunt. vidi enim (nam tu aberas) nostros amicos cupere bellum, hunc autem non tam cupere quam non

timere (ergo haec consili fuerunt, reliqua necessaria>, vincere autem aut hos aut illos necesse esse. [3] scio te

semper mecum in luctu fuisse, cum videremus quom illud ingens malum, alterius utrius exercitus et ducum

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 96

interitum, tum vero extremum malorum omnium esse civilis belli victoriam ; quam quidem ego etiam illorum

timebam, ad quos veneramus ; crudeliter enim otiosissimi minabantur, eratque iis et tua invisa voluntas et

mea oratio ; nunc vero, si essent nostri potiti, valde intemperantes fuissent, erant enim nobis perirati ; quasi

quicquam de nostra salute decrevissemus, quod non idem illis censuissemus, aut quasi utilius rei p. fuerit eos

etiam ad bestiarum auxilium confugere quam vel emori vel cum spe, [4] si non optima, at aliqua tamen

vivere. at in perturbata re p. vivimus. quis negat? sed hoc viderint ii, qui nulla sibi subsidia ad omnis vitae

status paraverunt ; huc enim ut venirem, superior longius quam volui fluxit oratio. Cum enim te semper

magnum hominem duxi, tum quod his tempestatibus es prope solus in portu fructusque doctrinae percipis eos

qui maximi sunt, ut ea consideres eaque tractes, quorum et usus et delectatio est omnibus istorum et actis et

voluptatibus anteponenda. equidem hos tuos Tusculanensis dies instar esse vitae puto libenterque omnibus

omnis opes concesserim, ut mihi liceat vi nulla interpellante isto modo vivere ; [5] quod nos quoque

imitamur, ut possumus, et in nostris studiis libentissime conquiescimus. quis enim hoc non dederit nobis ut,

cum opera nostra patria sive non possit uti sive nolit, ad eam vitam revertamur, quam multi docti homines

fortasse non recte, sed tamen multi etiam rei p. praeponendam putaverunt? quae igitur studia magnorum

hominum sententia vacationem habent quandam publici muneris, iis concedente re p. cur non abutamur?

[6] sed plus facio quam Caninius mandavit, iure enim, si quid ego scirem, rogarat, quod tu nescires, ego tibi

ea narro, quae tu melius scis quam ipse, qui narro. faciam ergo illud, quod rogatus sum, ut eorum, quae

temporis huius sint, quae tua audiero, ne quid ignores.

Scr. Romae ex. m. Maio a. 708 (46).

CICERO VARRONI

cenabam apud Seium, cum utrique nostrum redditae sunt a te litterae. mihi vero iam maturum videtur ; nam

quod ante calumniatus sum, indicabo malitiam meam ; volebam prope alicubi esse, si quid bonae salutis, su/n

te du/' e)rxome/nw ; nunc quoniam confecta sunt omnia, dubitandum non est quin equis viris. nam ut audivi

de L. Caesare filio, mecum ipse:

qui/d hic mihi facie/t patri?

itaque non desino apud istos, qui nunc dominantur, cenitare. [2] quid faciam? tempori serviendum est. sed

ridicula missa, praesertim cum sit nihil quod rideamus:

Africa terribili tremit horrida terra tumultu.

itaque nullum est a)poprohgme/non quod non verear. sed quod quaeris, quando, qua, quo, nihil adhuc scimus.

istuc ipsum de Baiis, non nulli dubitant an per Sardiniam veniat ; illud enim adhuc praedium suum non

inspexit nec ullum habet deterius, sed tamen non contemnit. ego omnino magis arbitror per Siciliam Veliam,

<sed iam> sciemus ; adventat enim Dolabella. Eum puto magistrum fore.

polloi\ maqhtai\ krei/ssonej didaska/lwn.

sed tamen, si sciam quid tu constitueris', meum consilium accommodabo potissimum ad tuum ; qua re

exspecto tuas litteras.

Scr. in Tusculano v aut iv Id. Quint a. 709 (45).

CICERO VARRONI

etsi munus flagitare, quamvis quis ostenderit, ne populus quidem solet nisi concitatus, tamen ego

exspectatione promissi tui moveor ut admoneam te, non ut flagitem. misi autem ad te quattuor admonitores

non nimis verecundos ; nosti enim profecto os illius adulescentioris Academiae. ex ea igitur media excitatos

misi ; qui metuo ne te forte flagitent ; ego autem mandavi ut rogarent. exspectabam omnino iam diu meque

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 97

sustinebam, ne ad te prius ipse quid scriberem quam aliquid accepissem, ut possem te remunerari quam

simillimo munere ; sed cum tu tardius faceres, id est, ut ego interpretor, diligentius, teneri non potui quin

coniunctionem studiorum amorisque nostri quo possem litterarum genere declararem. feci igitur sermonem

inter nos habitum in Cumano, cum esset una Pomponius ; tibi dedi partis Antiochinas, quas a te probari

intellexisse mihi videbar ; mihi sumpsi Philonis. puto fore ut, cum legeris, mirere nos id locutos esse inter

nos, quod numquam locuti sumus ; sed nosti morem dialogorum. [2] posthac autem, mi Varro, quam

plurima, si videtur, et de nobis inter nos, sero fortasse ; sed superiorum temporum Fortuna rei p. causam

sustineat, haec ipsi praestare debemus. atque utinam quietis temporibus 'atque aliquo, si non bono, at saltem

certo statu civitatis haec inter nos studia exercere possemus! quamquam tum quidem vel aliae quaepiam

rationes honestas nobis et curas et actiones darent ; nunc autem quid est sine his cur vivere velimus? mihi

vero cum his ipsis vix, his autem detractis ne vix quidem. sed haec coram et saepius. migrationem et

emptionem feliciter evenire volo tuumque in ea re consilium probo. cura ut valeas.

Scr. in castris Caesaris circ. in. m. Iun. a. 706 (48).

DOLABELLA S. D. CICERONI.

S. v. g. v. et Tullia nostra recte v. Terentia minus belle habuit, sed certum scio iam convaluisse eam ;

praeterea rectissime sunt apud te omnia. etsi nullo tempore in suspicionem tibi debui venire partium causa

potius quam tua tibi suadere, ut te aut cum Caesare nobiscumque coniungeres aut certe in otium referres,

praecipue nunc iam inclinata victoria ne possum quidem in ullam aliam incidere opinionem nisi in eam, in

qua scilicet tibi suadere videar quod pie tacere non possim. tu autem, mi Cicero, sic haec accipies ut, sive

probabuntur tibi sive non probabuntur, ab optimo certe animo ac deditissimo tibi et cogitata et scripta esse

iudices. [2] animadvertis Cn. Pompeium nec nominis sui nec rerum gestarum gloria neque etiam regum ac

nationum clientelis, quas ostentare crebro solebat; esse tutum, et hoc etiam, quod infimo cuique contigit, illi

non posse contingere, ut honeste effugere possit, pulso Italia, amissis Hispaniis, capto exercitu veterano,

circumvallato nunc denique, quod nescio an nulli umquam nostro acciderit imperatori. quam ob rem quid aut

ille sperare possit aut tu animum adverte pro tua prudentia ; sic enim facillime quod tibi utilissimum erit

consili capies. illud autem a te peto, ut, si iam ille evitaverit hoc periculum et se abdiderit in classem, tu tuis

rebus consulas et aliquando tibi potius quam cuivis sis amicus. satis factum est iam a te vel officio vel

familiaritati, satis factum etiam partibus et ei rei p., quam tu probabas ; [3] reliquum est, ubi nunc est res p.,

ibi simus potius quam, dum illam veterem sequamur, simus in nulla. qua re velim, mi iucundissime Cicero, si

forte Pompeius pulsus his quoque locis rursus alias regiones petere cogatur, ut tu te vel Athenas vel in

quamvis quietam recipias civitatem. quod si eris facturus, velim mihi scribas, ut ego, si ullo modo potero, ad

te advolem. quaecumque de tua dignitate ab imperatore erunt impetranda, qua est humanitate Caesar,

facillimum erit ab eo tibi ipsi impetrare, et meas tamen preces apud eum non minimum auctoritatis habituras

puto. erit tuae quoque fidei et humanitatis curare ut is tabellarius, quem ad te misi, reverti possit ad me et a te

mihi litteras referat.

Scr. Romae ex. a. 708 (46) paulo ante iii K. Ian.

M. CICERO S. D. P. DOLABELLAE.

non sum ausus Salvio nostro nihil ad te litterarum dare ; nec me hercule habebam quid scriberem, nisi te a me

mirabiliter amari, de quo etiam nihil scribente me te non dubitare certo scio. omnino mihi magis litterae sunt

exspectandae a te quam a me tibi ; nihil enim Romae geritur quod te putem scire curare, nisi forte scire vis

me inter Niciam nostrum et Vidium iudicem esse. profert alter, opinor, duobus versiculis expensum Niciae,

alter Aristarchus hos o)beli/zei ; ego tamquam criticus antiquus iudicaturus sum utrum sint tou= poihtou= an

parembeblhme/noi . puto te nunc dicere: [2] 'oblitusne es igitur fungorum illorum, quos apud Niciam, et

ingentium cularum cum sophia septimae?' quid ergo? tu adeo mihi excussam severitatem veterem putas, ut ne

in foro quidem reliquiae pristinae frontis appareant? sed tamen suavissimum sumbiwth\n nostrum praestabo

integellum nec committam ut, si ego eum condemnaro, tu restituas, ne habeat Bursa Plancus apud quem

litteras discat. [3] sed quid ago? cum mihi sit incertum tranquillone sis animo an ut in bello in aliqua

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 98

maiuscula cura negotiove versere, labor longius. Cum igitur mihi erit exploratum te libenter esse risurum,

scribam ad te pluribus. te tamen hoc scire volo, vehementer populum sollicitum fuisse de P. Sullae morte ante

quam certum scierit. nunc quaerere desierunt quo modo perierit ; satis putant se scire quod sciunt. ego

ceteroqui animo aequo fero ; unum vereor, ne hasta Caesaris refrixerit.

Scr. in Attici Ficuleano paulo post xii K. Mai. a. 709 (45).

CICERO DOLABELLAE S.

vel meo ipsius interitu mallem litteras meas desiderares quam eo casu, quo sum gravissime adflictus ; quem

ferrem certe moderatius, si te haberem ; nam et oratio tua prudens et amor erga me singularis multum levaret.

sed quoniam brevi tempore, ut opinio nostra est, te sum visurus, ita me adfectum offendes, ut multum a te

possim iuvari ; non quo ita sim fractus, ut aut hominem me esse oblitus sim aut fortunae succumbendum

putem, sed tamen hilaritas illa nostra et suavitas, quae te praeter ceteros delectabat, erepta mihi omnis est ;

firmitatem tamen et constantiam, si modo fuit aliquando in nobis, eandem cognosces quam reliquisti.

[2] quod scribis proelia te mea causa sustinere, non tam id laboro ut, si qui mihi obtrectent, a te refutentur,

quam intellegi cupio, quod certe intellegitur, me a te amari. quod ut facias, te etiam atque etiam rogo,

ignoscasque brevitati litterarum mearum ; nam et celeriter una futuros nos arbitror et nondum satis sum

confirmatus ad scribendum.

Scr. in Cumano mcd. m. Dcc. a. 709 (45).

CICERO DOLABELLAE.

gratulor Baiis nostris, si quidem, ut scribis, salubres repente factae sunt ; nisi forte te amant et tibi adsentantur

et tam diu, dum tu ades, sunt oblitae sui. quod quidem si ita est, minime miror caelum etiam et terras vim

suam, si ita tibi conveniat, dimittere. [2] oratiunculam pro Deiotaro, quam requirebas, habebam mecum,

quod non putaram. itaque eam tibi misi ; quam velim sic legas ut causam tenuem et inopem nec scriptione

magno opere dignam ; sed ego hospiti veteri et amico munusculum mittere volui levidense crasso filo, cuius

modi ipsius solent esse munera. tu velim animo sapienti fortique sis, ut tua moderatio et gravitas aliorum

infamet iniuriam.

Scr. Romae ex. a. 708 (46) aut in. a. 709 (45).

CICERO DOLABELLAE S.

C. Subernius Calenus et meus est familiaris et Leptae nostri familiarissimi pernecessarius. is cum vitandi belli

causa profectus esset in Hispaniam cum M. Varrone ante bellum, ut in ea provincia esset, in qua nemo

nostrum post Afranium superatum bellum ullum fore putaret, incidit in ea ipsa mala, quae summo studio

vitaverat ; oppressus est enim bello repentino, quod bellum commotum a Scapula ita postea confirmatum est

a Pompeio, ut nulla ratione ab illa miseria se eripere posset. [2] eadem causa fere est M. Plani heredis, qui

est item Calenus, Leptae nostri familiarissimus. hosce igitur ambos tibi sic commendo, ut maiore cura, studio,

sollicitudine animi commendare non possim. volo ipsorum causa, meque in eo vehementer et amicitia movet

et humanitas ; Lepta vero cum ita laboret, ut eius fortunae videantur in discrimen venire, non possum ego non

aut proxime atque ille aut etiam aeque laborare. quapropter, etsi saepe expertus sum quantum me amares,

tamen sic velim tibi persuadeas, id me in hac re maxime iudicaturum. [3] peto igitur a te vel, si pateris, oro

ut homines miseros et fortuna, quam vitare nemo potest, magis quam culpa calamitosos conserves incolumis

velisque per te me hoc muneris cum ipsis amicis hominibus, cum municipio Caleno,. quocum mihi magna

necessitudo est, tum Leptae, quem omnibus antepono, dare. [4] quod dicturus sum, puto equidem non valde

ad rem pertinere, sed tamen nihil obest dicere: res familiaris alteri eorum valde exigua est, a_eri vix equestris.

quapropter, quoniam iis Caesar vitam sua liberalitate concessit nec est quod iis praeterea magno opere possit

adimi, reditum, si me tantum amas quantum certe amas, hominibus confice ; in quo nihil est praeter viam

longam, quam idcirco non fugiunt, ut et vivant cum suis et moriantur domi. quod ut enitare contendasque vel

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 99

potius ut perficias (posse enim te mihi persuasi>, vehementer te etiam atque etiam rogo.

Scr. in Pompeiano v Non. Mai. a. 710 (44).

CICERO DOLABELLAE CONSVLI SVO S.

etsi contentus eram, mi Dolabella, tua gloria satisque ex ea magnam laetitiam voluptatemque capiebam,

tamen non possum non confiteri cumulari me maximo gaudio, quod vulgo hominum opinio socium me

adscribat tuis laudibus. neminem conveni (convenio autem cotidie plurimos ; sunt enim permulti optimi viri,

qui valetudinis causa in haec loca veniant, praeterea ex municipiis frequentes necessarii mei>, quin omnes,

cum te summis laudibus ad caelum extulerunt, mihi continuo maximas gratias agant ; negant enim se dubitare

quin tu meis praeceptis et consiliis obtemperans praestantissimum te civem et singularem consulem praebeas.

[2] quibus ego quamquam verissime possum respondere te, quae facias, tuo iudicio et tua sponte facere nec

cuiusquam egere consilio, tamen neque piane adsentior, ne imminuam tuam laudem, si omnis a meis consiliis

profecta videatur, neque valde nego ; sum enim avidior etiam quam satis est gloriae ; et tamen non alienum

est dignitate tua, quod ipsi Agamemnoni, regum regi, fuit honestum, habere aliquem in consiliis capiendis

Nestorem, mihi vero gloriosum te iuvenem consulem florere laudibus quasi alumnum disciplinae meae.

[3] L. quidem Caesar, cum ad eum aegrotum Neapolim venissem, quamquam erat oppressus totius corporis

doloribus, tamen, ante quam me plane salutavit, 'O mi Cicero,' inquit, 'gratulor tibi, cum tantum vales apud

Dolabellam, quantum si ego apud sororis filium valerem, iam salvi esse possemus ; Dolabellae vero tuo et

gratulor et gratias ago, quem quidem post te consulem solum possumus vere consulem dicere.' deinde multa

de facto ac de re gesta tua: nihil magnificentius, nihil praeclarius actum umquam, nihil rei p. salutarius. atque

haec una vox omnium est. [4] A te autem peto ut me hanc quasi falsam hereditatem alienae gloriae sinas

cernere meque aliqua ex parte in societatem tuarum laudum venire patiare. quamquam, mi Dolabella (haec

enim iocatus sum) libentius omnis meas, si modo sunt aliquae meae laudes, ad te transfuderim quam aliquam

partem exhauserim ex tuis. nam cum te semper tantum dilexerim, quantum tu intellegere potuisti, tum his tuis

factis sic incensus sum, ut nihil umquam in amore fuerit ardentius. nihil est enim, mihi crede, virtute

formosius, nihil pulchrius, nihil amabilius. [5] semper amavi, ut scis, M. Brutum propter eius summum

ingenium, suavissimos mores, singularem probitatem atque constantiam ; tamen Idibus Martiis tantum

accessit ad amorem ut mirarer locum fuisse augendi in eo, quod mihi iam pridem cumulatum etiam videbatur.

quis erat qui putaret ad eum amorem, quem erga te habebam, pesse aliquid accedere? tantum accessit ut mihi

nunc denique amare videar, antea dilexisse. [6] qua re quid est quod ego te horter ut dignitati et gloriae

servias? proponam tibi claros viros, quod facere solent qui hortantur? neminem habeo clariorem quam te

ipsum ; te imitere oportet, tecum ipse certes ; ne licet quidem tibi iam tantis rebus gestis non tui similem esse.

[7] quod cum ita sit, hortatio non est necessaria, gratulatione magis utendum est ; contigit enim tibi quod

haud scio an nemini, ut' summa severitas animadversionis non modo non invidiosa sed etiam popularis esset

et cum bonis omnibus tum infimo cuique gratissima. hoc si tibi fortuna quadam contigisset, gratularer

felicitati tuae ; sed contigit magnitudine cum animi tum etiam ingeni atque consili. legi enim contionem tuam

; nihil illa sapientius ; ita pedetemptim et gradatim tum accessus a te ad causam facti, tum recessus, ut res ipsa

maturitatem tibi animadvertendi omnium concessu daret. [8] liberasti igitur et urbem periculo et civitatem

metu neque solum ad tempus maximam utilitatem attulisti sed etiam ad exemplum. quo facto intellegere

debes in te positam esse rem p. tibique non modo tuendos, sed etiam ornandos esse illos viros, a quibus

initium libertatis profectum est. sed his de rebus coram plura propediem, ut spero. tu quoniam rem p. nosque

conservas, fac ut diligentissime te ipsum, mi Dolabella, custodias.

Scr. Romae in. interc. priore a. 708 (46).

CICERO PAETO S.

duabus tuis epistulis respondebo, uni, quam quadriduo ante acceperam a Zetho, alteri, quam attulerat Phileros

tabellarius. ex prioribus tuis litteris inteflexi pergratam tibi esse curam meam valetudinis tuae, quam tibi

perspectam esse gaudeo ; sed, mihi crede, non perinde, ut est reapse, ex litteris perspicere potuisti. nam cum a

satis multis (non enim possum aliter dicere> et coli me videam et diligi, nemo est illorum omnium mihi te

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 100

iucundior. nam quod me amas, quod id et iam pridem et constanter facis, est id quidem magnum atque haud

scio an maximum, sed tibi commune cum multis ; quod tu ipse tam amandus es tamque dulcis tamque in

omni genere iucundus, id est proprie tuum. [2] accedunt non Attici, sed salsiores quam illi Atticorum

Romani veteres atque urbani sales. ego autem (existimes licet quidlibet> mirifice capior facetiis maxime

nostratibus, praesertim cum eas videam primum oblitas Latio tum, cum in urbem nostram est infusa

peregrinitas, nunc vero etiam bracatis et Transalpinis nationibus, ut nullum veteris leporis vestigium appareat.

itaque te cum video, omnis mihi Granios, omnis Lucilios, vere ut dicam, Crassos quoque et Laelios videre

videor. moriar, si praeter te quemquam reliquum habeo, in quo possim imaginem antiquae et vernaculae

festivitatis agnoscere. ad hos lepores cum amor erga me tantus accedat, miraris me tanta perturbatione

valetudinis tuae tam graviter exanimatum fuisse? [3] quod autem altera epistula purgas te non dissuasorem

mihi emptionis Neapolitanae fuisse sed auctorem moderationis, urbane, neque ego aliter accepi ; intellexi

tamen idem, quod his intellego litteris, non existimasse te mihi licere, id quod ego arbitrabar, res has non

omnino quidem sed magnam partem relinquere. Catulum mihi narras et illa tempora. quid simile?' ne mi

quidem ipsi tunc placebat diutius abesse ab rei p. custodia ; sedebamus enim in puppi et clavum tenebamus ;

nunc autem vix est in sentina locus. [4] an minus multa s. c. futura putas, si ego sim Neapoli? Romae cum

sum et urgeo forum, s. c. scribuntur apud amatorem tuum, familiarem meum ; et quidem, cum in mentem

venit, ponor ad scribendum et ante audio s. c. in Armeniam et Syriam esse perlatum, quod in meam

sententiam factum esse dicatur, quam omnino mentionem ullam de ea re esse factam. atque hoc nolim me

iocari putes ; nam mihi scito iam a regibus ultimis adlatas esse litteras, quibus mihi gratias agant, quod se

mea sententia reges appellaverim, quos ego non modo reges appellatos, sed omnino natos nesciebam.

[5] quid ergo est? tamen quam diu hic erit noster hic praefectus moribus, parebo auctoritati tuae ; quom vero

aberit, ad fungos me tuos conferam. domum si habebo, in denos dies singulos sumptuariae legis dies

conferam ; sin autem minus invenero quod placeat, decrevi habitare apud te ; scio enim me nihil tibi gratius

facere posse. domum Sullanam desperabam iam, ut tibi proxime scripsi, sed tamen non abieci. tu velim, ut

scribis, cum fabris eam perspicias ; si enim nihil est in parietibus aut in tecto viti, cetera mihi probabuntun

Scr. in Tusculano non post med. m. Quint a. 708 (46).

CICERO [PAPIRIO] PAETO S.

delectarunt me tuae litterae, in quibus primum amavi amorem tuum, qui te ad scribendum incitavit verentem

ne Silius suo nuntio aliquid mihi sollicitudinis attulisset ; de quo et tu mihi antea scripseras bis quidem eodem

exemplo, facile ut intellegerem te esse commotum, et ego tibi accurate rescripseram, ut quo modo in tali re

atque tempore aut liberarem te ista cura aut certe levarem. [2] sed quoniam proximis quoque litteris ostendis

quantae tibi curae sit ea res, sic, mi Paete, habeto, quicquid arte fieri potuerit (non enim iam satis est consilio

pugnare ; artificium quoddam excogitandum est>, sed tamen, quicquid elaborari aut effici potuerit ad istorum

benevolentiam conciliandam et conligendam, summo studio me consecutum esse, nec frustra, ut arbitror ; sic

enim color, sic observor ab omnibus iis, qui a Caesare diliguntur, ut ab iis me amari putem ; nam etsi non

facile diiudicatur amor verus et fictus, nisi aliquod incidit eius modi tempus, ut quasi aurum igni sic

benevolentia fidelis periculo aliquo perspici possit ; cetera sunt signa communia, sed ego' uno utor argumento

quam ob rem me ex animo vereque arbitrer diligi, quia et nostra fortuna ea est et illorum ut simulandi causa

non sit. [3] de illo autem, quem penes est omnis potestas, nihil video quod timeam, nisi quod omnia sunt

incerta, cum a iure discessum est, nec praestari quicquam potest quale futurum sit, quod positum est in

alterius voluntate, ne dicam libidine. sed tamen eius ipsius nulla re a me offensus est animus ; est enim

adhibita in ea re ipsa summa a nobis moderatio. ut enim olim arbitrabar esse meum libere loqui, cuius opera

esset in civitate libertas, sic ea nunc amissa nihil loqui quod offendat aut illius aut eorum, qui ab illo

diliguntur, voluntatem. effugere autem si velim non nullorum acute aut facete dictorum opinionem, fama

ingeni mihi sit abicienda ; quod si [id] possem, non recusarem. [4] sed tamen ipse Caesar habet peracre

iudicium, et, ut Servius, frater tuus, quem litteratissimum fuisse iudico, facile diceret: 'hic versus Plauti non

est, hic est,' quod tritas auris haberet notandis generibus poetarum et consuetudine legendi, sic audio

Caesarem, cum volumina iam confecerit a)pofqegma/twn , si quod adferatur ad eum pro meo quod meum non

sit reicere solere ; quod eo nunc magis facit, quia vivunt mecum fere cotidie illius familiares. incidunt autem

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 101

in sermone vario multa, quae fortasse illis, cum dixi, nec inlitterata nec insulsa esse videantur ; haec ad illum

cum reliquis actis perferuntur ; ita enim ipse mandavit. sic fit ut, si quid praeterea de me audiat, non

audiendum putet. quam ob rem Oenomao tuo nihil utor ; etsi posuisti loco versus Accianos. [5] sed quae est

'invidia,' aut quid mihi nunc invideri potest? verum fa,c esse omnia ; sic video philosophis placuisse iis, qui

mihi soli videntur vim virtutis tenere, nihil esse sapientis praestare nisi culpam. qua mihi videor dupliciter

carere, et quod ea senserim quae rectissima fuerunt, et quod, cum viderem praesidi non satis esse ad ea

obtinenda, viribus certandum cum valentioribus non putarim. ergo in officio boni civis certe non sum

reprehendendus. reliquum est ne quid stulte, ne quid temere dicam aut faciam contra potentis. id quoque puto

esse sapientis. cetera vero, quid quisque me dixisse dicat, aut quo modo ille accipiat, aut qua fide mecum

vivant ii qui me assidue colunt et observant, praestare non possum. [6] ita fit ut et consiliorum superiorum

conscientia et praesentis temporis moderatione me consoler et illam Acci similitudinem non [modo] iam ad

'invidiam,' sed ad fortunam transferam, quam existimo levem et imbecillam ab animo firmo et gravi

'tamquam fluctum a saxo frangi' oportere. etenim cum plena sint monumenta Graecorum quem ad modum

sapientissimi viri regna tulerint vel Athenis vel Syracusis, cum servientibus suis civitatibus fuerint ipsi

quodam modo liberi, ego me non putem tueri meum statum sic posse ut neque offendam animum cuiusquam

nec frangam dignitatem meam?

[7] nunc venio ad iocationes tuas, quoniam tu secundum Oenomaum Acci non, ut olim solebat, Atellanam

sed, ut nunc fit, mimum introduxisti. quem tu mihi popillium, quem denarium narras, quam tyrotarichi

patinam? facilitate mea ista ferebantur antea ; nunc mutata res est. Hirtium ego et Dolabellam dicendi

discipulos habeo, cenandi magistros ; puto enim te audisse, si forte ad vos omnia perferuntur, illos apud me

declamitare, me apud illos cenitare. tu autem quod mihi bonam copiam eiures nihil est ; tum enim, cum rem

habebas, quaesticulis te faciebat attentiorem, nunc, cum tam aequo animo bona perdas, non eo sis consilio, ut,

cum me bospitio recipias, aestimationem te aliquam putes accipere ; etiam haec levior est plaga ab amico

quam a debitore. [8] nec tamen eas cenas quaero, ut magnae reliquiae fiant ; quod erit, magnificum sit et

lautum. memini te mihi Phameae cenam narrare. Temperius' fiat, cetera eodem modo. quod si perseveras me

ad matris tuae cenam revocare, feram id quoque ; volo enim videre animum qui mihi audeat ista, quae scribis,

apponere aut etiam polypum miniati Iovis similem. mihi crede, non audebis ; ante meum adventum fama ad

te de mea nova lautitia veniet ; eam tu extimesces. neque est quod in promulside spei ponas aliquid ; quam

totam sustuli ; solebam enim antea debilitari oleis et lucanicis tuis. [9] sed quid haec loquimur? liceat modo

isto venire. tu vero (volo enim abstergere animi tui metum) ad tyrotarichum antiquum redi. ego tibi unum

sumptum adferam, quod balneum calfacias oportebit ; cetera more nostro. superiora illa lusimus. [10] de

villa Seliciana et curasti diligenter et scripsisti facetissime ; itaque puto me praetermissurum ; salis enim satis

est, sannionum parum.

Scr. Romae post Id. Sext. a. 708 (46).

CICERO [L. PAPIRIO] PAETO.

non tu homo ridiculus es qui, cum Balbus noster apud te fuerit, ex me quaeras quid de istis municipiis et agris

futurum putem? quasi aut ego quicquam sciam quod iste nesciat, aut, si quid aliquando scio, non ex isto

soleam scire. immo vero, si me amas, tu fac ut sciam, quid de nobis futurum sit ; habuisti enim in tua

potestate, ex quo vel ex sobrio vel certe ex ebrio scire posses. sed ego ista, mi Paete, non quaero, primum

quia de lucro prope iam quadriennium vivimus, si aut hoc lucrum est aut haec vita, superstitem rei p. vivere ;

deinde quod scire quoque mihi videor, quid futurum sit. fiet enim quodcumque volent, qui valebunt ;

valebunt autem semper arma. satis igitur nobis esse debet, quicquid conceditur. hoc si qui pati non potuit,

mori debuit.

[2] Veientem quidem agrum et Capenatem metiuntur ; hoc non longe abest a Tusculano ; nihil tamen timeo.

fruor dum licet, opto ut semper liceat; si id minus contigerit, tamen quoniam ego vir fortis idemque

philosophus vivere pulcherrimum duxi, non possum eum non diligere, cuius beneficio id consecutus sum. qui

si cupiat esse rem p., qualem fortasse et ille vult et omnes optare debemus, quid faciat tamen non habet ; ita

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 102

se cum multis conligavit. [3] sed longius progredior ; scribo enim ad te. hoc tamen scito non modo me qui

consiliis non intersum sed ne ipsum quidem principem scire quid futurum sit ; nos enim illi servimus, ipse

temporibus. ita nec ille, quid tempora postulatura sint, nec nos, quid ille cogitet, scire possumus.

haec tibi antea non rescripsi, non quo cessator esse solerem, praesertim in litteris, sed, cum explorati nihil

haberem, nec tibi sollicitudinem ex dubitatione mea nec spem ex adfirmatione adferre volui. illud tamen

adscribam, quod est verissimum, me his temporibus adhuc de isto periculo nihil audisse. tu tamen pro tua

sapientia debebis optare optima, cogitare difficillima, ferre quaecumque erunt.

Scr. in Tusculano circ. xiii K. Sext. a. 708 (46).

CICERO S. D. [L. PAPIRIQ PAETO.

Cum essem otiosus in Tusculano, propterea quod discipulos obviam miseram ut eadem me quam maxime

conciliarent familiari suo, accepi tuas litteras plenissimas suavitatis ; ex quibus intellexi probari tibi meum

consilium, quod, ut Dionysius tyrannus, cum Syracusis pulsus esset, Corinthi dicitur ludum aperuisse, sic ego

sublatis iudiciis, amisso regno forensi ludum quasi habere coeperim. [2] quid quaeris? me quoque delectat

consilium ; multa enim consequor. primum, id quod maxime nunc opus est, munio me ad haec tempora. id

cuius modi sit nescio ; tantum video, nullius adhuc consilium me huic anteponere ; nisi forte mori melius fuit.

in lectulo, fateor, sed non accidit ; in acie non fui ; ceteri quidem, Pompeius, Lentulus tuus, Scipio, Afranius

foede perierunt. at Cato praeclare. iam istuc quidem, cum volemus, licebit ; demus modo operam ne tam

necesse nobis sit, quam illi fuit, id quod agimus. ergo hoc primum. [3] sequitur illud: ipse melior fio primum

valetudine, quam intermissis exercitationibus amiseram ; deinde ipsa illa, si qua fuit in me, facultas orationis,

nisi me ad has exercitationes rettulissem, exaruisset. extremum illud est, quod tu nescio an primum putes:

pluris iam pavones confeci quam tu pullos columbinos. tu istic te Hateriano iure delectas, ego me hic

Hirtiano. veni igitur, si vir es, et disce a me prolegome/naj , quas quaeris ; etsi sus Minervam, sed quo modo

video. [4] si aestimationes tuas vendere non potes neque ollam denariorum implere, Romam tibi

remigrandum est ; satius est hic cruditate quam istic fame. video te bona perdidisse ; spero idem istuc

familiaris tuos. actum igitur de te est, nisi provides. potes mulo isto, quem tibi reliquum dicis esse, quoniam

cantherium comedisti, Romam pervehi. sella tibi erit in ludo tamquam hypodidascalo proxima ; eam pulvinus

sequetur.

Scr. Romae post Id. Sext. a. 708 (46).

CICERO S. D. LL. PAPIRIO] PAETO.

tamen a malitia non discedis ; tenuiculo apparatu significas Balbum fuisse contentum. hoc videris dicere, cum

reges tam sint continentes, multo magis consularis esse oportere. nescis me ab illo omnia expiscatum ; recta

enim a porta domum meam venisse neque hoc admiror, quod non suam potius, sed illud, quod non ad suam.

ego autem tribus primis verbis : ' quid noster Paetus?' at ille adiurans nusquam se umquam libentius. [2] hoc

si verbis adsecutus es, auris ad te adferam non minus elegantis ; sin autem obsonio, peto a te ne pluris esse

balbos quam disertos putes. me cotidie aliud ex alio impedit ; sed si me expediero ut in ista loca venire

possim, non committam ut te sero a me certiorem factum putes.

Scr. Romae in m. Sext. a. 708 (46).

CICERO PAETO.

dupliciter delectatus sum tuis litteris, et quod ipse risi et quod te intellexi iam posse ridere ; me autem a te ut

scurram velitem malis oneratum esse non moleste tuli ; illud doleo, in ista loca venire me, ut constitueram,

non potuisse ; habuisses enim non hospitem sed contubernalem. at quem virum! non eum, quem tu es solitus

promulside conficere ; integram famem ad ovum adfero, itaque usque ad assum vitulinum opera perducitur.

illa mea, quae solebas antea laudare, 'O hominem facilem! O hospitem non gravem!' abierunt ; nam omnem

nostram de re p. curam, cogitationem de dicenda in senatu sententia, commentationem causarum abiecimus,

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 103

in Epicuri nos, adversari nostri, castra coniecimus, nec tamen ad hanc insolentiam, sed ad illam tuam

lautitiam, veterem dico, cum in sumptum habebas ; etsi numquam plura praedia habuisti. [2] proinde te para;

cum homine et edaci tibi res est et qui iam aliquid intellegat (o)yimaqei=j autem homines scis quam

insolentes sint) ; dediscendae tibi sunt sportellae et artologam tui. nos iam ex artis tantum habemus, ut

Verrium tuum et Camillum (qua munditia homines, qua elegantia!) vocare saepius audeamus. sed vide

audaciam ; etiam Hirtio cenam dedi, sine pavone tamen. in ea cena cocus meus praeter ius fervens nihil

<non> potuit imitari. [3] haec igitur est nunc vita nostra: mane salutamus domi et bonos viros multos, sed

tristis, et hos laetos victores, qui me quidem perofficiose et peramanter observant. Ubi salutatio defluxit,

litteris me involvo, aut scribo aut lego ; veniunt etiam qui me audiunt quasi doctum hominem, quia paulo sum

quam ipsi doctior. Inde corpori omne tempus datur. patriam eluxi iam et gravius et diutius quam ulla mater

unicum filium. sed cura, si me amas, ut valeas, ne ego te iacente bona tua comedim ; statui enim tibi ne

aegroto quidem parcere.

Scr. ut videtur, circ. m. intercal. pr. a. 708 (46).

CICERO PAETO S.

ain tandem? insanire tibi videris, quod imitere verborum meorum, ut scribis, 'fulmina'? tum insanires, si

consequi non posses ; cum vero etiam vincas; me prius inrideas quam te oportet. qua re nihil tibi opus est

illud a Trabea, sed potius a)po/teugma meum. verum tamen quid tibi ego videor in epistulis? nonne plebeio

sermone agere tecum? nec enim semper eodem modo. quid enim simile habet epistula aut iudicio aut

contioni? quin ipsa iudicia non solemus omnia tractare uno modo. privatas causas et eas tenuis agimus

subtilius, capitis aut famae scilicet ornatius ; epistulas vero cotidianis verbis texere solemus.

[2] sed tamen, mi Paete, qui tibi venit in mentem negare Papirium quemquam umquam nisi plebeium fuisse?

fuerunt enim patricii minorum gentium, quorum princeps L. Papirius Mugillanus, qui censor cum L.

Sempronio Atratino fuit, cum ante consui cum eodem fuisset, annis post R. c. cccxii; sed tum Papisii

dicebamini. post hunc xiii fuerunt sella curuli ante L. Papirium Crassum, qui primum Papisius est vocari

desitus. is dictator cum L. Papirio Cursore magistro equitum factus est annis post Romam conditam ccccxv et

quadriennio post consui cum K. Duilio. hunc secutus est Cursor, homo valde honoratus ; deinde L. Masso

aedilicius ; inde multi Massones. quorum quidem tu omnium patriciorum imagines habeas volo. deinde

Carbones et Turdi insequuntur. [3] hi plebeii fuerunt ; quos contemnas censeo ; nam praeter hunc C.

Carbonem, quem Damasippus occidit, civis e re p. Carbonum nemo fuit. cognovimus Cn. Carbonem et eius

fratrem scurram ; quid iis improbius? de hoc amico meo, Rubriae filio, nihil dico. tres illi fratres fuerunt, C.,

Cn., M. Carbones. Marcus P. Flacco accusante condemnatus, fur magnus, ex Sicilia ; Gaius accusante L.

Crasso cantharidas sumpsisse dicitur. is et tr. pl. seditiosus et P. Africano vim attulisse existimatus est. hoc

vero, qui Lilybaei a Pompeio nostro est interfectus, improbior nemo meo iudicio fuit. iam pater eius

accusatus a M. Antonio sutorio atramento absolutus putatur. qua re ad patres censeo revertare ; plebeii quam

fuerint importum vides.

Scr. fort. in Tusculano m. Iun. aut Quint. a. 709 (45).

CICERO PAETO.

amo verecundiam vel potius libertatem loquendi. atqui hoc Zenoni placuit, homini me hercule acuto, etsi

Academiae nostrae cum eo magna rixa est−−sed, ut dico, placet Stoicis suo quamque rem nomine appellare.

sic enim disserunt, nihil esse obscenum, nihil turpe dictu ; nam si quod sit in obscenitate flagitium, id aut in

re esse aut in verbo ; nihil esse tertium. in re non est. itaque non modo in comoedus res ipsa narratur (ut ille in

Demiurgo:

modo forte−−−− ,

Nosti canticum ; meministi Roscium:

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 104

ita me/ destituit nu/dum−−−− ,

totus est sermo verbis tectus, re impudentior), sed etiam in tragoediis. quid est enim illud:

quae mu/lier una−−−−

quid, inquam, est:

U/surpat duple/x cubile'?

quid?

huius ferei 'hi/c cubile ini/re est ausus'?

quid est:

virginem me quondam invitam per vim violat Iuppiter'?

bene 'violat' ; atqui idem significat, sed alterum nemo tulisset. [2] vides igitur, cum eadem res sit, quia verba

non sint, nihil videri turpe. ergo, in re non est ; multo minus in verbis. si enim quod verbo significatur, id

turpe non est, verbum, quod significat, turpe esse non potest. 'anum' appellas alieno nomine ; cur non suo

potius? si turpe est, ne alieno quidem ; si non est, suo potius. caudam antiqui 'penem' vocabant, ex quo est

propter similitudinem 'penicillus ; at hodie 'penis' est in obscenis. 'at vero Piso ille Frugi in Annalibus suis

queritur adulescentis "peni deditos" esse.' quod tu in epistula appellas suo nomine, ille tectius 'penem ; sed,

quia multi, factum est tam obscenum quam id verbum, quo tu usus es. quid, quod vulgo dicitur: 'cum nos te

voluimus convenire,' num obscenum est? memini in senatu disertum consularem ita eloqui: 'hanc culpam

maiorem an illam dicam?' potuit obscenius? 'non,' inquis ; 'non enim ita sensit.' non ergo in verbo est ; docui

autem in re non esse ; nusquam igitur est. [3] 'Liberis dare operam' quam honeste dicitur ! etiam patres

rogant filios ; eius operae nomen non audent dicere. Socraten fidibus docuit nobilissimus fidicen ; 'Connus'

vocitatus est ; num id obscenum putas? Cum loquimur 'terni,' nihil flagiti dicimus ; at cum 'bini,' obscenum

est. 'Graecis quidem,' inquies. nihil est ergo in verbo, quoniam et ego Graece scio et tamen tibi dico 'bini,'

idque tu facis, quasi ego Graece, non Latine dixerim. 'ruta' et 'menta' recte utrumque ; volo mentam pusillam

ita appellare ut 'rutulam ; non licet. belle 'tectoriola ; dic ergo etiam 'pavimenta' isto modo ; non potes. Viden

igitur nihil esse nisi ineptias, turpitudinem nec in verbo esse nec in re, itaque nusquam esse? [4] igitur in

verbis honestis obscena ponimus. quid enim? non honestum verbum est 'divisio'? at inest obscenum, cui

respondet 'intercapedo.' num haec ergo obscena sunt? nos autem ridicule: si dicimus 'ille patrem strangulavit,'

honorem non praefamur ; sin de Aurelia aliquid aut Lollia, honos praefandus est. et quidem iam etiam non

obscena verba pro obscenis sunt. '"Batuit," inquit, impudenter, "depsit" multo impudentius.' atqui neutrum est

obscenum. stultorum plena sunt omnia. 'testes' verbum honestissimum in iudicio, alio loco non nimis ; et

honesti 'colei Lanuvini,' 'Cliternini' non honesti. quid? ipsa res modo honesta, modo turpis ; suppedit,

flagitium est ; iam erit nudus in balneo, non reprehendes. [5] habes scholam Stoicam: o( sofo\j

eu)qurrhmonh/sei . quam multa ex uno verbo tuo! te adversus me omnia audere gratum est ; ego servo et

servabo (sic enim adsuevi) Platonis verecundiam. itaque tectis verbis ea ad te scripsi, quae apertissimis agunt

Stoici ; sed illi etiam crepitus aiunt aeque liberos ac ructus esse oportere. honorem igitur K. Martiis. tu me

diliges et valebis.

Scr. in Cumano m. interc. post a. 708 (46).

CICERO PAETO.

Here veni in Cumanum, cras ad te fortasse ; sed cum certum sciam, faciam te paulo ante certiorem ; etsi M.

Caeparius, cum mihi in silva gallinaria obviam venisset quaesissemque quid ageres, dixit te in lecto esse,

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 105

quod ex pedibus laborares. tuli scilicet moleste, ut debui, sed tamen constitui ad te venire, ut et viderem te et

viserem et cenarem etiam ; non enim arbitror cocum etiam te arthriticum habere. exspecta igitur hospitem

cum minime edacem tum inimicum cenis sumptuosis.

Scr. Romae ante mcd. m. Febi; a. 711 (43).

CICERO PAETO S. D.

Rufum istum, amicum tuum, de quo iterum iam ad me scribis, adiuvarem, quantum possem, etiam si ab eo

laesus essem, cum te tanto opere viderem eius causa laborare ; cum vero et ex tuis litteris et ex illius ad me

missis intellegam et iudicem magnae curae ei salutem meam fuisse, non possum ei non amicus esse, neque

solum tua commendatione, quae apud me, ut debet, valet plurimum, sed etiam voluntate ac iudicio meo. volo

enim te scire, mi Paete, initium mihi suspicionis et cautionis et diligentiae fuisse litteras tuas quibus litteris

congruentes fuerunt aliae postea multorum. nam et Aquini et Fabrateriae consilia sunt inita de me, quae te

video inaudisse, et, quasi divinarent quam iis molestus essem futurus, nihil aliud egerunt nisi me ut

opprimerent. quod ego non suspicans incautior fuissem, nisi a te admonitus essem. quam ob rem iste tuus

amicus apud me commendatione non eget. utinam ea fortuna rei p. sit, ut ille me unum gratissimum possit

cognoscere! sed haec hactenus.

[2] te ad cenas itare desisse moleste fero ; magna enim te delectatione et voluptate privasti ; deinde etiam

vereor (licet enim verum dicere) ne nescio quid illud, quod solebas, dediscas et obliviscare, cenulas facere.

nam si tum, cum habebas quos imitarere, non multum proficiebas, quid nunc te facturum putem? Spurinna

quidem, cum ei rem demonstrassem et vitam tuam superiorem exposuissem, magnum periculum summae rei

p. demonstrabat, nisi ad superiorem consuetudinem tum, cum Favonius flaret, revertisses ; hoc tempore ferri

posse, si forte tu frigus ferre non posses. [3] sed me hercule, mi Paete, extra iocum moneo te, quod pertinere

ad beate vivendum arbitror, ut cum viris bonis, iucundis, amantibus tui vivas. nihil est aptius vitae, nihil ad

beate vivendum accommodatius. nec id ad voluptatem refero sed ad communitatem vitae atque victus

remissionemque animorum, quae maxime sermone efficitur familiari, qui est in conviviis dulcissimus, ut

sapientius nostri quam Graeci ; illi sumpo/sia aut su/ndeipna , id est compotationes aut concenationes, nos

'convivia,' quod tum maxime simul vivitur. vides ut te philosophando revocare coner ad cenas. cura ut valeas

; id foris cenitando facillime consequere.

[4] sed cave, si me amas, existimes me, quod iocosius scribam, abiecisse curam rei p. sic tibi, mi Paete,

persuade, me dies et noctes nihil aliud agere, nihil curare, nisi ut mei cives salvi liberique sint. nullum locum

praetermitto monendi, agendi, providendi ; hoc denique animo sum ut, si in hac cura atque administratione

vita mihi ponenda sit, praeclare actum mecum putem. etiam atque etiam vale.

Scr. Laudiceae post iii Id. Febi; a. 704 Qo).

CICERO IMR PAETO.

summum me ducem litterae tuae reddiderunt. plane nesciebam te tam peritum esse rei militaris ; Pyrrhi te

libros et Cineae video lectitasse. itaque obtemperare cogito praeceptis tuis, hoc amplius, navicularum habere

aliquid in ora maritima. contra equitem Parthum negant ullam armaturam meliorem inveniri posse. sed quid

ludimus? nescis quo cum imperatore tibi.negotium sit. Paidei/an Ku/rou quam contrieram legendo, totam in

hoc imperio explicavi. [2] sed iocabimur alias coram, ut spero, brevi tempore ; nunc ades ad imperandum vel

ad parendum potius ; sic enim antiqui loquebantur.

Cum M. Fadio, quod scire te arbitror, mihi summus usus est valdeque eum diligo cum propter summam

probitatem eius ac singularem modestiam, tum quod in iis controversiis, quas habeo cum tuis combibonibus

Epicuriis, optima opera eius uti soleo. [3] is cum ad me Laudiceam venisset mecumque ego eum esse

vellem, repente percussus est atrocissimis litteris, in quibus scriptum erat fundum Herculanensem a Q. Fadio

fratre proscriptum esse, qui fundus cum eo communis esset. id M. Fadius pergraviter tulit existimavitque

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 106

fratrem suum, hominem non sapientem, is impulsu inimicorum suorum eo progressum esse. nunc si me amas,

mi Paeto, negotium totum suscipe ; molestia Fadium libera. auctoritate tua nobis opus est et consilio et etiam

gratia. noti pati litigare fratres et iudiciis turpibus conflictari. Matonem et Pollionem inimicos habet Fadius.

quid multa? non me hercule tam perscribere possum quam mihi gratum feceris, si otiosum Fadium reddideris.

id ille in te positum esse putat mihique persuadet.

Scr. Romae ex. m. interc. pr. aut in. post a. 708 (46).

CICERO PAETO S. D.

accubueram hora nona, cum ad te harum exemplum in codicillis exaravi. dices: 'ubi?' apud Volumnium

Eutrapelum, et quidem supra me Atticus, infra Verrius, familiares tui. miraris tam exhilaratam esse

servitutem nostram? quid ergo faciam? (te consulo, qui philosophum audis) angar, excruciem me? quid

adsequar? deinde quem ad finem? 'vivas,' inquis 'in litteris.' .an quicquam me aliud agere censes aut posse

vivere, nisi in litteris viverem? sed est earum etiam 'non satietas sed quidam modus ; a quibus cum discessi,

etsi minimum mihi est in cena (quod tu unum zh/thma Dioni philosopho posuisti), tamen quid potius faciam,

prius quam me dormitum conferam, non reperio. audi reliqua: infra Eutrapelum Cytheris accubuit. [2] 'in eo

igitur,' inquis, 'convivio Cicero ille,

quem aspectabant, cuius ob os Graii ora obvertebant sua?

non me hercule suspicatus sum illam adfore. sed tamen ne Aristippus quidem ille Socraticus erubuit, cum

esset obiectum habere eum Laida. 'habeo,' inquit, 'non habeor a Laide' (Graece hoc melius ; tu, si voles,

interpretabere) ; me vero nihil istorum ne iuvenem quidem movit umquam, ne nunc senem ; convivio delector

; ibi loquor quod in solum, ut dicitur, et gemitum in risus maximos transfero. [3] an tu id melius, qui etiam

[in] philosophum inriseris, <qui> cum ille, 'si quis quid quaereret,' dixisset, cenam te quaerere a mane

dixeris? ille baro te putabat quaesiturum, unum caelum esset an innumerabilia. quid ad te? at hercule cena

non quid ad te tibi praesertim. sic igitur vivitur: cotidie aliquid legitur aut scribitur ; dein ne amicis nihil

tribuamus, epulamur una non modo non contra legem, si ulla nunc lex est, sed etiam intra legem et quidem

aliquanto. qua re nihil est quod adventum nostrum extimescas ; non multi cibi hospitem accipies, multi ioci.

Epistulae ad familiares

LIBER NONVS: AD M. VARRONEM ET CETEROS 107

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS

Scr. Romae paulo post xiii K. Oct a. 710 (44).

CICERO PLANCO.

et afui proficiscens in Graeciam et, postea quam de medio cursu rei p. sum voce revocatus, numquam per M.

Antonium quietus fui ; cuius tanta est non insolentia (nam id quidem vulgare vitium est) sed immanitas, non

modo ut vocem sed ne vultum quidem liberum possit ferre cuiusquam. itaque mihi maximae curae est non de

mea quidem vita cui satis feci vel aetate vel factis vel, si quid etiam hoc ad rem pertinet, gloria, sed me patria

sollicitat in primisque, mi Plance, exspectatio consulatus tui, quae ita longa est, ut optandum sit ut possimus

ad id tempus rei p. spiritum ducere. quae potest enim spes esse in ea re p., in qua hominis impotentissimi

atque intemperantissimi armis oppressa sunt omnia, et in qua nec senatus nec populus vim habet ullam nec

leges ullae sunt nec iudicia nec omnino simulacrum aliquod ac vestigium civitatis? [2] sed quoniam acta

omnia mitti ad te arbitrabar, nihil erat quod singulis de rebus scriberem ; illud autem erat amoris mei, quem a

tua pueritia susceptum non servavi solum sed etiam auxi, monere te atque hortari ut in rem p. omni .

cogitatione curaque incumberes. quae si ad tuum tempus perduc'itur, facilis gubernatio est ut perducatur

autem magnae cum diligentiae est tum etiam fortunae.

[3] sed et te aliquanto ante, ut spero, habebimus et, praeterquam quod rei p. consulere debemus, tamen tuae

dignitati ita favemus, ut omne nostrum consilium, studium, officium, operam, laborem, diligentiam ad

amplitudinem tuam conferamus. ita facillime et rei p., quae mihi carissima est, et amicitiae nostrae, quam

sanctissime nobis colendam puto, me intellego satis facturum.

[4] Furnium nostrum tanti a te fieri, quantum ipsius humanitas et dignitas postulat, nec miror et gaudeo teque

hoc existimare volo, quicquid in eum iudici officique contuleris, id it a me accipere, ut in me ipsum te putem

contulisse.

Scr. Romae inter xiii K. et iii Non. Oct. a. 710 (44).

CICERO PLANCO S.

meum studium honori tuo pro necessitudine nostra non defuisset, si aut tuto in senatum aut honeste venire

potuissem ; sed nec sine periculo quisquam libere de re p. sentiens versari potest in summa impunitate

gladiorum, nec nostrae dignitatis videtur esse ibi sententiam de re p. dicere, ubi me et melius et propius

audiant armati quam senatores. [2] quapropter in privatis rebus nullum neque officium neque studium meum

desiderabis ; ne in publicis quidem, si quid erit in quo me interesse necesse sit, umquam deero ne cum

periculo quidem meo dignitati tuae; in iis autem rebus, quae nihilo minus, ut ego absim, confici poterunt, peto

a te ut me rationem habere velis et salutis et dignitatis meae.

Scr. Romae paulo post iv Id. Dec. a. 710 (44).

CICERO PLANCO S.

binas a te accepi litteras eodem exemplo, quod ipsum libentius quod illum audiens te videbar audire. nam et

in re militari virtutem et in administranda provincia iustitiam et in omni genere prudentiam mihi tuam

exposuit et praeterea mihi non ignaram in consuetudine et familiaritate suavitatem tuam ; adiunxit praeterea

summam erga se liberalitatem. quae omnia mihi iucunda, hoc extremum etiam gratum fuit. [2] ego, Plance,

necessitudinem constitutam habui cum domo vestra ante aliquanto quam tu natus es, amorem autem erga te

ab ineunte pueritia tua, confirmata iam aetate familiaritatem cum studio meo tum iudicio tuo constitutam. his

de causis mirabiliter faveo dignitati tuae, quam mihi tecum statuo debere esse communem. omnia summa

consecutus es vii%ute duce, comite fortuna eaque es adeptus adulescens multis invidentibus, quos ingenio

industriaque fregisti ; nunc me amantissimum tui, nemini concedentem qui tibi vetustate necessitudinis potior

possit esse, si audies, omnem tibi reliquae vitae dignitatem ex optimo rei p. statu adquires. [3] scis profecto

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 108

(nihil enim te fugere potuit) fuisse quoddam tempus, cum homines existimarent te nimis servire temporibus,

quod ego quoque existimarem, te si ea quae patiebare probare etiam arbitrarer ; sed cum intellegerem quid

sentires, prudenter te arbitrabar videre quid posses. nunc alia ratio est. omnium rerum tuum iudicium est,

idque liberum. consul es designatus, optima aetate, summa eloquentia, maxima orbitate rei p. virorum talium.

incumbe, per deos immortalis! in eam curam et cogitationem, quae tibi summam dignitatem et gloriam

adferat ; unus autem est, hoc praesertim tempore, per tot annos re p. divexata, rei p. bene gerendae cursus ad

gloriam.

[4] haec amore magis impulsus scribenda ad te putavi quam quo te arbitrarer monitis et praeceptis egere ;

sciebam enim ex iisdem te haec haurire fontibus, ex quibus ipse hauseram. qua re modum faciam. nunc

tantum significandum putavi, ut potius amorem tibi ostenderem meum quam ostentarem prudentiam. interea

quae ad dignitatem tuam pertinere arbitrabor studiose diligenterque curabo.

Scr. in Gallia Transalpina ex. m. Dec. a. 710 (44).

PLANCVS CICERONI

gratissimae mihi tuae litterae fuerunt, quas ex Furni sermone te scripsisse animadverti. ego autem praeteriti

temporis excusationem adfero, quod te profectum audieram nec multo ante redisse scii quam ex epistula tua

cognovi. nullum enim in te officium ne minimum quidem sine maxima culpa videor posse praeterire, in quo

tuendo habeo causas plurimas vel paternae necessitudinis vel meae a pueritia observantiae vel tui erga me . .

mutui amoris. [2] qua re, mi Cicero, quod mea tuaque patitur aetas, persuade tibi te unum esse in quo ego

colendo patriam mihi constituerim sanctitatem. omnia igitur tua consilia mihi non magis prudentiae plena,

quae summa est, videntur quam fidelitatis, quam ego ex mea conscientia metior. qua re, si aut aliter sentirem,

certe admonitio tua me reprimere aut, si dubitarem, hortatio impellere posset ut id sequerer, quod tu optimum

putares ; nunc vero quid est quid me in aliam partem trahere possit? quaecumque in me bona sunt aut

fortunae beneficio tributa aut meo labore parta, etsi a te propter amorem carius sunt aestimata, tamen vel

inimicissimi iudicio tanta sunt ut praeter bonam famam nihil desiderare videantur. [3] qua re hoc unum tibi

persuade, quantum viribus eniti, consilio providere, auctoritate monere potuero, hoc omne rei p. semper

futurum. non est ignotus mihi sensus tuus. neque si facultas optabilis mihi quidem tui praesentis esset,

umquam a tuis consiliis discreparem nec nunc committam ut ullum meum factum reprehendere iure possis.

[4] sum in exspectatione omnium rerum, quid in Gallia citeriore, quid in urbe mense Ianuario geratur, ut

sciam. interim maximam hic sollicitudinem curamque sustineo, ne inter aliena vitia hae gentes nostra mala

suam putent occasionem. quod si proinde ut ipse mereor mihi successerit, certe et tibi, cui maxime cupio, et

omnibus viris bonis satis faciam. fac valeas meque mutuo diligas. .

Scr. Romae med. m. Dec. a. 710 (44).

CICERO PLANCO S.

binas a te accepi litteras eodem exemplo, quod ipsum argumento mihi fuit diligentiae tuae intellexi enim te

laborare ut ad me mihi exspectatissimae litterae perferrentur. ex quibus cepi fructum duplicem mihique in

comparatione difficilem ad iudicandum, amoremne erga me tuum an animum in rem p. pluris aestimandum

putarem. est omnino patriae caritas meo quidem iudicio maxima, sed amor voluntatisque coniunctio plus

certe habet suavitatis. itaque commemoratio tua paternae necessitudinis benevolentiaeque eius, quam erga me

a pueritia contulisses, ceterarumque rerum, quae ad eam sententiam pertinebant incredibilem mihi laetitiam

attulerunt ; [2] rursus declaratio animi tui, quem haberes de re p. quemque habiturus esses, mihi erat

iucundissima ; eoque maior erat haec laetitia, quod ad illa superiora accedebat. itaque te non hortor solum, mi

Plance, sed plane etiam oro, quod feci iis litteris, quibus tu humanissime respondisti, ut tota mente omnique

animi impetu in rem p. incumbas. nihil est quod tibi maiori fructui gloriaeque esse possit, nec quicquam ex

omnibus rebus humanis est praeclarius aut praestantius quam de re p. bene mereri. [3] adhuc enim (patitur

tua summa humanitas et sapientia me quod sentiam libere dicere) fortuna suffragante videris res maximas

consecutus quod quamquam sine virtute fieri non potuisset, tamen ex maxima parte ea quae es adeptus

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 109

fortunae temporibusque tribuuntur ; his temporibus difficillimis rei p. quicquid subveneris, id erit totum et

proprium tuum. incredibile est omnium civium latronibus exceptis odium in Antonium, magna spes in te et in

tuo exercitu, magna exspectatio ; cuius, per deos! gratiae gloriaeque cave tempus amittas. sic moneo ut

filium, sic faveo ut mihi, sic hortor ut et pro patria et amicissimum.

Scr. Romae xiii K. Apr. vesperia. 711 (43).

CICERO PLANCO.

quae locutus est Furnius noster de animo tuo in rem p., ea gratissima fuerunt senatui, p. R. probatissima ;

quae autem tuae recitatae litterae sunt in senatu, nequaquam consentire cum Furni oratione visae sunt. pacis

enim auctor eras; cum conlega tuus, vir clarissimus, a foedissimis, latronibus obsideretur, qui aut positis

armis pacem petere debent aut, si pugnantes eam postulant, victoria pax non pactione parienda est. sed de

pace litterae vel Lepidi vel tuae quam in partem acceptae sint, ex viro optimo, fratre tuo, et ex C. Furnio

poteris cognoscere. [2] me autem impulit tui caritas ut, quamquam nec tibi ipsi consilium deesset, et fratris

Furnique benevolentia fidelisque prudentia tibi praesto esset futura, vellem tamen meae quoque auctoritatis

pro plurimis nostris necessitudinibus praeceptum ad te aliquod pervenire. crede igitur mihi, Plance, omnis,

quos adhuc gradus dignitatis consecutus sis (es autem adeptus amplissimos) eos honorum vocabula habituros,

non dignitatis insignia, nisi te cum libertate populi R. et cum senatus auctoritate coniunxeris. seiunge te,

quaeso, aliquando ab iis, cum quibus te non tuum iudicium sed temporum vincla coniunxerunt.

[3] complures in perturbatione rei p. consules dicti, quorum nemo consularis habitus est, nisi qui animo

exstitit in rem p. consularis. talem igitur te esse oportet, qui primum te ab impiorum civium tui

dissimillimorum societate seiungas, deinde te senatui bonisque omnibus auctorem, principem, ducem

praebeas, postremo ut pacem esse iudices non in armis positis sed in abiecto armorum et servitutis metu. haec

si et ages et senties, tum eris non modo consul et consularis, sed magnus etiam consul et consularis ; sin

aliter, tum in istis amplissimis nominibus honorum non modo dignitas nulla erit sed erit summa deformitas.

haec impulsus benevolentia scripsi paulo severius ; quae tu in experiendo ea ratione, quae te digna est, vera

esse cognosces. D. xiii K. Apr.

Scr. in Gallia Transalpina paulo post med. m. Mart. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

plura tibi de meis consiliis scriberem rationemque omnium rerum redderem verbosius, quo magis iudicares

omnia me rei p. praestitisse, quae et tua exhortatione excepi et mea adfirmatione tibi recepi (non minus enim

a te probari quam diligi semper volui, nec te magis in culpa defensorem mihi paravi quam praedicatorem

meritorum meorum esse volui) ; sed breviorem me duae res faciunt, una, quod publicis litteris omnia sum

persecutus, altera, quod M. Varisidium, equitem R., familiarem meum, ipsum ad te transire iussi ex quo

omnia cognoscere posses. [2] non medius fidius mediocri dolore adficiebar cum alii occupare possessionem

laudis viderentur sed usque mihi temperavi dum perducerem eo rem, ut, dignum aliquid et, consulatu meo et

vestra : exspectatione efficerem. quod spero, si me fortuna non fefellerit, me consecuturum ut, maximo

praesidio rei p. nos fuisse et, nunc sentiant, homines et, in posterum memoria teneant. A te peto ut, dignitati

meae suffrageris et, quarum rerum spe ad laudem me vocasti, harum fructu in reliquum facias alacriorem. non

minus posse te quam velle exploratum mihi est. fac valeas meque mutuo diligas.

Scr. in Gallia Ttnnsalpina paulo post med. Mart a. 711 (43).

PLANCVS IMR COS. DESIG. S. D. COS. PR. TR. PL. SENATVI POPVLO PLEBIQVE ROMANAE

si cui forte videor diutius et hominum exspectationem et spem rei p. de mea voluntate tenuisse suspensam,

huic prius excusandum me esse arbitror quam de insequenti officio quicquam ulli pollicendum ; non enim

praeteritam culpam : videri volo redemisse, sed optimae mentis cogitata iam pridem maturo tempore

enuntiare.

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 110

[2] non me praeteribat in tanta sollicitudine hominum et tam perturbato statu civitatis fructuosissimam esse

professionem bonae voluntatis, magnosque honores ex ea re ; compluris consecutos videbam ; sed cum in

eum casum me fortuna demisisset, ut aut celeriter pollicendo magna mihi ipse ad proficiendum impedimenta

opponerem aut, si in eo mihi temperavissem, maiores occasiones ad opitulandum haberem, expeditius iter

communis salutis quam meae laudis esse volui. nam quis in ea fortuna quae mea est, et ab ea vita quam in me

cognitam hominibus arbitror et cum ea spe quam in manibus habeo, aut sordidum quicquam pati aut

perniciosum concupiscere potest ? [3] sed aliquantum nobis temporis et magni labores et multae impensae

opus fuerunt ut, quae rei p. bonisque omnibus polliceremur, exitu praestaremus neque ad auxilium patriae

nudi cum bona voluntate sed cum facultatibus accederemus. confirmandus erat exercitus nobis magnis saepe

praemiis sollicitatus, ut a b re p. potius moderata quam ab uno infinita speraret ; confirmandae complures

civitates, quae superiore anno largitionibus concessionibusque praemiorum erant obligatae, ut et illa vana

putarent et eadem a melioribus auctoribus petenda existimarent; eliciendae etiam voluntates reliquorum, qui

finitimis provinciis exercitibusque praefuerunt, ut potius cum pluribus societatem defendendae libertatis

iniremus quam cum paucioribus funestam orbi terrarum victoriam partiremur. [4] muniendi vero nosmet ipsi

fuimus aucto exercitu auxiliisque multiplicatis ut, cum praeferremus sensus aperte, tum etiam invitis

quibusdam sciri quid defensuri essemus non esset periculosum. ita numquam diffitebor multa me, ut ad

effectum horum consiliorum pervenirem, et simulasse invitum et dissimulasse cum dolore, quod praematura

denuntiatio boni civis imparati quam periculosa esset ex casu conlegae videbam. [5] quo nomine etiam C.

Furnio legato, viro forti atque strenuo, plura etiam verbo quam scriptura mandata dedimus, ut et tectius ad

vos perferrentur et nos essemus tutiores, quibusque rebus et communem salutem muniri et nos armari

conveniret praecepimus. ex quo intellegi potest curam rei p. summae defendendae iam pridem apud nos

excubare.

[6] nunc cum deum benignitate ab omni re sumus paratiores, non solum bene sperare de nobis homines sed

explorate iudicare volumus. legiones habeo quinque sub signis et sua fide virtuteque rei p. coniunctissimas et

nostra liberalitate nobis obsequentis, provinciam omnium civitatium consensu paratissimam et summa

contentione ad officia certantem, equitatus auxiliorumque tantas copias quantas hae gentes ad defendendam

suam salutem libertatemque conficere possunt ; ipse ita sum animo paratus, ut vel provinciam tueri vel ire

quo res p. vocet vel tradere exercitum, auxilia provinciamque vel omnem impetum belli in me convertere non

recusem, si modo meo casu aut confirmare patriae salutem aut periculum possim morari.

[7] haec si iam expeditis omnibus rebus tranquilloque statu civitatis polliceor, in damno meae laudis rei p.

commodo laetabor ; sin ad societatem integerrimorum et maximorum periculorum accedam, consilia mea

aequis iudicibus ab obtrectatione invidorum defendenda commendo. mihi quidem ipsi fructus meritorum

meorum in rei p. incolumitate satis magnus est paratus ; eos vero, qui meam auctoritatem et multo magis

vestram fidem secuti nec ulla spe decipi nec ullo metu terreri potuerunt, ut commendatos vobis habeatis

petendum videtur.

Scr. in Gallia Narbonensi vi aut v K. Mai. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI S.

nihil me tibi temere aut te ceteris de me frustra recepisse laetor ; certe hoc maius habes testimonium amoris

mei, quo maturius tibi quam ceteris consilia mea volui esse nota. in dies vero meritorum meorum fieri

accessiones pervidere te spero, cogniturum magis recipio. [2] quod ad me attinet, mi Cicero, (ita ab

imminentibus malis res p. me adiuvante liberetur!) sic honores praemiaque vestra suspicio conferenda certe

cum immortalitate, ut sine iis nihil de meo studio perseverantiaque sim remissurus. Nisi in multitudine

optimorum civium impetus animi mei fuerit singularis et opera praecipua, nihil ad meam dignitatem accedere

volo suffragatione vestra. [3] concupisco autem nihil mihi (contra quod ipse pugno) ; et temporis et rei te

moderatorem facile patior esse. nihil aut sero aut exigue a patria civi tributum potest videri.

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 111

exercitum a. d. vi K. Maias Rhodanum traieci magnis itineribus, Vienna equites mille via breviore praemisi.

ipse si ab Lepido non impediar, celeritate satis faciam ; si autem itineri meo se opposierit, ad tempus

consilium capiam. copias adduco et numero et genere et fidelitate firmissimas. te ut diligas me, si mutuo te

facturum scis, rogo. vale.

Scr. Romae iii K. Apr. a. 711 (43).

CICERO PLANCO.

etsi satis ex Furnio nostro cognoram quae tua voluntas, quod consilium de re p. esset, tamen tuis litteris lectis

liquidius de toto sensu tuo iudicavi. quam ob rem, quamquam in uno proelio omnis fortuna rei p. disceptatur

(quod quidem, cum haec legeres, iam decretum arbitrabar fore), tamen ipsa fama, quae de tua voluntate

percrebruit, magnam es laudem consecutus. itaque si consulem Romae habuissemus, declaratum esset ab

senatu cum tuis magnis honoribus quam gratus esset conatus et apparatus tuus. cuius rei non modo non

praeteriit tempus sed ne maturum quidem etiam nunc meo quidem iudicio fuit. is enim denique honos mihi

videri solet, qui non propter spem futuri benefici sed propter magna merita claris viris de fertur et datur.

[2] qua re, sit modo aliqua res p. in qua honos elucere possit, omnibus; mihi crede, amplissimis honoribus

abundabis. is autem, qui vere appellari potest honos, non invitamentum ad tempus sed perpetuae virtutis est

praemium. quam ob rem, mi Plance, incumbe toto pectore ad laudem, subveni patriae, opitulare conlegae,

omnium gentium consensum et incredibilem conspirationem adiuva. me tuorum consiliorum adiutorem,

dignitatis fautorem, omnibus in rebus tibi amicissimum fidelissimumque cognosces. ad eas enim causas,

quibus inter nos amore sumus, officiis, vetustate coniuncti, patriae cantas accessit, eaque effecit ut tuam

vitam anteferrem meae. iii K. Apr.

Scr. in Allobrogibus ex. m. Apr. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

immortalis ago tibi gratias agamque, dum vivam nam relaturum me adfirmare non possum. tantis enim tuis

officiis non videor mi respondere posse, nisi forte, ut tu gravissime disertissimeque scripsisti, ita sensurus es,

ut me referre gratiam putes, cum memoria tenebo. si de fili tui dignitate esset actum, amabilius certe nihil

facere potuisses. primae tuae sententiae infinitis cum muneribus, posteriores ad tempus arbitriumque

amicorum meorum compositae, oratio adsidua et perpetua de me, iurgia cum obtrectatoribus propter me

notissima mihi sunt. non mediocris adhibenda mihi est cura ut rei p. me civem dignum tuis laudibus

praestem, in amicitia tua memorem atque gratum. quod reliquum est, tuum munus tuere et me, si quem esse

voluisti eum exitu rebusque cognoscis, defende ac suscipe.

[2] Cum Rhodanum copias omnis traiecissem fratremque cum tribus milibus equitum praemisissem, ipse iter

ad Mutinam dirigerem, in itinere de proelio facto Brutoque et Mutina obsidione liberatis audivi. animadverti

nullum alium receptum Antonium reliquiasque, quae cum eo essent, habere nisi in his partibus, duasque ei

spes esse propositas, unam Lepidi ipsius, alteram exercitus. quod quaedam pars exercitus non minus furiosa

est quam qui cum Antonio fuerunt, equitatum revocavi ; ipse in Allobrogibus constiti, ut proinde ad omnia

paratus essem ac res me moneret. si nudus hoc se Antonius confert, facile mi videor per me sustinere posse

remque publicam ex vestra sententia administrare, quamvis ab exercitu Lepidi recipiatur ; si vero copiarum

aliquid secum adducet et si decima legio veterana, quae nostra opera revocata cum reliquis est, ad eundem

furorem redierit, tamen ne quid detrimenti fiat dabitur opera a me, idque me praestaturum spero, dum istinc

copiae traiciantur coniunctaeque nobiscum facilius perditos opprimant.

[3] hoc tibi spondeo, mi Cicero, neque animum nec diligentiam mihi defuturam. cupio me hercules nullam

residuam sollicitudinem esse ; sed si fuerit, nec animo nec benevolentiae nec patientiae cuiusquam pro vobis

cedam. . do quidem ego operam ut etiam Lepidum ad huius rei societatem incitem, omniaque ei obsequia

polliceor, si modo rem p. respicere volet. utor in hac re adiutoribus interpretibusque fratre meo et Laterense et

Furnio nostro. non me impedient privatae offensiones quo minus pro rei p. salute etiam cum inimicissimo

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 112

consentiam: quod si nihil profecero, nihilo minus maximo cum animo et maiore fortasse cum mea gloria

vobis satis faciam. fac valeas meque mutuo diligas.

Scr. Romae iii Id. Apr. a. 711 (43).

CICERO PLANCO.

etsi rei p. causa maxime gaudere debeo tantum ei te praesidi, tantum opis attulisse extremis paene

temporibus, tamen ita te victorem complectar re p. reciperata, ut magnam partem mihi laetitiae tua dignitas

adfert, quam et esse iam et futuram amplissimam intellego. cave enim putes ullis umquam litteras gratiores

quam tuas in senatu esse recitatas ; idque contigit cum meritorum tuorum in rem p. eximia quadam

magnitudine tum verborum sententiarumque gravitate. quod mihi quidem minime novum, qui et te nossem et

tuarum litterarum ad me missarum promissa meminissem et haberem a Furnio nostro tua penitus consilia

cognita, sed senatui maiora visa sunt quam erant exspectata, non quo umquam de tua voluntate dubitasset, sed

nec quantum facere posses nec quo progredi velles exploratum satis habebat. [2] itaque cum a. d. vii Idus

Aprilis mane mihi tuas litteras M. Varisidius reddidisset easque legissem, incredibili gaudio sum elatus ;

cumque magna multitudo optimorum virorum et civium me [de] domo deduceret, feci continuo omnis

participes meae voluptatis. interim ad me venit Munatius noster, ut consuerat. at ego ei litteras tuas, nihildum

enim sciebat; nam ad me primum Varisidius, idque sibi a te mandatum esse dicebat. Paulo post idem mihi

Munatius eas litteras legendas dedit quas ipsi miseras, et eas quas publice. [3] placuit nobis ut statim ad

Cornutum, pr. urb., litteras deferremus, qui, quod consules aberant, consulare munus sustinebat more

maiorum. senatus est continuo convocatus frequensque convenit propter famam atque exspectationem tuarum

litterarum. recitatis litteris oblata religio Cornuto est pullariorum admonitu non satis diligenter eum auspiciis

operam dedisse, idque a nostro conlegio comprobatum est. itaque res dilata est in posterum. eo autem die

magna mihi pro tua dignitate contentio cum Servilio ; qui cum gratia effecisset ut sua sententia prima

pronuntiaretur, frequens eum senatus reliquit et in alia omnia discessit, meaeque sententiae, quae secunda

pronuntiata erat, cum frequenter adsentiretur senatus, rogatu . Servili P. Titius intercessit. res in posterum

dilata. [4] venit paratus Servilius Iovi ipsi iniquus, cuius in templo res agebatur. hunc quem ad modum

fregerim quantaque contentione Titium intercessorem abiecerim, ex aliorum te litteris malo cognoscere ;

unum hoc ex meis : senatus gravior, constantior, amicior tuis laudibus esse non potuit quam tum fuit, nec

vero tibi senatus amicior quam cuncta civitas ; mirabiliter enim populus R. universus et omnium generum

ordinumque consensus ad liberandam rem p. conspiravit.

[5] Perge igitur, ut agis, nomenque tuum commenda immortalitati atque haec omnia, quae habent speciem

gloriae conlectam inanissimis splendoris insignibus contemne, brevia, fucata, caduca existima. verum decus

in virtute positum est, quae maxime inlustratur magnis in rem p. meritis. eam facultatem habes maximam.

quam quoniam complexus es et tenes, perfice ut ne minus res p. tibi quam tu rei p. debeas. me tuae dignitatis

non modo fautorem sed etiam amplificatorem cognosces. id cum rei p. quae mihi vita est mea carior, tum

nostrae necessitudini debere me iudico. atque in his curis, quas contuli ad dignitatem tuam, cepi magnam

voluptatem, quod bene cognitam mihi T. Munati prudentiam et fidem magis etiam perspexi in eius incredibili

erga te benevolentia et diligentia. iii Idus Apr.

Scr. Romae circ. v Id. Mai. a. 711 (43).

CICERO PLANCO.

ut primum potestas data est augendae dignitatis tuae, nihil praetermisi in te ornando, quod positum esset aut

in praemio virtutis aut in honore verborum. id ex ipso s. c. poteris cognoscere ita enim est perscriptum, ut a

me de scripto dicta sententia est ; quam senatus frequens secutus est summo studio magnoque consensu.

[2] ego quamquam ex tuis litteris, quas mihi misisti perspexeram te magis iudicio bonorum quam insignibus

gloriae delectari, tamen considerandum nobis existimavi, etiam si tu nihil postulares, quantum tibi a re p.

deberetur. tu contexes extrema cum primis. qui enim M. Antonium oppresserit, is bellum confecerit ; itaque

Homerus non Aiacem nec Achillem sed Ulixem appellavit ptolipo/rqion .

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 113

Scr. Romae iii Non. Mai. a. 711 (43).

CICERO PLANCO S.

O gratam famam biduo ante victoriam de subsidio tuo, de studio, de celeritate, de copiis ! atque etiam

hostibus fusis spes omnis est in te ; fugisse enim ex proelio Mutinensi dicuntur notissimi latronum duces ; est

autem non minus gratum extrema delere quam prima depellere. [2] equidem exspectabam iam tuas litteras,

idque cum multis, sperabamque etiam Lepidum rei p. temporibus admonitum tecum et cum re p. esse

facturum. in illam igitur curam incumbe, mi Plance, ut ne quae scintilla teterrimi belli relinquatur. quod si erit

factum, et rem publicam divino beneficio adfeceris et ipse aeternam gloriam consequere. D. iii Non. Mai.

Scr. in Gallia Narbonensis cis Isaram circ. iii id. Mai. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

his litteris scriptis quae postea accidissent scire te ad rem p. putavi pertinere. sedulitas mea, ut spero, et mihi

et rei p. tulit fructum. namque adsiduis internuntiis cum Lepido egi ut omissa omni contentione

reconciliataque voluntate nostra communi consilio rei p. succurreret, se, liberos urbemque pluris quam unum

perditum abiectumque latronem putaret obsequioque meo, si ita faceret, ad omnis res abuteretur. profeci.

[2] itaque per Laterensem internuntium fidem mihi dedit se Antonium, si prohibere provincia sua non

potuisset, bello persecuturum, me ut venirem copiasque coniungerem rogavit, eoque magis, quod et Antonius

ab equitatu firmus esse dicebatur et Lepidus ne mediocrem quidem equitatum habebat ; nam etiam ex

paucitate eius non multis ante diebus decem qui optimi fuerant ad me transierunt. quibus rebus ego cognitis

cunctatus non sum ; in cursu bonorum consiliorum Lepidum adiuvandum putavi. [3] adventus meus quid

profecturus esset vidi, vel quod equitatu meo persequi atque opprimere equitatum eius possem, vel quod

exercitus Lepidi eam partem; quae corrupta est et ab re p. alienata, et corrigere et coercere praesentia mei

exercitus possem. itaque in Isara, flumine maximo, quod in finibus est Allobrogum, ponte uno die facto

exercitum a. d. iiii Idus Mai. traduxi. Cum vero mihi nuntiatum esset L. Antonium praemissum cum equitibus

et cohortibus ad forum Iuli venisse, fratrem cum equitum quattuor milibus ut occurreret ei misi a. d. iii Idus

Mai. ; ipse maximis itineribus cum iiii legionibus expeditis et reliquo equitatu subsequar. [4] si nos

mediocris modo fortuna rei p. adiuverit, et audaciae perditorum et nostrae sollicitudinis hic finem reperiemus.

quod si latro praecognito nostro adventu rursus in Italiam se recipere coeperit, Bruti erit officium occurrere ei

; cui scio nec consilium nec animum defuturum. ego tamen, si id acciderit, fratrem cum equitatu mittam qui

sequatur Italiamque a vastatione defendat. fac valeas meque mutuo diligas.

Scr. Romae ctrc. ex. m. Mai. a. 711 (43).

CICERO PLANCO.

nihil post hominum memoriam gloriosius, nihil gratius, ne tempore quidem ipso opportunius accidere vidi

quam tuas, Plance, litteras. redditae sunt enim frequenti senatu Cornuto, cum is frigidas sane et inconstantis

recitasset litteras Lepidi. sub eas statim recitatae sunt tuae non sine magnis quidem clamoribus. Cum rebus

enim ipsis essent et studiis O beneficiisque in rem p. gratissimae, tum erant gravissimis verbis ac sententiis.

flagitare senatus institit Cornutum ut referret statim de tuis litteris. ille se considerare velle. Cum ei magnum

convicium fieret cuncto a senatu, quinque tribuni plebi rettulerunt. Servilius rogatus rem distulit ; ego eam

sententiam dixi, cui sunt adsensi ad unum. ea quae fuerit ex s. c. cognosces. [2] tu quamquam consilio non

eges vel abundas potius, tamen hoc animo esse debes ut nihil huc reicias neve in rebus tam subitis tamque

angustis a senatu consilium petendum putes, ipse tibi sis senatus, quocumque te ratio rei p. ducet sequare,

cures ut ante factum aliquid a te egregium audiamus quam futurum putarimus. illud tibi promitto, quicquid

erit a te factum, id senatum non modo ut fideliter sed etiam ut sapienter factum comprobaturum. .

Scr. in itinere ad Lepidum xiv aut xiiii K. Iun, a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 114

Antonius id. Mai. ad forum Iuli cum primis copiis venit. Ventidius bidui spatio abest ab eo. Lepidus ad forum

Voconi castra habet, qui locus a foro Iuli quattuor et viginti millia passus abest, ibique me exspectare

constituit, quem ad modum ipse mihi scripsit. quod si omnia mihi integra et ipse et fortuna servarit, recipio

vobis celeriter me negotium ex sententia confecturum. [2] fratrem meum adsiduis laboribus

concursationibusque confectum graviter se habuisse antea tibi scripsi. sed tamen cum primum posse ingredi

coepit, non magis sibi quam rei p. se convaluisse existimans ad omnia pericula princeps esse non recusabat.

sed ego eum non solum hortatus sum verum etiam coegi isto proficisci, quod et illa valetudine magis

conficere se quam me iuvare posset in castris, et quod acerbissimo interitu consulum rem p. nudatam tali cive

praetore in urbanis officiis indigere existimabam. quod si qui vestrum non probabit, mihi prudentiam in

consilio defuisse sciat, non illi erga patriam fidelitatem. [3] Lepidus tamen, quod ego desiderabam, fecit ut

Apellam ad me mitteret, quo obside fidei illius et societatis in re p. administranda uterer. in ea re studium

mihi suum L. Gellius de tribus fratribus Segaviano probavit, quo ego interprete novissime ad Lepidum sum

usus. Amicum eum rei p. cognosse videor libenterque ei sum testimonio et omnibus ero qui bene merentur.

fac valeas meque mutuo diligas dignitatemque meam, si mereor, tuearis, sicut adhuc singulari cum

benevolentia fecisti.

Scr. in castris ex itiitere ab Isara Forum Voconi xv K. Iun. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

quid in animo habuerim, cum Laevus Nervaque discesserunt a me, et ex litteris, quas eis dedi, et ex ipsis

cognoscere potuisti, qui omnibus rebus consiliisque meis interfuerunt. accidit mihi, quod homini pudenti et

cupido satis faciendi rei p. bonisque omnibus accidere solet, ut consilium sequerer periculosum magis, dum

me probarem, quam tutum, quod habere posset obtrectationem. [2] itaque post discessum legatorum cum

binis continuis litteris et Lepidus me ut venirem rogaret, et Laterensis multo etiam magis prope implorans

obtestaretur non ullam rem aliam extimescens quam eandem, quae mihi quoque facit timorem, varietatem

atque infidelitatem exercitus eius, non dubitandum putavi quin succurrerem meque communi periculo

offerrem. sciebam enim, etsi cautius illud erat consilium exspectare me ad Isaram dum Brutus traiceret

exercitum, et cum conlega consentiente, exercitu concordi ac bene de re p. sentiente, sicut milites faciunt,

hostibus obviam ire, tamen, si quid Lepidus bene sentiens detrimenti cepisset, hoc omne adsignatum iri aut

pertinaciae meae aut timori videbam, si aut hominem offensum mihi, coniunctum cum re p. non sublevassem

aut ipse a certamine belli tam necessari me removissem. [3] itaque potius periclitari volui, a si possem mea

praesentia et Lepidum tueri et exercitum facere meliorem quam nimis cautus videri. sollicitiorem certe

hominem non suis contractis neminem puto fuisse. nam quae res nullam habebat dubitationem, si exercitus

Lepidi absit, ea nunc magnam adfert sollicitudinem magnumque habet casum. mihi enim si contigisset ut,

prior occurrerem Antonio, non me hercules horam constitisset tantum ego et mihi confido et sic perculsas

illius copias Ventidique mulionis castra despicio ; sed non possum non exhorrescere, si quid intra cutem

subest vulneris, quod prius nocere potest quam sciri curarique possit. sed certe, nisi uno loco me tenerem,

magnum periculum ipse Lepidus, magnum' ea pars exercitus adiret, quae bene de re p. sentit. magnam etiam

perditi hostes accessionem sibi fecissent, si quas copias a Lepido abstraxissent. quae si adventus meus

represserit, agam gratias fortunae constantiaeque meae, quae me ad hanc experientiam excitavit. [4] itaque a.

d. xv K. Iun. ab Isara castra movi ; pontem tamen, quem in Isara feceram, castellis duobus ad capita positis

reliqui praesidiaque ibi firma posui, ut venienti Bruto exercituique eius sine mora transitus esset paratus. ipse,

ut spero, diebus viii, quibus has litteras dabam, cum Lepidi copiis me coniungam.

Scr. Romae circ. vii K. Iun. a. 711 (43).

CICERO PLANCO.

quamquam gratiarum actionem a te non desiderabam, cum te re ipsa atque animo scirem esse gratissimum,

tamen (fatendum est enim) fuit ea mihi periucunda ; sic enim vidi, quasi ea quae oculis cernuntur, me a te

amari. dices : 'quid antea?' semper equidem sed numquam inlustrius. Litterae tuae mirabiliter gratae sunt

senatui cum rebus ipsis, quae erant gravissimae et maximae, fortissimi animi summique consili, tum etiam

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 115

gravitate sententiarum atque verborum. [2] sed, mi Plance, incumbe ut belli extrema perficias. in hoc erit

summa et gratia et gloria. cupio omnia rei p. causa ; sed me hercules in ea conservanda iam defetigatus non

multo plus patriae faveo quam tuae gloriae, cuius maximam facultatem tibi di immortales, ut spero, dedere ;

quam complectere obsecro. qui enim Antonium oppresserit, is hoc bellum taeterrimum periculosissimumque

confecerit.

Scr. Romae iv K. Iun. a. 711 (43).

CICERO PLANCO

ita erant omnia quae istim adferebantur incerta, ut quid ad te scriberem non occurreret. modo enim quae

vellemus de Lepido, modo contra nuntiabantur ; de te tamen fama constans nec decipi posse nec vinci ;

quorum alterius fortuna partem habet quandam, alterum proprium est prudentiae tuae. [2] sed accepi litteras

a conlega tuo datas Idibus Maiis, in quibus erat te ad se scripsisse a Lepido non recipi Antonium ; quod erit

certius, si tu ad nos idem scripseris. sed minus audes fortasse propter inanem laetitiam litterarum superiorum.

verum, ut errare, mi Plance, potuisti (quis enim id effugerit?), sic decipi te non potuisse quis non videt? nunc

vero etiam [iam] erroris causa sublata est ; culpa enim illa 'his ad eundem' vulgari reprehensa proverbio est.

sin ut scripsisti ad conlegam, ita se res habet, omni cura liberati sumus nec tamen erimus prius quam ita esse

tu nos feceris certiores. [3] mea quidem, ut ad te saepius scripsi, haec sententia est, qui reliquias huius belli

oppresserit, eum totius belli confectorem fore ; quem te et opto esse et confido futurum. studia mea erga te,

quibus certe nulla esse maiora potuerunt, tibi tam grata esse quam ego putavi fore, minime miror

vehementerque laetor. quae quidem tu, si recte istic erit, maiora et graviora cognosces. iiii K. Iun.

Scr. in castris pnd. Id. Mai. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

puderet me inconstantiae mearum litterarum, si non haec ex aliena levitate penderent. omnia feci qua re

Lepido coniuncto ad rem p. defendendam minore sollicitudine vestra perditis resisterem ; omnia ei et petenti

recepi et ultro pollicitus sum scripsique tibi biduo ante confidere me bono Lepido esse usurum communique

consilio bellum administraturum. credidi chirographis eius, adfirmationi praesentis Laterensis, qui tum apud

me erat reconciliaremque me Lepido fidemque haberem orabat. non licuit diutius bene de eo sperare ; illud

certe cavi et cavebo ne mea credulitate rei p. summa fallatur.

[2] Cum Isaram flumen uno die ponte effecto exercitum traduxissem pro magnitudine rei celeritatem

adhibens, quod petierat per litteras ipse ut maturarem venire, praesto mihi fuit stator eius cum litteris, quibus

ne venirem denuntiabat; se posse per se conficere negotium ; interea ad Isaram exspectarem. indicabo

temerarium meum consilium tibi : nihilo minus ire decreram existimans eum socium gloriae vitare. putabam

posse me nec de laude ieiuni hominis delibare quicquam et subesse tamen propinquis locis, ut, si durius

aliquid esset, succurrere celeriter possem. [3] ego a non malus homo hoc suspicabar. at Laterensis, vir

sanctis simus suo chirographo mittit mihi litteras nimisque desperans de se, de exercitu, de Lepidi fide

querensque se destitutum, in quibus aperte denuntiat videam ne fallar ; suam fidem solutam esse ; rei p. ne

desim. exemplar eius chirographi Titio misi ; ipsa chirographa omnia, et ea quibus credidi, et <ea> quibus

fidem non habendam putavi, Laevo Cispio dabo perferenda, qui omnibus iis interfuit rebus. [4] accessit eo ut

milites eius, cum Lepidus contionaretur, improbi per se, corrupti etiam per eos qui praesunt, Canidios

Rufrenosque et ceteros quos cum opus erit scietis, conclamarent viri boni pacem se velle neque esse cum ullis

pugnaturos duobus iam consulibus singularibus occisis, tot civibus pro patria amissis, hostibus denique

omnibus iudicatis bonisque publicatis ; neque hoc aut vindicarat Lepidus aut sanarat. [5] hoc me venire et

duobus exercitibus coniunctis obicere exercitum fidelissimum, auxilia maxima, principes Galliae, provinciam

cunctam summae dementiae et temeritatis esse vidi, mihique, si ita oppressus essem remque publicam mecum

prodidissem, mortuo non modo honorem sed misericordiam quoque defuturum. itaque rediturus sum nec

tanta munera perditis hominibus dari posse sinam. [6] ut exercitum locis habeam opportunis, provinciam

tuear, etiam si ille exercitus descierit, omniaque integra servem dabo operam, quoad exercitus hoc

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 116

summittatis parique felicitate rem p. hic vindicetis. nec depugnare, si occasio tulerit, nec obsideri, si necesse

fuerit, nec mori, si casus inciderit, pro vobis paratior fuit quisquam. qua re hortor te, mi Cicero, exercitum

hoc traiciendum quam primum cures et matures, prius quam hostes magis conroborentur et nostri

perturbentur. in quo si celeritas erit adhibita, res p. in possessione victoriae deletis sceleratis permanebit. fac

valeas meque diligas.

Scr. ex itinere ad Isaram paulo post ep. xxi.

PLANCVS CICERONI.

fratrem meum tibi, fortissimum civem et ad omnia paratissimum, excusem litteris? qui ex labore in

febriculam incidit adsiduam et satis molestam. Cum primum poterit, istoc recurrere non dubitabit, ne quo

loco rei p. desit. meam dignitatem commendatam habeas rogo. concupiscere me nihil oportet ; habeo te et

amantissimum mei et, quod optavi, summae auctoritatis ; tu videris quantum et quando tuum munus apud me

velis esse. tantum te rogo, in Hirti locum me subdas et ad tuum amorem et ad meam observantiam.

Scr. Romae inter viii et iii K. Quint a. 711 (43).

CICERO PLANCO.

in te et in conlega omnis spes est dis adprobantibus. Concordia vestra, quae senatui declarata litteris vestris

est, mirifice et senatus et cuncta civitas delectata est. quod ad me scripseras de re agraria, si consultus senatus

esset, ut quisque honorificentissimam de te sententiam dixisset, eam secutus esset ; qui certe ego fuissem. sed

propter tarditatem sententiarum moramque rerum cum ea, quae consule bantur, ad exitum non pervenirent,

commodissimum mihi Plancoque fratri visum est uti eo s.c., quod ne nostro arbitratu componeretur, quis

fuerit impedimento, arbitror te ex Planci litteris cognovisse. [2] sed sive in s. c. sive in ceteris rebus

desideras aliquid, sic tibi persuade, tantam esse apud omnis bonos tui caritatem, ut nullum genus amplissimae

dignitatis excogitari possit, quod tibi non paratum sit. Litteras tuas vehementer exspecto, et quidem talis

qualis maxime opto. vale.

Scr. Cularone in finibus Allobrogum viii Id. Iun. a. 711 (43).

PLANCVS CICERONI

numquam me hercules, mi Cicero, me paenitebit maxima pericula pro patria subire, dum, si quid acciderit

mihi a reprehensione temeritatis absim. confiterer imprudentia me lapsum, si umquam Lepido ex animo

credidissem ; credulitas enim error est magis quam culpa, et quidem in optimi cuiusque mentem facillime

inrepit ; sed ego non hoc vitio paene sum deceptus, Lepidum enim pulchre noram. quid ergo est? pudor me,

qui in bello maxime est periculosus, hunc casum coegit subire ; nam si uno loco essem, verebar ne cui

obtrectatorum viderer et nimium pertinaciter Lepido offensus et mea patientia etiam alere bellum. [2] itaque

copias prope in conspectum Lepidi Antonique adduxi quadragintaque millium passuum spatio relicto consedi

eo consilio ut vel celeriter accedere vel salutariter recipere me possem. adiunxi haec in loco eligendo, flumen

oppositum ut haberem, in quo mora transitus esset, Vocontii sub manu ut essent, per quorum loca fideliter

mihi pateret iter. Lepidus desperato adventu meo, quem non mediocriter captabat, se cum Antonio coniunxit

a. d. iiii K. Iun., eodemque die ad me castra moverunt. viginti millia passuum cum abessent, res mihi nuntiata

est. [3] dedi operam deum benignitate ut et celeriter me reciperem et hic discessus nihil fugae simile haberet,

non miles ullus, non eques, non quicquam impedimentorum amitteretur aut ab illis ferventibus latronibus

interciperetur. itaque pridie Nonas Iunias omnis copias Isaram traieci pontisque quos feceram interrupi, ut

spatium ad colligendum se homines haberent et ego me interea cum conlega coniungerem ; quem triduo, cum

has dabam litteras, exspectabam.

[4] Laterensis nostri et fidem et animum singularem in re p. semper fatebor ; sed certe nimia eius indulgentia

in Lepidum ad haec pericula perspicienda fecit eum minus sagacem. qui quidem cum in fraudem se deductum

videret, manus, quas iustius in Lepidi perniciem armasset, sibi adferre conatus est ; in quo casu tamen

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 117

interpellatus et adhuc vivit et dicitur victurus ; sed tamen de hoc parum mihi certum est. [5] Magno cum

dolore parricidarum elapsus sum iis ; veniebant enim eodem furore in me quo in patriam incitati, iracundias

autem harum rerum recentis habebant, quod Lepidum castigare non destiteram ut exstingueret bellum, quod

conloquia facta improbabam, quod legatos fide Lepidi missos ad me in conspectum venire vetueram, quod C.

Catium Vestinum, tr. mil., missum ab Antonio ad eum cum litteris exceperam numeroque hostis habueram. in

quo hanc capio voluptatem, quod certe, quo magis me petiverunt, tanto maiorem iis frustratio dolorem attulit.

[6] tu, mi Cicero, quod adhuc fecisti, idem praesta, ut vigilanter nervoseque nos, qui stamus in acie,

subornes. veniat Caesar cum copiis quas habet firmissimas, aut, si ipsum aliqua res impedit, exercitus

mittatur ; cuius ipsius magnum periculum agitur. quicquid aliquando futurum fuit in castris perditorum contra

patriam, hoc omne iam convenit pro urbis vero salute cur non omnibus facultatibus quas habemus utamur?

quod si vos istic non defueritis, profecto, quod ad me attinet, omnibus rebus abunde rei p. satis faciam. [7] te

quidem, mi Cicero, in dies me hercules habeo cariorem, sollicitudinesque meas cotidie magis tua merita

exacuunt ne quid aut ex amore aut ex iudicio tuo perdam. opto ut mihi liceat iam praesenti pietate meorum

officiorum tua beneficia tibi facere iucundiora. viii Idus Iun. Cularone ex finibus Allobrogum.

Scr. in castris v K. Sext. a. 711 (43).

PLANCVS IMR COS. DES. S. D. CICERONI

facere non possum quin in singulas res meritaque tua tibi gratias agam, sed me hercules facio cum pudore.

neque is enim tanta necessitudo, quantam tu mihi tecum esse voluisti, desiderare videtur gratiarum actionem,

neque ego libenter pro maximis tuis beneficiis tam vili munere defungor orationis et malo praesens

observantia, indulgentia, adsiduitate memorem me tibi probare. quod si mihi vita contigerit, omnis gratas

amicitias atque etiam pias propinquitates in tua observantia, indulgentia, adsiduitate, vincam ; amor enim tuus

ac iudicium de me utrum mihi plus dignitatis in perpetuum an voluptatis cotidie sit adlaturus non facile

dixerim.

[2] de militum commodis fuit tibi curae ; quos ego non potentiae meae causa (nihil enim me non salutariter

cogitare scio; ornari volui a senatu, sed primum quod ita meritos iudicabam, deinde quod ad omnis casus

coniunctiores rei p. esse volebam, novissime ut ab omni omnium sollicitatione aversos eos talis vobis

praestare possem, quales adhuc fuerunt. [3] nos adhuc hic omnia integra sustinuimus. quod consilium

nostrum, etsi quanta sit aviditas hominum non sine causa talis victoriae scio, tamen vobis probari spero. non

enim, si quid in his exercitibus sit offensum, magna subsidia res p. habet expedita, quibus subito impetu ac

latrocinio parricidarum resistat. copias vero nostras notas tibi esse arbitror. in castris meis legiones sunt

veteranae . . tres, tironum vel luculentissima ex omnibus una, in castris Bruti una veterana legio, altera bima,

octo tironum. ita universus exercitus numero amplissimus est, firmitate exiguus. quantum autem in acie tironi

sit committendum, nimium saepe expertum habemus. [4] ad hoc robur nostrorum exercituum sive Africanus

exercitus, qui est veteranus, sive Caesaris accessisset, aequo animo summam rem p. in discrimen

deduceremus ; aliquanto autem propius esse, quod ad Caesarem attinet, videbamus. nihil destiti eum litteris

hortari, neque ille intermisit adfirmare se sine mora venire, cum interim aversum illum ab hac cogitatione ad

alia consilia video se contulisse. ego tamen ad eum Furnium nostrum cum mandatis litterisque misi, si quid

forte proficere posset. [5] scis tu, mi Cicero, quod ad Caesaris amorem attinet, societatem mihi esse tecum,

vel quod in familiaritate Caesaris vivo illo iam tueri eum et diligere fuit mihi necesse, vel quod ipse, quoad

ego nosse potui, moderatissimi atque humanissimi fuit sensus, vel quod ex tam insigni amicitia mea atque

Caesaris hunc filii loco et illius et vestro iudicio substitutum non proinde habere turpe mihi videtur. [6] sed

(quicquid tibi scribo, dolenter me hercules magis quam inimice facio) quod vivit Antonius hodie, quod

Lepidus una est, quod exercitus habent non contemnendos, quod sperant, quod audent, omne Caesari

acceptum referre possunt. neque ego superiora repetam ; sed ex eo tempore, quo ipse mihi professus est se

venire, si venire voluisset, aut oppressum iam bellum esset aut in aversissimam illis Hispaniam cum

detrimento eorum maximo extrusum. quae mens eum aut quorum consilia a tanta gloria, sibi vero etiam

necessaria ac salutari, avocarit et ad cogitationem consulatus bimestris summo cum terrore hominum et

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 118

insulsa cum efflagitatione transtulerit, exputare non possum. [7] multum in hac re mihi videntur necessarii

eius et rei p. et ipsius causa proficere posse, plurimum, ut puto, tu quoque, cuius ille tanta merita habet,

quanta nemo praeter me. numquam enim obliviscar maxima ac plurima me tibi debere. de his rebus ut

exigeret cum eo Furnio mandavi. quod si quantam debeo habuero apud eum auctoritatem, plurimum ipsum

iuvero. [8] nos interea duriore condicione bellum sustinemus, quod neque expeditissimam dimicationem

putamus neque tamen refugiendo commissuri sumus ut maius detrimentum res p. accipere possit. quod si aut

Caesar se respexerit, aut Africanae legiones celeriter venerint, securos vos ab hac parte reddemus. tu, ut

instituisti, me diligas rogo proprieque tuum esse tibi persuadeas. v. K. Sext. ex castris.

Scr. Romae circ. vii K. Iun. a. 711 (43).

CICERO S. D. FVRNIO.

si interest, id quod homines arbitrantur, rei p. te, ut instituisti atque fecisti, navare operam rebusque maximis,

quae ad exstinguendas reliquias belli pertinent, interesse, nihil videris melius neque laudabilius neque

honestius facere posse, istamque operam tuam, navitatem, animum in rem p. celeritati praeturae

anteponendam censeo. nolo enim te ignorare quantam laudem consecutus sis ; mihi crede, proximam Planco,

idque ipsius Planci testimonio, praeterea fama scientiaque omnium. [2] quam ob rem, si quid operis tibi

etiam nunc restat, id maximo opere censeo persequendum ; quid enim honestius, aut quid honesto

anteponendum? sin autem satis factum rei p. putas, celeriter ad comitia, quoniam mature futura sunt,

veniendum censeo, dum modo ne [quid] haec ambitiosa festinatio aliquid imminuat eius gloriae, quam

consecuti sumus. multi clarissimi viri, cum rei p. darent operam, annum petitionis suae non obierunt. quod eo

facilius nobis est, quod non est annus hic tibi destinatus, ut, si aedilis fuisses, post biennium tuus annus esset.

nunc nihil praetermittere videbere usitati et quasi legitimi temporis ad petendum. video autem Planco cos.,

etsi etiam sine eo rationes expeditas haberes, tamen splendidiorem petitionem tuam, si modo ista ex sententia

confecta essent. [3] omnino plura me scribere, cum tuum tantum consilium iudiciumque sit, non ita necesse

arbitrabar ; sed tamen sententiam meam tibi ignotam esse nolebam ; cuius est haec summa, ut omnia te metiri

dignitate malim quam ambitione maioremque fructum ponere in perpetuitate laudis quam in celeritate

praeturae. haec eadem locutus sum domi meae adhibito Quinto, fratre meo et Caecina et Calvisio

studiosissimis tui, cum Dardanus, libertus tuus, interesset. omnibus probari videbatur oratio mea ; sed tu

optime iudicabis.

Scr. Romae inter viii et iii K. Quint. a. 711 (43).

M. CICERO S. D. C. FVRNIO.

Lectis tuis litteris, quibus declarabas aut omittendos Narbonensis aut cum periculo dimicandum, illud magis

timui; quod vitatum non moleste fero. quod de Planci et Bruti concordia scribis, in eo vel maximam spem

pono victoriae. de Gallorum studio nos aliquando cognoscemus, ut scribis, cuius id opera maxime excitatum

sit ; sed iam, mihi crede, cognovimus. itaque iucundissimis tuis litteris stomachatus sum in extremo ; scribis

enim, si in Sextilem comitia, cito te, sin iam confecta, citius, ne diutius cum periculo fatuus sis. [2] O mi

Furni, quam tu tuam causam non nosti, qui alienas tam facile discas! tu nunc candidatum te putas et id

cogitas, ut aut ad comitia curras aut, si iam confecta, domi tuae sis, ne cum maximo periculo, ut scribis,

stultissimus sis? non arbitror te ita sentire ; omnis enim tuos ad laudem impetus novi. quod si ut scribis ita

sentis, non magis te quam de te iudicium reprehendo meum. te adipiscendi magistratus levissimi et

divulgatissimi, si ita adipiscare ut plerique, praepropera festinatio abducet a tantis laudibus, quibus te omnes

in caelum iure et vere ferunt? scilicet id agitur utrum hac petitione an proxima praetor fias, non ut ita de re p.

mereare, omni honore ut dignissimus iudicere. [3] utrum nescis quam alte ascenderis, an pro nihilo id putas?

si nescis, tibi ignosco, nos in culpa sumus ; sin intellegis, ulla tibi est praetura vel officio, quod pauci, vel

gloria, quam omnes sequuntur, dulcior? hac de re et ego et Calvisius, homo magni iudici tuique

amantissimus, te accusamus cotidie. comitia tamen, quoniam ex iis pendes, quantum facere possumus, quod

multis de causis rei p. arbitramur conducere, in Ianuarium mensem protrudimus. vince igitur et vale.

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 119

Scr. Romae xiii K. Apr. vesperi a. 711 (43).

CICERO LEPIDO S.

quod mihi pro summa erga te benevolentia magnae curae est, ut quam amplissima dignitate sis, moleste tuli

te senatui gratias non egisse, cum esses ab eo ordine ornatus summis honoribus. pacis inter civis conciliandae

te cupidum esse laetor. eam si a servitute seiungis, consules et rei p. et dignitati tuae ; sin ista pax perditum

hominem in possessionem impotentissimi dominatus restitutura est, hoc animo scito omnis sanos, ut'mortem

servituti anteponant. [2] itaque sapientius meo quidem iudicio facies, si te in istam pacificationem non

interpones, quae neque senatui neque populo nec cuiquam bono probatur. sed haec audies ex aliis aut certior

fies litteris ; tu pro tua prudentia quid optimum factu sit videbis.

Scr. Romae circ. iv Non. Febr. a. 711 (43).

CICERO TREBONIO S.

quam vellem ad illas pulcherrimas epulas me Idibus Martiis invitasses! reliquiarum nihil haberemus. at nunc

cum iis tantum negoti est, ut vestrum illud divinum in rem p. beneficium non nullam habeat querelam. quod

vero a te, viro optimo, seductus est tuoque beneficio adhuc vivit haec pestis, interdum, quod mihi vix fas est,

tibi subirascor ; mihi enim negoti plus reliquisti uni quam praeter me omnibus. ut enim primum post Antoni

foedissimum discessum senatus haberi libere potuit, ad illum animum meum reverti pristinum, quem tu cum

civi acerrimo, patre tuo, in ore et amore semper habuisti. [2] nam cum senatum a. d. xiii K. Ian. tr. pl.

vocavissent deque alia re referrent, totam rem p. sum complexus egique acerrime senatumque iam

languentem et defessum ad pristinam virtutem consuetudinemque revocavi magis animi quam ingeni viribus.

hic dies meaque contentio atque actio spem primum populo R. attulit libertatis reciperandae ; nec vero ipse

postea tempus ullum intermisi de re p. non cogitandi solum sed etiam agendi.

[3] quod nisi res urbanas actaque omnia ad te perferri arbitrarer, ipse perscriberem, quamquam eram

maximis occupationibus impeditus. sed illa cognosces ex aliis ; a me pauca, et ea summatim. habemus fortem

senatum, consularis partim timidos, partim male sentientis; magnum damnum factum est in Servio ; L. Caesar

optime sentit sed, quod avunculus est, non acerrimas dicit sententias ; consules egregii, praeclarus D. Brutus,

egregius puer Caesar, de quo spero equidem reliqua ; hoc vero certum habeto, nisi ille veteranos celeriter

conscripsisset legionesque duae de exercitu Antoni ad eius se auctoritatem contulissent atque is oppositus

esset terror Antonio, nihil Antonium sceleris, nihil crudelitatis praeteriturum fuisse. haec tibi, etsi audita esse

arbitrabar, volui tamen notiora esse. plura scribam, si plus oti habuero.

Scr. Romae prid. Non. Quint. a. 711 (43).

CICERO APPIO S.

de meo studio erga salutem et incolumitatem tuam credo te cognosse ex litteris tuorum ; quibus me

cumulatissime satis fecisse certo scio, nec iis concedo, quamquam sunt singulari in te benevolentia, ut te

salvum malint quam ego. illi mihi necesse est concedant ut tibi plus quam ipsi hoc tempore prodesse possim ;

quod quidem nec destiti facere nec desistam et iam in maxima re feci et fundamenta ieci salutis tuae. tu fac

bono animo magnoque sis meque tibi nulla re defuturum esse confidas. pridie non. Quintilis.

Scr. in castris ad Mutinam a. d. xvii K. Mai. a. 711 (43).

GALBA CICERONI S.

A. d. xviii K. Mai., quo die Pansa in castris Hirti erat futurus, cum quo ego eram (nam ei obviam processeram

millia passus centum, quo maturius veniret), Antonius legiones eduxit duas, secundam et quintam

tricesimam, et cohortis praetorias duas, unam suam, alteram Silani, et evocatorum partem. ita obviam venit

nobis, quod nos quattuor legiones tironum habere solum arbitrabatur. sed noctu, quo tutius venire in castra

potuissemus, legionem Martiam, cui ego praeesse solebam, et duas cohortis praetorias miserat Hirtius nobis.

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 120

[2] Cum equites Antoni apparuissent, contineri neque legio Martia neque cohortes praetoriae potuerunt ;

quas sequi coepimus coacti, quoniam retinere eas non potueramus. Antonius ad forum Gallorum suas copias

continebat neque sciri volebat se legiones habere ; tantum equitatum et levem armaturam ostendebat. postea

quam vidit se invito legionem ire Pansa, sequi se duas legiones iussit tironum. postea quam angustias paludis

et silvarum transiimus, acies est instructa a nobis xii cohortium ; nondum venerant legiones duae :

[3] repente Antonius in aciem suas copias de vico produxit et sine mora concurrit. primo ita pugnatum est, ut

acrius non posset ex utraque parte pugnari; etsi dexterius cornu, in quo ego eram cum Martiae legionis

cohortibus octo, impetu primo fugaverat legionem xxxv Antoni, ut amplius passus D ultra aciem, quo loco

steterat, processerit. itaque cum equites nostrum cornu circumire vellent, recipere me coepi et levem

armaturam opponere Maurorum equitibus, ne aversos nostros adgrederentur. interim video me esse inter

Antonianos Antoniumque post me esse aliquanto. repente equum immisi ad eam legionem tironum, quae

veniebat ex castris, scuto reiecto. Antoniani me insequi; nostri pila coicere velle. ita nescio quo fato sum

servatus, quod sum cito a nostris cognitus. [4] in ipsa Aemilia, ubi cohors Caesaris praetoria erat, diu

pugnatum est. cornu sinisterius, quod erat infirmius, ubi Martiae legionis duae cohortes erant et to cohors

praetoria, pedem referre coeperunt, quod ab equitatu circumibantur, quo vel plurimum valet Antonius. Cum

omnes se recepissent nostri ordines, recipere me novissimus coepi ad castra. Antonius tamquam victor castra

putavit se posse capere. quo cum venit, compluris ibi amisit nec egit quicquam.

audita re Hirtius cum cohortibus xx veteranis redeunti Antonio in sua castra occurrit copiasque eius omnis

delevit, fugavit eodemque loco, ubi erat pugnatum, ad forum Gallorum ; Antonius cum equitibus hora noctis

quarta se in castra sua ad Mutinam recepit ; [5] Hirtius in ea castra redit, unde Pansa exierat, ubi duas

legiones reliquerat, quae ab Antonio erant oppugnatae. sic partem maiorem suarum copiarum Antonius amisit

veteranarum ; nec id tamen sine aliqua iactura cohortium praetoriarum nostrarum et legionis Martiae fieri

potuit. Aquilae duae, signa Lx sunt relata Antoni ; res bene gesta est. A. d. xvii K. Mai. ex castris.

Scr. Cordubae xvii K. Apr. a. 711 (43).

C. ASINIVS POLLIO CICERONI S. D.

minime mirum tibi debet videri nihil me scripsisse de re p., postea quam itum est ad arma. nam saltus

Castulonensis, qui semper tenuit nostros tabellarios, etsi nunc frequentioribus latrociniis infestior factus est,

tamen nequaquam tanta in hora est, quanta qui locis omnibus dispositi ab utraque parte scrutantur tabellarios

et retinent. itaque nisi nave perlatae litterae essent, omnino nescirem quid istic fieret. nunc vero nactus

occasionem, postea quam navigari coeptum est, cupidissime et quam creberrime potero scribam ad te. [2] ne

movear eius sermonibus quem tametsi nemo est qui videre velit, tamen nequaquam proinde ac dignus est

oderunt homines, periculum non est ; adeo est enim invisus mihi, ut nihil non acerbum putem, quod

commune cum illo sit. natura autem mea et studia trahunt me ad pacis et libertatis cupiditatem. itaque illud

initium civilis belli saepe deflevi ; cum vero non liceret mihi nullius partis esse, quia utrubique magnos

inimicos habebam, ea castra fugi, in quibus plane tutum me ab insidiis inimici sciebam non futurum ;

compulsus eo quo minime volebam, ne in extremis essem, plane pericula non dubitanter adii. [3] Caesarem

vero, quod me in tanta fortuna modo cognitum vetustissimorum familiarium loco habuit, dilexi summa cum

pietate et fide. quae mea sententia gerere mihi licuit, ita feci ut optimus quisque maxime probarit; quod iussus

sum, eo tempore atque ita feci ut appareret invito imperatum esse. cuius facti iniustissima invidia erudire me

potuit quam iucunda libertas et quam misera sub dominatione vita esset. ita si id agitur ut rursus in potestate

omnia unius sint, quicumque is est, ei me profiteor inimicum, nec periculum est ullum quod pro libertate aut

refugiam aut deprecer. [4] sed consules neque senatus consulto neque litteris suis praeceperant mihi quid

facerem ; unas enim post Idus Mart. demum a Pansa litteras accepi, in quibus hortatur me ut senatu scribam

me et exercitum in potestate eius futurum. quod, cum Lepidus contionaretur atque omnibus scriberet se

consentire cum Antonio, maxime contrarium fuit ; nam quibus commeatibus invito illo per illius provinciam

legiones ducerem? aut si cetera transissem, num etiam Alpis poteram transvolare, quae praesidio illius

tenentur? adde huc quod perferri litterae nulla condicione potuerunt ; sescentis enim locis excutiuntur, deinde

etiam retinentur ab Lepido tabellarii. [5] illud me Cordubae pro contione dixisse nemo vocabit in dubium,

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 121

provinciam me nulli, nisi qui ab senatu missus venisset, traditurum. nam de legione tricesima tradenda

quantas contentiones habuerim quid ego scribam? qua tradita quanto pro re p. infirmior futurus fuerim quis

ignorat? hac enim legione noli acrius aut pugnacius quicquam putare esse. qua re eum me existima esse, qui

primum pacis cupidissimus sim (omnis enim civis plane studeo esse salvos), deinde qui et me et rem

publicam vindicare in libertatem paratus sim. [6] quod familiarem meum tuorum numero habes, opinione tua

mihi gratius est ; invideo illi tamen, quod ambulat et iocatur tecum. quaeres quanti aestimem. si umquam

licuerit vivere in otio, experieris ; nullum enim vestigium abs te discessurus sum. illud vehementer admiror,

non scripsisse te mihi manendo in provincia an ducendo exercitum in Italiam rei p. magis satis facere possim.

ego quidem, etsi mihi tutius ac minus laboriosum est manere, tamen, quia video tali tempore multo magis

legionibus opus esse quam provinciis, quae praesertim reciperari nullo negotio possunt, constitui, ut nunc est,

cum exercitu proficisci. deinde ex litteris, quas ' Pansae misi, cognosces omnia ; nam tibi earum exemplar

misi. xvii K. Apr. Corduba.

Scr. Cordubae vi Id. Iun. a. 711 (43).

C. ASINIVS POLLIO CICERONI

Balbus quaestor magna numerata pecunia, magno pondere auri, maiore argenti coacto de publicis

exactionibus, ne stipendio quidem militibus reddito duxit se a Gadibus et triduum tempestate retentus ad

Calpem K. Iun. traiecit sese m regnum Bogudis plane bene peculiatus. his rumoribus utrum Gadis referatur an

Romam (ad singulos enim .nuntios turpissime consilia mutat) nondum scio. [2] sed praeter furta et rapinas et

virgis caesos socios haec quoque fecit, ut ipse gloriari solet, eadem quae Q. Caesar : ludis, quos Gadibus

fecit, Herennium Gallum histrionem summo ludorum die anulo aureo donatum in xiiii sessum deduxit (tot

enim fecerat ordines equestris loci); quattuorviratum sibi prorogavit; comitia bienni biduo habuit, hoc est

renuntiavit quos ei visum est ; exsules reduxit non horum temporum sed illorum quibus a seditiosis senatus

trucidatus aut expulsus est Sex. Varo procos. [3] illa vero iam ne Caesaris quidem exemplo, quod ludis

praetextam de suo itinere ad L. Lentulum procos. sollicitandum posuit, et quidem cum ageretur, flevit

memoria rerum gestarum commotus ; gladiatoribus autem Fadium quendam, militem Pompeianum, quia,

cum depressus in ludum bis gratis depugnasset, auctorare sese nolebat et ad populum confugerat, primum

Gallos equites immisit in populum (coniecti enim lapides sunt in eum, cum abriperetur Fadius), deinde

abstractum defodit in ludo et vivum combussit, cum quidem pransus nudis pedibus, tunica soluta, manibus ad

tergum reiectis inambularet et illi misero quiritanti : 'C. R. natus sum' responderet : 'abi nunc, populi fidem

implora'; bestiis vero civis Romanos, in iis circulatorem quendam auctionum, notissimum hominem Hispali,

quia deformis erat, obiecit. Cum huiusce modi portento res mihi fuit.

[4] sed de illo plura coram nunc, quod praestat, quid me velitis facere constituite. tris legiones firmas habeo,

quarum unam, xxviii, cum ad se initio belli arcessisset Antonius hac pollicitatione, quo die in castra venisset,

denarios quingenos singulis militibus daturum, in victoria vero eadem praemia quae suis legionibus (quorum

quis ullam finem aut modum futurum putabit ?) incitatissimam is retinui aegre me hercules, nec retinuissem

si uno loco habuissem, utpote cum singulae quaedam cohortes seditionem fecerint. reliquas quoque legiones

non destitit litteris atque infinitis pollicitationibus incitare. nec vero minus Lepidus ursit me et suis et Antoni

litteris ut legionem xxx mitterem sibi. [5] itaque quem exercitum neque vendere ullis praemiis volui nec

eorum periculorum metu, quae victoribus illis portendebantur, deminuere, debetis existimare retentum et

conservatum rei p. esse atque ita credere, quodcumque imperassetis, facturum fuisse, si quod iussistis feci.

nam et provinciam in otio et exercitum in mea potestate tenui, finibus meae provinciae nusquam excessi,

militem non modo legionarium sed ne auxiliarium quidem ullum quoquam misi et, si quos equites decedentis

nactus sum, supplicio adfeci. quarum rerum fructum satis magnum re p. salva tulisse me putabo ; sed res p. si

me satis novisset et maior pars senatus, maiores ex me fructus tulisset epistulam, quam Balbo, cum etiam

nunc in provincia esset, scripsi, legendam tibi misi ; etiam praetextam si voles legere, Gallum Cornelium,

familiarem meum, poscito. vi Idus Iun. Corduba.

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 122

Scr. Cordubae vel ex. m. Maio vel in. Iun. a. 711 (43).

POLLIO CICERONI S. N

S. v. h. e. e. q. v. quo tardius certior fierem de proeliis apud Mutinam factis Lepidus effecit, qui meos

tabellarios novem dies retinuit ; tametsi tantam calamitatem rei p. quam tardissime audire optandum est, sed

illis, qui prodesse nihil possunt neque mederi. atque utinam eodem s. c., quo Plancum et Lepidum in Italiam

arcessistis me quoque iussissetis venire! profecto non accepisset res p. hoc vulnus. quo si qui laetantur in

praesentia, quia videntur et duces et veterani Caesaris partium interisse, tamen postmodo necesse est doleant,

cum vastitatem Italiae respexerint ; nam et robur et suboles militum interiit, si quidem quae nuntiantur ulla ex

parte vera sunt. [2] neque ego non videbam quanto usui rei p. essem futurus, si ad Lepidum venissem ;

omnem enim cunctationem eius discussissem, praesertim adiutore Planco ; sed scribenti ad me eius modi

litteras quas leges et contionibus videlicet, quas Narbone habuisse dicitur, similis palparer necesse erat, si

vellem commeatus per provinciam eius iter faciens habere. praeterea verebar ne, si ante quam ego incepta

perficerem proelium confectum esset, pium consilium meum raperent in contrariam partem obtrectatores mei

propter amicitiam, quae mihi cum Antonio non maior tamen quam Planco fuit

[3] itaque a Gadibus mense Aprili binis tabellariis in duas navis impositis et tibi et consulibus et Octaviano

scripsi ut me faceretis certiorem quonam modo Nurimum possem prodesse rei p. sed, ut rationem ineo, quo

die proelium Pansa commisit, eodem a Gadibus naves profectae sunt nulla enim post hiemem fuit ante eam

diem navigatio. et ego me hercules longe remotus ab omni suspicione futuri civilis tumultus penitus in

Lusitania legiones in hibernis conlocaram. ita porro festinavit uterque confligere, tamquam nihil peius

timerent quam ne sine maximo rei p. detrimento bellum componeretur. sed si properandum fuit, nihil non

summi ducis consilio gessisse Hirtium video.

[4] nunc haec mihi scribuntur ex Gallia Lepidi et nuntiantur, Pansae exercitum concisum esse, Pansam ex

vulneribus mortuum, eodem proelio Martiam legionem interisse et L. Fabatum et C. Peducaeum et D.

Carfulenum ; Hirtino is autem proelio et quartam legionem et omnis peraeque Antoni caesas, item Hirti,

quartam vero, cum castra quoque Antoni cepisset, a quinta legione concisam esse ; ibi Hirtium quoque

perisse et Pontium Aquilam ; dici etiam Octavianum cecidisse (quae si, quod di prohibeant! vera sunt, non

mediocriter doleo); Antonium turpiter Mutinae obsessionem reliquisse sed habere equitum v legiones sub

signis armatas tris et P. Bagienni unam, inermis bene multos ; Ventidium quoque se cum legione vii, viii, viiii

coniunxisse ; si nihil in Lepido spei sit, descensurum ad extrema et non modo nationes sed etiam servitia

concitaturum ; Parmam direptam ; L. Antonium Alpis occupasse. [5] quae si vera sunt, nemini nostrum

cessandum est nec exspectandum quid decernat senatus ; res enim cogit huic tanto incendio succurrere omnis,

qui aut imperium aut nomen denique populi R. salvum volunt esse. Brutum enim cohortis xvii et duas non

frequentis tironum legiones, quas conscripserat Antonius, habere audio. neque tamen dubito quin omnes qui

supersint de Hirti exercitu confluant ad eum. nam in dilectu non multum spei puto esse, praesertim cum nihil

sit periculosius quam spatium confirmandi sese Antonio dari. Anni autem tempus libertatem maiorem mihi

dat, propterea quia frumenta aut in agris aut in villis sunt. itaque proximis litteris consilium meum expedietur

; nam neque desse neque superesse rei p. volo. maxime tamen doleo adeo et longo et infesto itinere ad me

veniri, ut die quadragesimo post aut ultra etiam quam facta sunt omnia nuntientur.

Scr. in castris ad Pontem Argenteum circ. xv K. Iun. a. 711 (43).

LEPIDVS IMP. ITER. PONL MAX. S. D. M. TVLLIO CICERONI

S. v. b. e. e. v. Cum audissem M. Antonium cum suis copiis praemisso L. Antonio cum parte equitatus in

provinciam meam venire, cum exercitu meo ab confluente Rhodam castra movi ac contra eos venire institui.

itaque continuis itineribus ad forum Voconi veni et ultra castra ad flumen Argenteum contra Antonios feci. P.

Ventidius suas legiones 4ris coniunxit cum eo et ultra me castra posuit. habebat antea legionem v et ex

reliquis legionibus magnam multitudinem sed inermorum. equitatum habet magnum ; nam omnis ex proelio

integer discessit ita ut sint amplius equitum milia quinque. ad me complures milites et equites ab eo

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 123

transierunt et in dies singulos eius copiae minuuntur. [2] Silanus et Culleo ab eo discesserunt. nos etsi

graviter ab iis laesi eramus, quod contra nostram voluntatem ad Antonium ierant, tamen nostrae humanitatis

et necessitudinis .causa eorum salutis rationem habuimus nec tamen eorum opera utimur neque in castris

habemus neque ulli negotio praefecimus. quod ad bellum hoc attinet, nec senatui nec rei p. derimus. quae

postea egerimus faciam te certiorem.

Scr. ibidem xi K. Iun. a. 711 (43).

LEPIDVS CICERONI

[3] etsi omni tempore summa studia offici mutuo inter nos certatim constiterunt pro nostra inter nos

familiaritate et proinde diligenter ab utroque conservata sunt, tamen non dubito in tanto et tam repentino

motu rei p. quin non nulla de me falsis rumoribus a meis obtrectatoribus me indigna ad te delata sint, quae

tuum animum magno opere moverent pro tuo amore in rem p. ea te moderate accepisse neque temere

credendum iudicasse a meis procuratoribus certior sum factus. quae mihi, ut debent, gratissima sunt ; memini

enim et illa superiora, quae abs tua voluntate profecta sunt ad meam dignitatem augendam et ornandam, quae

perpetuo animo meo fixa manebunt. [4] abs te, mi Cicero, magno opere peto, si meam vitam, studium

diligentissime superioribus temporibus in re p. administranda, quae Lepido digna sunt, perspecta habes, ut

paria aut eo ampliora reliquo tempore exspectes et proinde tua auctoritate me tuendum existimes, quo tibi

plura tuo merito debeo. vale. D. xi K. Iun. ex castris ex Ponte Argenteo.

Scr. in Ponte Argenteo iii K. Iun. a. 711 (43).

M. LEPIDVS IMP. ITER. PONT. MAX. S. D. PR. TR. PL. SENATVI POPVLO PLEBIQVE ROMANAE

S. v. liberique vestri v. b. e. e. q. v. deos hominesque testor, p. c., qua mente et quo animo semper in rem p.

fuerim et quam nihil antiquius communi salute ac libertate iudicarim ; quod vobis brevi probassem, nisi mihi

fortuna proprium consilium extorsisset. nam exercitus cunctus consuetudinem suam in civibus conservandis

communique pace seditione facta retinuit meque tantae multitudinis civium Romanorum salutis atque

incolumitatis causam suscipere, ut vere dicam, coegit. [2] in qua re ego vos, p. c., oro atque obsecro ut

privatis offensionibus omissis summae rei p. consulatis neve misericordiam nostram exercitusque nostri in

civili dissensione sceleris loco ponatis. quod si salutis omnium ac dignitatis rationem habueritis, melius et

vobis et rei p. consuletis. D. iii Kal. Jun. a Ponte Argenteo.

Epistulae ad familiares

LIBER DECIMVS: AD L. PLANCVM ET CETEROS 124

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS

Scr. Romae xvii K. Apr. a. 710 (44).

D. BRVTVS BRVTO SVO ET CASSIO S.

Qvo in statu simus cognoscite. heri vesperi apud me Hirtius fuit ; qua mente esset Antonius demonstravit,

pessima scilicet et infidelissima. nam se neque mihi provinciam dare posse aiebat neque arbitrari tuto in urbe

esse quemquam nostrum ; adeo esse militum concitatos animos et plebis. quod utrumque esse falsum puto

vos animadvertere atque illud esse verum, quod Hirtius demonstrabat, timere eum ne, si mediocre auxilium

dignitatis nostrae habuissemus, nullae partes iis in re p. relinquerentur. [2] Cum a in his angustiis versarer,

placitum est mihi ut postularem legationem liberam mihi reliquisque nostris, ut aliqua causa proficiscendi

honesta quaereretur. haec se impetraturum pollicitus est, nec tamen impetraturum confido ; tanta est

hominum insolentia et nostri insectatio. ac si dederint quod petimus, tamen paulo post futurum puto ut hostes

iudicemur aut aqua et igni nobis interdicatur. [3] 'quid ergo a est' inquis 'tui consili?' dandus est locus

fortunae, cedendum ex Italia, migrandum Rhodum aut aliquo terrarum arbitror. si melior casus fuerit,

revertemur Romam ; si mediocris, in exsilio vivemus ; si pessimus, ad novissima auxilia descendemus.

[4] succurret fortasse hoc loco alicui vestrum cur novissimum tempus exspectemus potius quam nunc aliquid

moliamur. quia ubi consistamus non habemus praeter Sex. Pompeium et Bassum Caecilium ; qui mihi

videntur hoc nuntio de Caesare adlato firmiores futuri. satis tempore ad eos accedemus, ubi quid valeant

scierimus. pro Cassio et te si quid me velitis recipere recipiam ; postulat enim hoc Hirtius ut faciam. [5] rogo

vos quam primum mihi rescribatis (nam non dubito quin de his rebus ante horam quartam Hirtius certiorem

me sit facturus) ; quem in locum convenire possimus, quo me velitis venire rescribite.

[6] post novissimum Hirti sermonem placitum est mihi postulare ut liceret nobis Romae esse publico

praesidio. quod illos nobis concessuros non puto ; magnam enim invidiam iis faciemus. nihil tamen non

postulandum putavi quod aequum esse statuerem.

Scr. Lanuvi ex. m. Mai. a. 710 (44).

BRVTVS ET CASSIVS PRAETORES M. ANTONIO COS.

de tua fide et benevolentia in nos nisi persuasum esset nobis, non scripsissemus haec tibi ; quae profecto,

quoniam istum animum habes, in optimam partem accipies. scribitur nobis magnam veteranorum

multitudinem Romam convenisse iam et ad K. Iun. futuram multo maiorem. de te si dubitemus aut vereamur,

simus nostri dissimiles ; sed certe, cum ipsi in tua potestate fuerimus tuoque adducti consilio dimiserimus ex

municipiis nostros necessarios neque solum edicto sed etiam litteris id fecerimus, digni sumus quos habeas

tui consili participes, in ea praesertim re quae ad nos pertinet. [2] qua re petimus a te facias nos certiores tuae

voluntatis in nos, putesne nos tutos fore in tanta frequentia militum veteranorum, quos etiam de reponenda

ara cogitare audimus ; quod velle et probare vix quisquam posse videtur qui nos salvos et honestos velit. nos

ab initio spectasse otium nec quicquam aliud libertate communi quaesisse exitus declarat. fallere nemo nos

potest nisi tu, quod certe abest ab tua virtute et fide ; sed alius nemo facultatem habet decipiendi nos ; tibi

enim uni credidimus et credituri sumus. [3] maximo timore de nobis adficiuntur amici nostri ; quibus etsi tua

fides explorata est, tamen illud in mentem venit, multitudinem veteranorum facilius impelli ab aliis quolibet

quam a te retineri posse. rescribas nobis ad omnia rogamus ; nam illud valde leve est ac nugatorium, ea re

denuntiatum esse veteranis, quod is de commodis eorum mense Iunio laturus esses. quem enim impedimento

futurum putas, cum de nobis certum sit nos quieturos? non debemus cuiquam videri nimium cupidi vitae,

cum accidere nobis nihil possit sine pernicie et confusione omnium rerum.

Scr. Neapoli prid. Non. Sext. a. 710 (44).

BRVTVS ET CASSIVS PR. S. D. ANTONIO COS.

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 125

S. v. b. Litteras tuas legimus simillimas edicti tui, contumeliosas, minacis, minime dignas quae a te nobis

mitterentur. nos, Antoni, te nulla lacessiimus iniuria neque miraturum credidimus, si praetores et ea dignitate

homines aliquid edicto postulassemus a consule. quod si indignaris ausos esse id facere, concede nobis ut

doleamus ne hoc quidem abs te Bruto et Cassio tribui. [2] nam de dilectibus habitis et pecuniis imperatis,

exercitibus sollicitatis et nuntiis trans mare missis quod te questum esse negas, nos quidem tibi credimus

optimo animo te fecisse, sed tamen neque agnoscimus quicquam eorum et te miramur, cum haec reticueris,

non potuisse continere iracundiam tuam quin nobis de morte Caesaris obiceres. [3] illud vero quem ad

modum ferendum sit tute cogita, non licere praetoribus concordiae ac libertatis causa per edictum de suo iure

decedere quin consul arma minetur. quorum fiducia nihil est quod nos terreas ; neque enim decet aut convenit

nobis periculo ulli submittere animum nostrum neque est Antonio postulandum ut iis imperet quorum opera

liber est. nos si alia hortarentur ut bellum civile suscitare vellemus, litterae tuae nihil proficerent; nulla enim

minantis auctoritas apud liberos est ; sed pulchre intellegis non posse nos quoquam impelli et fortassis ea re

minaciter agis ut iudicium nostrum metus videatur. [4] nos in hac sententia sumus, ut te cupiamus in libera re

p. magnum atque honestum esse, vocemus te ad nullas inimicitias, sed tamen pluris nostram libertatem quam

tuam amicitiam aestimemus. tu etiam atque etiam vide quid suscipias, quid sustinere possis, neque quam diu

vixerit Caesar sed quam non diu regnarit fac cogites. deos quaesumus consilia tua rei p. salutaria sint ac tibi ;

si minus, ut salva atque honesta re p. tibi quam minimum noceant optamus. Pr. non. Sext.

Scr. in Gallia citeriore inter med. m. Oct. et ex Nov. a. 710 (44).

D. BRVTVS IMP. COS. DESIG. S. D. CICERONI

si de tua in me voluntate dubitarem, multis a te verbis peterem ut dignitatem meam tuerere, sed profecto est

ita ut mihi persuasi, me tibi esse curae. progressus sum ad Inalpinos cum exercitu non tam nomen

imperatorium captans quam cupiens militibus satis facere firmosque eos ad tuendas nostras res efficere ;

[2] quod mihi videor consecutus ; nam et liberalitatem nostram et animum sunt experti. Cum omnium

bellicosissimis bellum gessi ; multa castella cepi, multa vastavi. non sine causa ad senatum litteras misi.

adiuva nos tua sententia ; quod cum facies, ex magna parte communi commodo inservieris.

Scr. Romae paulo post v Id. Dec. a. 710 (44).

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMP. COS. DESIG.

Lupus familiaris noster cum a te venisset cumque Romae quosdam dies commoraretur, ego eram in iis locis

in quibus maxime tuto me esse arbitrabar. eo factum est ut ad te Lupus sine meis litteris rediret, cum tamen

curasset tuas ad me perferendas. Romam autem veni a. d. v Idus Dec. nec habui quicquam antiquius quam ut

Pansam statim con−venirem ; ex quo ea de te cognovi quae maxime optabam. qua re hortatione tu quidem

non eges, si ne in illa quidem re quae a te gesta est post hominum memoriam maxima hortatorem desiderasti ;

[2] illud tamen breviter significandum videtur, populum Romanum omnia a te exspectare atque in te

aliquando reciperandae libertatis omnem spem ponere. tu si dies noctesque memineris, quod te facere certo

scio, quantam rem gesseris, non obliviscere profecto quantae tibi etiam nunc gerendae sint. si enim iste

provinciam nactus erit, cui quidem ego semper amicus fui, ante quam illum intellexi non modo aperte sed

etiam libenter cum re p. bellum gerere, spem reliquam nullam video salutis. quam ob rem te obsecro iisdem

precibus quibus senatus populusque Romanus ut in perpetuum rem p. dominatu regio liberes, ut principiis

consentiant exitus. [3] tuum est hoc munus, tuae partes, a te hoc civitas vel omnes potius gentes non

exspectant solum sed etiam postulant. quamquam, cum hortatione non egeas, ut supra scripsi, non utar ea

pluribus verbis, faciam illud, quod meum est, ut tibi omnia mea officia, studia, curas, cogitationes pollicear,

quae ad tuam laudem et gloriam pertinebunt. quam ob rem velim tibi ita persuadeas, me cum rei p. causa,

quae mihi vita mea est carior, tum quod tibi ipsi faveam tuamque dignitatem amplificari velim, [me] tuis

optimis consiliis amplitudini, gloriae nullo loco defuturum.

Scr. Romae xiii K. Ian. a. 71O (44).

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMP. COS. DESIG.

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 126

Lupus noster cum Romam sexto die Mutina venisset, postridie me mane convenit ; tua mihi mandata

diligentissime exposuit et litteras reddidit. quod mihi tuam dignitatem commendas, eodem tempore existimo

te mihi meam dignitatem commendare, quam me hercule non habeo tua cariorem. qua re mihi gratissimum

facies, si exploratum habebis tuis laudibus nullo loco nec consilium nec studium meum defuturum.

[2] Cum tribuni pl. edixissent senatus adesset a. d. xiii K. Ian., haberentque in animo de praesidio consulum

designatorum referre, quamquam statueram in senatum ante K. Ian. non venire, tamen, cum eo die ipso

edictum tuum propositum esset, nefas esse duxi aut ita haberi senatum ut de tuis divinis in rem p. meritis

sileretur (quod factum esset, nisi ego venissem), aut etiam, si quid de te honorifice diceretur, me non adesse.

itaque in senatum veni mane. [3] quod cum esset animadversum, frequentissimi senatores convenerunt. quae

de te in senatu egerim, quae in contione maxima dixerim, aliorum te litteris malo cognoscere ; illud tibi

persuadeas velim, me omnia quae ad tuam dignitatem augendam pertinebunt, quae est per se amplissima,

summo semper studio suscepturum et defensurum. quod quamquam intellego me cum multis esse facturum,

tamen appetam huius rei principatum.

Scr. Romae xiii K. bu a. 710 (44>,.

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMP. COS. DESIG.

Cum adhibuisset domi meae Lupus me et Libonem et Servium, consobrinum tuum, quae mea fuerit sententia

cognosse te ex M. Seio arbitror, qui nostro sermoni interfuit ; reliqua, quamquam statim Seium Graeceius est

subsecutus, tamen ex Graeceio poteris cognoscere. [2] caput autem est hoc, quod te diligentissime percipere

et meminisse volo, ut ne in libertate et salute p. R. conservanda auctoritatem senatus exspectes nondum liberi,

ne et tuum factum condemnes (nullo enim publico consilio rem p. liberavisti, quo etiam est res illa maior et

clarior) et adulescentem vel puerum potius Caesarem iudices temere fecisse, qui tantam causam publicam

privato consilio susceperit, denique homines rusticos, sed fortissimos viros civisque optimos, dementis fuisse

iudices, primum milites veteranos commilitones tuos, deinde legionem Martiam, legionem quartam, quae

suum consulem hostem iudicaverunt seque ad salutem rei p. defendendam contulerunt. voluntas senatus pro

auctoritate haberi debet, cum auctoritas impeditur metu. [3] postremo suscepta tibi causa iam his est, ut non

sit integrum, primum Idibus Martiis, deinde proxime exercitu novo et copiis comparatis. quam ob rem ad

omnia ita paratus, ita animatus debes esse, non ut nihil facias nisi iussus, sed ut ea geras quae ab omnibus

summa cum admiratione laudentur.

Scr. Romae circ. ix K. Febr. a. 711 (4;).

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMP. COS. DESIG.

eo tempore Polla tua misit ut ad te si quid vellem darem litterarum, cum quid scriberem non habebam ; omnia

enim erant suspensa propter exspectationem legatorum, qui quid egissent nihildum nuntiabatur. haec tamen

scribenda existimavi, primum senatum populumque R. de te laborare non solum salutis suae causa sed etiam

dignitatis tuae. admirabilis enim est quaedam tui nominis caritas amorque in te singularis omnium civium ;

ita enim sperant atque confidunt, ut antea rege sic hoc tempore regno te rem p. liberaturum. [2] Romae

dilectus habetur totaque Italia, si hic dilectus appellandus est, cum ultro se offerunt omnes tantus ardor

animos hominum occupavit desiderio libertatis odioque diutinae servitutis. de reliquis rebus a te iam

exspectare litteras debemus quid ipse agas, quid noster Hirtius, quid Caesar meus ; quos spero brevi tempore

societate victoriae tecum copulatos fore. reliquum est ut de me id scribam, quod te ex tuorum litteris et spero

et malo cognoscere, me neque deesse ulla in re neque umquam defuturum dignitati tuae.

Scr. in castris Regi iii K. Mai. a. 711 (43).

D. BRVTVS S. D. M. CICERONI

Pansa amisso quantum detrimenti res p. acceperit non te praeterit. nunc auctoritate et prudentia tua prospicias

oportet, ne inimici nostri consulibus sublatis sperent se convalescere posse. ego ne consistere possit in Italia

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 127

Antonius dabo operam ; sequar eum confestim. utrumque me praestaturum spero, ne aut Ventidius elabatur

aut Antonius in Italia moretur. in primis rogo te ad hominem ventosissimum, Lepidum, mittas, ne bellum

nobis redintegrare possit Antonio sibi coniuncto. nam de Pollione Asinio puto te perspicere quid facturus sit.

multae et bonae et firmae sunt legiones Lepidi et Asini. [2] neque haec idcirco tibi scribo, quod te non

eadem animadvertere sciam, sed quod mihi persuasissimum est Lepidum recte facturum numquam, si forte

vobis id de hoc dubium est. Plancum quoque confirmetis oro ; quem spero pulso Antonio rei p. non

defuturum. si se Alpis Antonius traiecerit, constitui praesidium in Alpibus conlocare et te de omni re facere

certiorem. iii K. Mai. ex castris Regio.

Scr. hi castris Dertonae iii Non. Mat a. 711 (43).

D. BRVTVS S. D. M. CICERONI

non mihi rem p. plus debere arbitror quam me tibi. gratiorem me esse in te posse, quam isti perversi sint in

me, exploratum habes sit an hoc temporis videatur dici causat, malle me tuum iudicium quam ex altera parte

omnium istorum; tu enim a certo sensu et vero iudicas de nobis ; quod isti ne faciant summa malevolentia et

livore impediuntur. interpellent me quo minus honoratus sim, dum ne interpellent quo minus res p. a me

commode administrari possit. quae quanto sit in periculo quam potero brevissime exponam.

[2] primum omnium quantam perturbationem rerum urbanarum adferat obitus consulum quantamque

cupiditatem hominibus iniciat vacuitas non te fugit. satis me multa scripsisse, quae litteris commendari

possint, arbitror ; scio enim cui scribam.

[3] revertor nunc ad Antonium. qui ex fuga cum parvulam manum peditum haberet inermium, ergastula

solvendo omneque genus hominum abripiendo satis magnum numerum videtur effecisse. hoc accessit manus

Ventidi, quae trans Appenninum itinere facto difficillimo ad Vada pervenit atque ibi se cum Antonio

coniunxit. est numerus veteranorum et armatorum satis frequens cum Ventidio. [4] consilia Antoni haec sint

necesse est, aut ad Lepidum ut se conferat, si recipitur, aut Appennino Alpibusque se teneat et decursionibus

per equites, quos habet multos, vastet ea loca in quae incurrerit, aut rusus se in Etruriam referat, quod ea pars

Italiae sine exercitu est. quod si me Caesar audisset atque Appenninum transisset, in tantas angustias

Antonium compulissem, ut inopia potius quam ferro conficeretur. sed neque Caesari imperari potest nec

Caesar exercitui suo, quod utrumque pessimum est Cum haec talia sint, quo minus, quod ad me pertinebit,

homines interpellent, ut supra scripsi, non impedio. haec quem ad modum explicari possint aut, a te cum

explicabuntur, ne impediantur timeo. [5] alere iam milites non possum. Cum ad rem p. liberandam accessi,

HS mihi fuit pecuniae cccc amplius. tantum abest ut meae rei familiaris liberum sit quicquam, ut omnis iam

meos amicos aere alieno obstrinxerim. septem numerum nunc legionum alo, qua difficultate tu arbitrare ;

non, si Varronis thensauros haberem, subsistere sumptui possem. Cum primum de Antonio exploratum

habuero, faciam te certiorem. tu me amabis ita, si hoc idem me in te facere senseris. III non. Mai. ex castris

Dertona.

Scr. in castris in finibus Sta6ellcnsium prid. Non. Mai. a. 711 (43).

D. BRVTVS IMR COS. DES. S. D. M. CICERONI

eodem exemplo a te mi litterae redditae sunt, quo pueri mei attulerunt. tantum me tibi debere existimo,

quantum persolvere difficile est. scripsi tibi quae hic gererentur. in itinere est Antonius, ad Lepidum

proficiscitur ; ne de Planco quidem spem adhuc abiecit, ut ex libellis eius animadverti qui in me inciderunt ;

in quibus, quos ad Asinium, quos ad Lepidum, quos ad Plancum mitteret scribebat. ego tamen non habui

ambiguum et statim ad Plancum misi et biduo ab Allobrogibus et totius Galliae legatos exspecto ; quos

confirmatos domum remittam. [2] tu quae istic opus erunt administrari prospicies, ut ex tua voluntate reique

publicae commodo fiant. malevolentiae hominum in me, si poteris, occurres ; si non potueris, hoc

consolabere, quod me de statu meo nullis contumeliis deterrere possunt. Pr. non. Mai. ex castris finibus

Statiellensium.

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 128

Scr. Romae circ. iii Id. Mai. a. 711 (43).

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMP. COS. DES.

tris uno die a te accepi epistulas, unam brevem quam Flacco Volumnio dederas, duas pleniores, quarum

alteram tabellarius T. Vibi attulit, alteram ad me misit Lupus. ex tuis litteris et ex Graecei oratione non modo

non restinctum bellum sed etiam inflammatum videtur. non dubito autem pro tua ,singulari prudentia quin

perspicias, si aliquid firmitatis nactus sit Antonius, omnia tua illa praeclara in rem p. merita ad nihilum esse

ventura. ita enim Romam erat nuntiatum, ita persuasum omnibus, cum paucis inermis, perterritis metu, fracto

animo fugisse Antonium. [2] qui si ita se habet ut, quem ad modum audiebam de Graeceio, confligi cum eo

sine periculo non possit, non ille mihi fugisse a Mutina videtur sed locum belli gerendi mutasse. itaque

homines alii facti sunt ; non nulli etiam queruntur, quod persecuti non sitis ; opprimi potuisse, si celeritas

adhibita esset, existimant. omnino est hoc populi maximeque nostri, in eo potissimum abuti libertate per

quem eam consecutus sit ; sed tamen providendum est ne quae iusta querela esse possit. res se sic habet : is

bellum confecerit, qui Antonium oppresserit. hoc quam vim habeat te existimare malo quam me apertius

scribere.

Scr. in castris Pollentiae chr. iv Id. Mai. a. 711 (43).

D. BRVTVS IMR COS. DES. S. D. M. CICERONI

iam non ago tibi gratias ; cui enim re vix referre possum, huic verbis non patitur res satis fieri. attendere te

volo quae in manibus sunt ; qua enim prudentia es, nihil te fugiet, si meas litteras diligenter legeris. sequi

confestim Antonium his de causis, Cicero, non potui : eram sine equitibus, sine iumentis ; Hirtium perisse

nesciebam, Aquilam perisse nesciebam ; Caesari non credebam prius quam convenissem et conlocutus essem.

hic dies hoc modo abiit. [2] postero die mane a Pansa sum accersitus Bononiam. Cum in itinere essem,

nuntiatum mihi est eum mortuum esse. recurri ad meas copiolas ; sic enim vere eas appellare possum ; sunt

extenuatissimae et inopia omnium rerum pessime acceptae. biduo me Antonius antecessit, itinera fecit multo

maiora fugiens quam ego sequens ; ille enim iit passim, ego ordinatim. quacumque iit, ergastula solvit,

homines abripuit, constitit nusquam prius quam ad Vada venit ; quem locum volo tibi esse notum. iacet inter

Appenninum et Alpis impeditissimus ad iter faciendum. [3] Cum abessem ab eo milia passuum xxx et se iam

Ventidius coniunxisset contio eius ad me est adlata, in qua petere coepit a militibus ut se trans Alpis

sequerentur ; sibi cum M. Lepido convenire. succlamatum est ei frequenter a militibus Ventidianis (nam suos

valde quam paucos habet) sibi aut in Italia pereundum esse aut vincendum, et orare coeperunt ut Pollentiam

iter facerent. Cum sustinere eos non posset, in posterum diem iter suum contulit. [4] hac re mihi nuntiata

statim quinque cohortis Pollentiam praemisi meumque iter eo contuli. Hora ante praesidium meum

Pollentiam venit quam Trebellius cum equitibus. sane quam sum gavisus ; in hoc enim victoriam puto

consistere . . .

Scr. Cularone in Allobrogibus circ. iv Id. Iun. a. 711 (43).

PLANCVS ET D. BRVTVS SENA TVI POPVLO PLEBIQVE ROMANAE

[4] . . . in spem venerant, quod neque Planci quattuor legiones omnibus suis copiis paris arbitrabantur neque

ex Italia tam celeriter exercitum traici posse credebant. quos ipsi adhuc satis adroganter Allobroges

equitatusque omnis, qui eo praemissus erat a nobis, sustinebant, nostroque adventu sustineri facilius posse

confidimus. tamen si quo etiam casu Isaram se traiecerint, ne quod detrimentum rei p. iniungant summa a

nobis dabitur opera. [5] vos magnum animum optimamque spem de summa re p. habere volumus, Cum et

nos et exercitus nostros singulari concordia coniunctus ad omnia pro vobis videatis paratos. sed tamen nihil

de diligentia remittere debetis dareque operam ut quam paratissimi et ab exercitu reliquisque rebus pro vestra

salute contra sceleratissimam conspirationem hostium confligamus ; qui quidem eas copias, quas diu

simulatione rei publicae comparabant, subito ad patriae periculum converterunt.

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 129

Scr. in castris Parmae ex. m. Apr. a. 711 (43).

D. BRVTVS COS. DESIG. M. CICERONI S. D.

Parmensis miserrimos . . .

Scr. Romae iv Kat Iun. a. 711 (43).

M. CICERO D. BRVTO COS. DESIG. S. D.

mirabiliter, mi Brute, laetor mea consilia measque sententias a te probari de decem viris, de ornando

adulescente. sed quid refert? mihi crede, homini non glorioso, plane iam, Brute, frigeo ; o)/rganon enim erat

meum senatus ; id iam est dissolutum. tantam spem attulerat exploratae victoriae tua praeclara Mutina

eruptio, fuga Antoni conciso exercitu, ut omnium animi relaxati sint, meaeque illae vehementes contentiones

tamquam skiamaxi/ai esse videantur. [2] sed ut ad rem redeam, legionem Martiam et quartam negant qui

illas norunt ulla condicione ad te posse perduci ; pecuniae, quam desideras, ratio potest haberi, eaque

habebitur. de Bruto arcessendo Caesareque ad Italiae praesidium tenendo valde tibi adsentior ; sed, ut scribis,

habes obtrectatores ; quos equidem facillime sustineo, sed a impediunt tamen. [3] ex Africa legiones

exspectantur ; sed bellum istuc renatum mirantur homines. nihil tam praeter spem umquam ; nam die tuo

natali victoria nuntiata in multa saecula videbamus rem p. liberatam, hi novi timores retexunt superiora.

scripsisti autem ad me litteris iis, quas Idibus . Maus dedisti, modo te accepisse a Planco litteras non recipi

Antonium a Lepido. id si ita est, omnia faciliora ; sin aliter, magnum negotium, cuius exitum non extimesco.

tuae partes sunt ; ego plus quam feci facere non possum. te tamen, id quod spero, omnium maximum et

clarissimum videre cupio.

Scr. Romae inter viii et iii K. Quint a. 711 (43).

M. CICERO D. BRVTO COS. DES. S. D.

etsi mihi tuae litterae iucundissimae sunt, tamen iucundius fuit, quod in summa occupatione tua Planco

conlegae mandasti ut te mihi per litteras excusaret; quod fecit ille diligenter. mihi autem nihil amabilius

officio tuo et diligentia. coniunctio tua cum conlega concordiaque vestra, quae litteris communibus declarata

est, senatui populoque Romano gratissima accidit. [2] quod superest, perge, mi Brute, et iam non cum aliis

sed tecum ipse certa. plura scribere non debeo, praesertim ad te, quo magistro brevitatis uti cogito. Litteras

tuas vehementer exspecto, et quidem talis qualis maxime opto. vale. .

Scr. Romae inter ex. m. Apr. et in. Quint. a. 711 (43).

M. CICERO D. BRVTO COS. DES. S. D.

permagni interest quo tibi haec tempore epistula reddita sit, utrum cum sollicitudinis aliquid haberes an cum

ab omni molestia vacuus esses. itaque ei praecepi, quem ad te misi, ut tempus observaret epistulae tibi

reddendae. nam quem ad modum coram qui ad nos intempestive adeunt molesti saepe sunt, sic epistulae

offendunt non loco redditae. si autem, ut spero, nihil te perturbat, nihil impedit, et ille cui mandavi satis scite

et commode tempus ad te cepit adeundi, confido me quod velim facile a te impetraturum. [2] L. Lamia

praeturam petit. hoc ego utor uno omnium plurimum ; magna vetustas, magna consuetudo intercedit, quodque

plurimum valet, nihil mihi eius est familiaritate iucundius. Magno praeterea beneficio eius magnoque merito

sum obligatus. nam Clodianis temporibus, cum equestris ordinis princeps esset proque mea salute acerrime

propugnaret, a Gabinio consule relegatus est, quod ante id tempus civi Romano Romae contigit nemini. hoc

cum populus Romanus meminit, me ipsum non meminisse turpissimum est. quapropter persuade tibi, mi

Brute, me petere praeturam. [3] quamquam enim Lamia summo splendore, summa gratia est

magnificentissimo munere aedilicio, tamen, quasi ea ita non essent, ego suscepi totum negotium. nunc si me

tanti facis quanti certe facis, quoniam equitum centurias tenes, in quis regnas, mitte ad Lupum nostrum ut is

nobis eas centurias conficiat. non tenebo te pluribus ; ponam in extremo quod sentio : nihil est, Brute, cum

omnia a te exspectem, quod mihi gratius facere possis.

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 130

Scr. ibidem eodem tempore quo ep. 16.

M. CICERO D. BRVTO S. D.

L. Lamia uno omnium familiarissime utor. Magna sunt eius in me, non dico officia, sed merita, eaque sunt

populo Romano notissima. is magnificentissimo munere aedilitatis perfunctus petit praeturam, omnesque

intellegunt nec dignitatem ei deesse nec gratiam ; sed is ambitus excitari videtur ut ego omnia pertimescam

totamque petitionem Lamiae mihi sustinendam putem. [2] in ea re quantum me possis adiuvare facile

perspicio nec vero quantum mea causa velis dubito. velim igitur, mi Brute, tibi persuadeas nihil me maiore

studio a te petere, nihil te mihi gratius facere posse quam si omnibus tuis opibus, omni studio Lamiam in

petitione iuveris. quod ut facias vehementer te rogo.

Scr. Romae xiiii K. Iun. a. 711 (43).

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMP. COS. DESIG.

etsi ex mandatis, quae Galbae Volumnioque ad senatum dedisti, quid timendum putares suspicabamur, tamen

timidiora mandata videbantur quam erat dignum tua populique Romani victoria. senatus autem, mi Brute,

fortis est et habet fortis duces. itaque moleste ferebat se a te, quem omnium quicumque fuissent fortissimum

iudicaret, timidum atque ignavum iudicari. [2] etenim cum te incluso spem maximam omnes habuissent in

tua virtute florente Antonio, quis erat qui quicquam timeret profligato illo, te liberato? nec vero Lepidum

timebamus. quis enim esset qui illum tam furiosum arbitraretur ut, qui in maximo bello pacem velle se

dixisset, is in optatissima pace bellum rei p. indiceret? [3] nec dubito quin tu plus provideas ; sed tamen tam

recenti gratulatione quam tuo nomine ad omnia deorum templa fecimus, renovatio timoris magnam

molestiam adferebat. qua re velim equidem, id quod spero, ut plane abiectus et fractus sit Antonius ; sin

aliquid virium forte conlegerit, sentiet nec senatui consilium nec populo Romano virtutem deesse nec rei p. te

vivo imperatorem. xiiii K. Iun.

Scr. Vercellis xii K. Iun. a. 711 (43).

D. BRVTVS IMP. COS. DESIG. S. D. M. CICERONI

ad senatum quas litteras misi velim prius perlegas et si qua tibi videbuntur commutes. necessario me

scripsisse ipse animadvertes ; nam cum putarem quartam et Martiam legiones mecum futuras, ut Druso

Paulloque placuerat vobis adsentientibus, minus de reliquis rebus laborandum existimavi ; nunc vero, cum

sim cum tironibus egentissimis, valde et meam et vestram vicem timeam necesse est. [2] Vicetini me et M.

Brutum praecipue observant. his ne quam patiare iniuriam fieri in senatu vernarum causa a te peto. causam

habent optimam, officium in re p. summum, genus hominum adversariorum seditiosum et incertissimum. xii

K. Iun. Vercellis.

Scr. Eporediae ix K. Iun. a. 711 (43).

D. BRVTVS S. D. M. CICERONI

quod pro me non facio, id pro te facere amor meus in te tuaque officia cogunt, ut timeam. saepe enim mihi

cum esset dictum neque a me contemptum, novissime Labeo Segulius, homo sui simillimus, narrat mihi apud

Caesarem se fuisse multumque sermonem de te habitum esse. ipsum Caesarem nihil sane de te questum, nisi

dictum quod diceret te dixisse 'laudandum adulescentem, ornandum, tollendum' ; se non esse commissurum

ut tolli possit. hoc ego Labeonem credo illi rettulisse aut finxisse dictum, non ab adulescente prolatum.

veteranos vero pessime loqui volebat Labeo me credere et tibi ab iis instare periculum maximeque indignari,

quod in decem viris neque Caesar neque ego habiti essemus atque omnia ad vestrum arbitrium essent conlata.

[2] haec cum audissem et iam iri itinere essem, committendum non putavi prius ut Alpis transgrederer quam

quid istic ageretur scirem ; nam de tuo periculo crede mihi iactatione verborum et denuntiatione periculi

sperare eos te pertimefacto, adulescente impulso, posse magna consequi praemia, et totam istam cantilenam

ex hoc pendere ut quam plurimum lucri faciant. neque tamen non te cautum esse volo et insidias vitantem ;

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 131

nihil enim tua mihi vita potest esse iucundius neque carius. [3] illud vide ne timendo magis timere cogare et

quibus rebus a potest occurri veteranis occurras, primum quod desiderant de decem viris facias, deinde de

praemiis, si tibi videtur, agros eorum militum qui cum Antonio veterani fuerunt iis dandos censeas ab

utrisque nobis ; de nummis lente ac ratione habita pecuniae senatum de ea re constituturum. quattuor

legionibus iis, quibus agros dandos censuistis, video facultatem fore ex agris Sullanis et agro Campano ;

aequaliter aut sorte agras legionibus adsignari puto oportere. [4] haec me tibi scribere non prudentia mea

hortatur sed amor in te et cupiditas oti, quod sine te consistere non potest. ego, nisi valde necesse fuerit, ex

Italia non excedam. legiones armo, paro. spero me non pessimum exercitum habiturum ad omnis casus et

impetus hominum. de exercitu quem Pansa habuit legionem mihi Caesar non remittit. ad has litteras statim

mihi rescribe tuorumque aliquem mitte, si quid reconditum magis erit meque scire opus esse putaris. viiii K.

Iun. Eporedia.

Scr. Romae prid. Non. Iun. a. 711 (43).

M. CICERO S. D. D. BRVTO IMR COS. DESIG.

dei isti Segulio male faciant, homini nequissimo omnium, qui sunt, qui fuerunt, qui futuri sunt! quid? tu illum

tecum solum aut cum Caesare? qui neminem praetermiserit, quicum loqui potuerit, cui non eadem ista dixerit.

te tamen, mi Brute, sic amo ut debeo, quod istud quicquid esset nugarum me scire voluisti ; signum enim

magnum amoris dedisti. [2] nam quod idem Segulius, veteranos queri, quod tu et Caesar in decem viris non

essetis, utinam ne ego quidem essem! quid enim molestius? sed tamen, cum ego sensissem de iis qui

exercitus haberent sententiam ferri oportere, idem illi qui solent reclamarunt ; itaque excepti etiam estis me

vehementer repugnante. Quocirca Segulium neglegamus qui res novas quaerit, non quo veterem comederit

(nullam enim habuit) sed hanc ipsam recentem novam devoravit. [3] quod autem scribis te, quod pro te ipso

non facias, id pro me, ut de me timeas aliquid, omni te, vir optime mihique carissime, Brute, de me metu

libero ; ego enim quae provideri poterunt non fallar in iis, quae cautionem non habebunt de iis non ita valde

laboro. sim enim impudens, si plus postulem quam homini a rerum natura tribui potest. [4] quod mihi

praecipis ut caveam ne timendo magis timere cogar, et sapienter et amicissime praecipis ; sed velim tibi

persuadeas, cum te constet excellere hoc genere virtutis ut numquam extimescas, numquam perturbere, me

huic tuae virtuti proxime accedere. quam ob rem nec metuo quicquam et cavebo omnia. sed vide ne tua iam,

mi Brute, culpa futura sit, si ego quicquam timeam. tuis enim opibus et consulatu tuo, etiam si timidi

essemus, tamen omnem timorem abiceremus, praesertim cum persuasum omnibus esset mihique maxime a te

nos unice diligi. consiliis tuis, quae scribis de quattuor legionibus deque agris adsignandis ab utroque

vestrum, vehementer adsentior. itaque cum quidam de conlegis nostris agrariam curationem ligurrirent,

disturbavi rem totamque nobis integram reservavi. si quid erit occultius et, ut scribis, 'reconditum,' meorum

aliquem mittam, quo fidelius ad te litterae perferantur. Pr. non. Iun.

Scr. Romae cire. prid. Id. Quint. a. 711 (43).

M. CICERO S. D. D. BRVTO.

Cum Appio Claudio C. f. summa mihi necessitudo est multis eius officiis et meis mutuis constituta. peto a te

maiorem in modum vel humanitatis tuae vel mea causa ut eum auctoritate tua, quae plurimum valet,

conservatum velis. volo te, cum fortissimus vir cognitus sis, etiam clementissimum existimari. Magno tibi erit

ornamento nobilissimum adulescentem beneficio tuo esse salvum ; cuius quidem causa hoc melior debet esse,

quod pietate adductus propter patris restitutionem se cum Antonio coniunxit. [2] qua re etsi minus veram

causam habebis, tamen vel probabilem aliquam poteris inducere. nutus tuus potest hominem summo loco

natum, summo ingenio, summa virtute, officiosissimum praeterea et gratissimum, incolumem in civitate

retinere. quod ut facias ita a te peto, ut maiore studio magisve ex animo petere non possim.

Scr. Eporediae viii K. Iun. a. 711 (43).

D. BRVTVS S. D. M. CICERONI

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 132

nos hic valemus recte et quo melius valeamus operam dabimus. Lepidus commode nobis sentire videtur.

omni timore deposito debemus libere rei p. consulere. quod si omnia essent aliena, tamen tribus tantis

exercitibus, propriis rei p. valentibus magnum animum habere debebas ; quem et semper habuisti et nunc

fortuna adiuvante augere potes. [2] quae tibi superioribus litteris mea manu scripsi, terrendi tui causa

homines loquuntur. si frenum momorderis, peream si te omnes quot sunt conantem loqui ferre poterunt. ego,

tibi ut antea scripsi, dum mihi a te litterae veniant, in Italia morabor. viii K. Iunias Eporedia.

Scr. Romae viii Id. Iun. a. 711 (43).

M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG.

narro tibi : antea subirascebar brevitati tuarum litterarum, nunc mihi loquax esse videor ; te igitur imitabor.

quam multa quam paucis! te recte valere operamque dare ut cotidie melius, Lepidum commode sentire, tribus

exercitibus quidvis nos oportere confidere. si timidus essem, tamen ista epistula mi omnem metum

abstersisses ; sed, ut mones, 'frenum momordi' ; etenim qui te incluso omnem spem habuerim in te, quid nunc

putas? cupio iam vigiliam meam, Brute, tibi tradere, sed ita ut ne desim constantiae meae. [2] quod scribis in

Italia te moraturum dum tibi litterae meae veniant, si per hostem licet, non erraris (multa enim Romae), sin

adventu tuo bellum confici potest, nihil sit antiquius. pecunia expeditissima quae erat tibi decreta est. habes

amantissimum Servium ; nos non desumus. viii Idus Iunias.

Scr. Romae xiv K. Quint a. 711 (43).

M. CICERO S. D. D. BRVTO.

exspectanti mihi tuas cotidie litteras Lupus noster subito denuntiavit ut ad te scriberem si quid vellem. ego

autem, etsi quid scriberem non habebam (acta enim ad te mitti sciebam, inanem autem sermonem litterarum

tibi iniucundum esse audiebam), brevitatem secutus sum te magistro. scito igitur in te et in conlega spem

omnem esse. [2] de Bruto autem nihil adhuc certi ; quem ego, quem ad modum praecipis, privatis litteris ad

bellum commune vocare non desino. qui utinam iam adesset! intestinum urbis malum, quod est non

mediocre, minus timeremus: sed quid ago'? non imitor lakwnismo\n tuum ; altera iam pagella procedit. vince

et vale. xiiii K. Quintil.

Scr. in castris in itinere Cularonem iii Non. Iun. a. 711 (43).

D. BRVTVS S. D. M. CICERONI

maximo meo dolore hoc solacio utor, quod intellegunt homines non sine causa me timuisse ista quae

acciderunt. deliberent utrum traiciant legiones ex Africa necne et ex Sardinia, et Brutum accersant necne, et

mihi stipendium dent an decernant. ad senatum litteras misi. crede mihi, nisi ista omnia ita fiant quem ad

modum scribo, magnum nos omnis adituros periculum. rogo te, videte quibus hominibus negotium detis qui

ad me legiones adducant. et fide opus est et celeritate. iii Non. Iun. ex castris.

Scr. in Tusculano inter x et iii K. Sept. a. 710 (44).

M. CICERO MATIO S.

nondum satis constitui molestiaene plus an voluptatis attulerit mihi Trebatius noster, homo cum plenus offici

tum utriusque nostrum amantissimus. nam cum in Tusculanum vesperi venissem, postridie ille ad me,

nondum satis firmo corpore cum esset, mane venit. quem cum obiurgarem quod parum valetudini parceret,

tum ille nihil sibi longius fuisse quam ut me videret. num quidnam inquam 'novi?' detulit ad me querelam

tuam. de qua prius quam respondeo pauca proponam. [2] quantum memoria repetere praeterita possum,

nemo est mihi te amicus antiquior. sed vetustas habet aliquid commune cum multis, amor non habet. dilexi te

quo die cognovi meque a te diligi iudicavi. tuus deinde discessus isque diuturnus ambitio nostra et vitae

dissimilitudo non est passa voluntates nostras consuetudine conglutinari ; tuum tamen erga me animum

agnovi multis annis ante bellum civile, cum Caesar esset in Gallia. quod enim vehementer mihi utile esse

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 133

putabas nec inutile ipsi Caesari perfecisti, ut ille me diligeret, coleret, haberet in suis. multa praetereo quae

temporibus illis inter nos familiarissime dicta, scripta, communicata sunt ; graviora enim consecuta sunt.

[3] et initio belli civilis cum Brundisium versus ires ad Caesarem, venisti ad me in Formianum. primum hoc

ipsum quanti, praesertim temporibus illis! deinde oblitum me putas consili, sermonis, humanitatis tuae?

quibus rebus interesse memini Trebatium. nec vero sum oblitus litterarum tuarum quas ad me misisti, cum

Caesari obviam venisses in agro, ut arbitror, Trebulano. [4] secutum illud tempus est, cum me ad Pompeium

proficisci sive pudor meus coegit sive officium sive fortuna. quod officium tuum, quod studium vel in

absentem me vel in praesentis meos defuit? quem porro omnes mei et mihi et sibi te amiciorem iudicaverunt?

veni Brundisium. oblitumne me putas qua celeritate, ut primum audieris, ad me Tarento advolaris, quae tua

fuerit adsessio, oratio, confirmatio animi mei fracti communium miseriarum metu? [5] tandem aliquando

Romae esse coepimus. quid defuit nostrae familiaritati? in maximis rebus quonam modo gererem me

adversus Caesarem usus tuo consilio sum, in reliquis officio. cui tu tribuisti excepto Caesare praeter me ut

domum ventitares horasque multas saepe suavissimo sermone consumeres, tum cum etiam, si meministi, ut

haec filosofou/mena scriberem tu me impulisti? post Caesaris reditum quid tibi maiori curae fuit quam ut

essem ego illi quam familiarissimus? quod effeceras. [6] quorsum igitur haec oratio longior quam putaram?

quia sum admiratus te, qui haec nosse deberes, quicquam a me commissum, quod esset alienum nostra

amicitia, credidisse. nam praeter haec quae commemoravi, quae testata sunt et inlustria, habeo multa

occultiora, quae vix verbis exsequi possum. omnia me tua delectant sed maxime maxima cum fides in

amicitia, consilium, gravitas, constantia tum lepos, humanitas, litterae. [7] quapropter (redeo nunc ad

querelam) ego te suffragium tulisse in illa lege primum non credidi ; deinde, si credidissem, numquam id sine

aliqua iusta causa existimarem te fecisse. dignitas tua facit ut animadvertatur quicquid facias, malevolentia

autem hominum ut non nulla durius quam a te facta sint proferantur. ea tu si non audis, quid dicam nescio ;

equidem, si quando audio, tam defendo quam me scio a te contra iniquos meos solere defendi. defensio autem

est duplex ; alia sunt quae liquido negare soleam, ut de isto ipso suffragio, alia quae defendam a te pie fieri et

humane, ut de curatione ludorum. [8] sed te, hominem doctissimum, non fugit, si Caesar rex fuerit (quod

mihi quidem videtur), in utramque partem de tuo officio disputari posse, vel in eam qua ego soleo uti,

laudandam esse fidem et humanitatem tuam, qui amicum etiam mortuum diligas, vel in eam qua non nulli

utuntur, libertatem patriae vitae amici anteponendam. ex his sermonibus utinam essent delatae ad te

disputationes meae! illa vero duo, quae maxima sunt laudum tuarum, quis aut libentius is quam ego

commemorat aut saepius, te et non suscipiendi belli civilis gravissimum auctorem fuisse et moderandae

victoriae? in quo qui mihi non adsentiretur inveni neminem. qua re habeo gratiam Trebatio, familiari nostro,

qui mihi dedit causam harum litterarum ; quibus nisi credideris, me omnis offici et humanitatis expertem

iudicaris ; quo nec mihi gravius quicquam potest esse nec te alienius.

Scr. Romae paulo post ep. 27.

MATIVS CICERONI S.

magnam voluptatem ex tuis litteris cepi, quod quam speraram atque optaram habere te de me opinionem

cognovi ; de qua etsi non dubitabam, tamen, quia maximi aestimabam ut incorrupta maneret laborabam.

conscius autem mihi eram nihil a me commissum esse quod boni cuiusquam offenderet animum. eo minus

credebam plurimis atque optimis artibus ornato tibi temere quicquam persuaderi potuisse, praesertim in quem

mea propensa et perpetua fuisset atque esset benevolentia. quod quoniam ut volui scio esse, respondebo

criminibus, quibus tu pro me, ut par erat tua singulari bonitate et amicitia nostra, saepe restitisti. [2] nota

enim mihi sunt quae in me post Caesaris mortem contulerint. vitio mihi dant quod mortem hominis necessari

graviter fero atque eum quem dilexi perisse indignor ; aiunt enim patriam amicitiae praeponendam esse,

proinde ac si iam vicerint obitum eius rei p. fuisse utilem. sed non agam astute ; fateor me ad istum gradum

sapientiae non pervenisse ; neque enim Caesarem in dissensione civili sum secutus sed amicum ; quamquam

re offendebar, tamen non deserui, neque bellum umquam civile aut etiam causam dissensionis probavi, quam

etiam nascentem exstingui summe studui. itaque in victoria hominis necessari neque honoris neque pecuniae

dulcedine sum captus, quibus praemiis reliqui, minus apud eum quam ego cum possent, immoderate sunt

abusi. atque etiam res familiaris mea lege Caesaris de minuta est, cuius beneficio plerique, qui Caesaris morte

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 134

laetantur remanserunt, in civitate. civibus victis ut parceretur aeque ac pro mea salute laboravi. [3] possum

igitur qui omnis voluerim incolumis eum a quo id impetratum est perisse non indignari? cum praesertim idem

homines illi et invidiae et exitio fuerint. 'plecteris ergo' inquiunt 'quoniam factum nostrum improbare audes.'

O superbiam inauditam alios in facinore gloriari, aliis ne dolore quidem impunite licere! at haec etiam servis

semper libera fuerunt, ut timerent, gauderent, dolerent suo potius quam alterius arbitrio ; quae nunc, ut

quidem isti dictitant, 'libertatis auctores' metu nobis extorquere conantur. [4] sed nihil agunt ; nullius

umquam periculi terroribus ab officio aut ab humanitate desciscam ; numquam enim honestam mortem

fugiendam, saepe etiam oppetendam putavi. sed quid mihi suscensent, si id opto ut paeniteat eos sui facti?

cupio enim Caesaris mortem omnibus esse acerbam. 'at debeo pro civili parte rem p. velle salvam.' id quidem

me cupere, nisi et ante acta vita et reliqua mea spes tacente me probat, dicendo vincere non postulo. [5] qua

re maiorem in modum te rogo ut rem potiorem oratione ducas mihique, si sentis expedire recte fieri, credas

nullam communionem cum improbis esse posse. an quod adulescens praestiti, cum etiam errare cum

excusatione possem, id nunc aetate praecipitata commutem ac me ipse retexam? non faciam neque quod

displiceat committam, praeterquam quod hominis mihi coniunctissimi ac viri amplissimi doleo gravem

casum. quod si aliter essem animatus, numquam quod facerem negarem, ne et in peccando improbus et in

dissimulando timidus ac vanus existimarer. [6] 'at ludos quos Caesaris victoriae Caesar adulescens fecit

curavi.' at id ad privatum officium, non ad statum rei p. pertinet ; quod tamen munus et hominis amicissimi

memoriae atque honoribus praestare etiam mortui debui et optimae spei adulescenti ac dignissimo Caesare

petenti negare non potui. [7] veni etiam consulis Antoni domum saepe salutandi causa ; ad quem qui me

parum patriae amantem esse existimant rogandi quidem aliquid aut auferendi causa frequentis ventitare

reperies. sed quae haec est adrogantia, quod Caesar numquam interpellavit quin quibus vellem atque etiam

quos ipse non diligebat tamen iis uterer, eos qui mihi amicum eripuerunt carpendo me efficere conari ne quos

velim diligam? [8] sed non vereor ne aut meae vitae modestia parum valitura sit in posterum contra falsos

rumores aut ne etiam ii, qui me non amant propter meam in Caesarem constantiam, non malint mei quam.sui

similis amicos habere. mihi quidem si optata contingent, quod reliquum est vitae in otio Rhodi degam ; sin

casus aliquis interpellarit, ita ero Romae ut recte fieri semper cupiam. Trebatio nostro magnas ago gratias,

quod tuum erga me animum simplicem atque amicum aperuit et quod eum, quem semper libenter dilexi, quo

magis iure colere atque observare deberem fecit. bene vale et me dilige.

Scr. vel ex. m. Iun. vel in. Quhit. a. 710(44). .

CICERO OPPIO S. D.

dubitanti mihi, quod scit Atticus noster, de hoc toto consilio profectionis, quod in utramque partem in

mentem multa veniebant, magnum pondus accessit ad tollendam dubitationem iudicium et consilium tuum ;

nam et scripsisti aperte quid tibi videretur et Atticus ad me sermonem tuum pertulit. semper iudicavi in te et

in capiendo consilio prudentiam summam esse et in dando fidem maximeque sum expertus, cum initio civilis

belli per litteras te consuluissem quid mihi faciendum esse censeres, eundumne ad Pompeium an manendum

in Italia. suasisti ut consulerem dignitati meae ; ex quo quid sentires intellexi et sum admiratus fidem tuam et

in consilio dando religionem, quod, cum aliud malle amicissimum tuum putares, antiquius tibi officium

meum quam illius voluntas fuit. [2] equidem et ante hoc tempus te dilexi et semper me a te diligi sensi et,

cum abessem atque in magnis periculis essem, et me absentem et meos praesentis a te cultos et defensos esse

memini et, post meum reditum quam familiariter mecum vixeris quaeque ego de te et senserim et

praedicarim, omnis qui solent haec animadvertere testis habemus. gravissimum vero iudicium de mea fide et

constantia fecisti, cum post mortem Caesaris totum te ad amicitiam meam contulisti ; quod tuum iudicium

nisi mea summa bene volentia erga te omnibusque meritis comprobaro, ipse me hominem non putabo. [3] tu,

mi Oppi, conservabis amorem tuum (etsi more magis hoc quidem scribo quam quo te admonendum putem)

meaque omnia tuebere ; quae tibi ne ignota essent Attico mandavi ; a me autem, cum paulum oti nacti erimus,

uberiores litteras exspectato. da operam ut valeas. hoc mihi gratius facere nihil potes.

Epistulae ad familiares

LIBER VNDECIMVS: AD M. BRVTVM ET CETEROS 135

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS

Scr. in Pompeiano v Non. Mai. a. 710 (44).

CICERO CASSIO S.

FINEM nullam facio, mihi crede, Cassi, de te et Bruto nostro, id est de tota re p. cogitandi, cuius omnis spes

in vobis est et in D. Bruto ; quam quidem iam habeo ipse meliorem re publica a Dolabella meo praeclarissime

gesta. manabat enim illud malum urbanum et ita corroborabatur cotidie ut ego quidem et urbi et otio

diffiderem urbano, sed ita sedulo compressa est ut mihi videamur omne iam ad tempus ab illo dumtaxat

sordidissimo periculo tuti futuri. reliqua magna sunt ac multa sed posita omnia in vobis. quamquam primum

quidque explicemus. nam ut adhuc quidem actum est, non regno sed rege liberati videmur ; interfecto enim

rege regios omnis nutus tuemur, neque vero id solum sed etiam, quae ipse ille si viveret non faceret, ea nos

quasi cogitata ab illo probamus. nec eius quidem rei finem video. tabulae figuntur, immunitates dantur,

pecuniae maximae discribuntur, exsules reducuntur, senatus consulta falsa deferuntur, ut tantum modo odium

illud hominis impuri et servitutis dolor depulsus esse videatur, res p. iaceat in iis perturbationibus in quas eam

ille coniecit. [2] haec omnia vobis sunt expedienda, nec hoc cogitandum, satis iam habere rem p. a vobis.

habet illa quidem tantum quantum numquam mihi in mentem venit optare, sed contenta non est et pro

magnitudine et animi et benefici vestri a vobis magna desiderat. adhuc ulta suas iniurias est per vos interitu

tyranni ; nihil amplius ; ornamenta vero sua quae reciperavit? an quod ei mortuo paret quem vivum ferre non

poterat? cuius aera refigere debebamus, eius etiam chirographa defendimus? at enim ita decrevimus. fecimus

id quidem temporibus cedentes, quae valent in re p. plurimum ; sed immoderate quidam et ingrate nostra

facilitate abutuntur. verum haec propediem et multa alia coram ; interim velim sic tibi persuadeas, mihi cum

rei p. quam semper habui carissimam, tum amoris nostri causa maximae curae esse tuam dignitatem. da

operam ut valeas. vale.

Scr. Romae inter xiii K. et iii Non. Oct a. 710 (44).

CICERO CASSIO S.

vehementer laetor tibi probari sententiam et orationem meam. qua si saepius uti liceret, nihil esset negoti

libertatem et rem p. reciperare ; sed homo amens et perditus multoque nequior quam ille ipse quem tu

nequissimum occisum esse dixisti caedis initium quaerit nullamque aliam ob causam me auctorem fuisse

Caesaris interficiendi criminatur, nisi ut in me veterani incitentur ; quod ego periculum non extimesco, modo

vestri facti gloriam cum mea laude communicet. ita nec Pisoni qui in eum primus invectus est nullo

adsentiente, nec mihi qui idem tricesimo post die feci, nec P. Servilio qui me est consecutus, tuto in senatum

venire licet. caedem enim gladiator quaerit eiusque initium a. d. xiii K. Octobr. a me se facturum putavit ; ad

quem paratus venerat, cum in villa Metelli compluris dies commentatus esset. quae autem in lustris et in vino

commentatio potuit esse? itaque omnibus est visus, ut ad te antea scripsi, vomere suo more, non dicere. .

[2] qua re, quod scribis te confidere auctoritate et eloquentia nostra aliquid profici posse, non nihil ut in

tantis malis est profectum. intellegit enim populus R. tris esse consularis, qui, quia de re p. bene senserint,

libere locuti sint, tuto in senatum venire non possint. nec est praeterea quod quicquam exspectes. tuus enim

necessarius adfinitate nova delectatur, itaque iam non est studiosus ludorum infinitoque fratris tui plausu

diruiupitur ; alter item adfinis novis commentariis Caesaris delenitus est. sed haec tolerabilia, . illud non

ferendum, quod est qui vestro anno filium suum consulem futurum putet ob eamque causam se huic latroni

deservire prae se ferat. [3] nam L. Cotta familiaris meus fatali quadam desperatione, ut ait, minus in senatum

venit ; L. Caesar, optimus et fortissimus civis, valetudine impeditur ; Ser. Sulpicius et summa auctoritate et

optime sentiens non adest ; reliquos exceptis designatis ignosce mihi si non numero consularis. habes

auctores consili publici. qui numerus etiam bonis rebus exiguus esset, quid censes perditis? qua re spes est

omnis in vobis ; qui si idcirco abestis ut sitis in tuto, ne in vobis quidem ; sin aliquid dignum vestra gloria

cogitatis, velim salvis nobis ; sin id minus, res tamen publica per vos brevi tempore ius suum reciperabit. ego

tuis neque desum neque dero. qui si quae ad me referent, mea tibi benevolentia fidesque praestabitur. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 136

Scr. Romae inter vi et prid. Non. Oct. a. 710 (44).

CICERO CASSIO S.

auget tuus amicus furorem in dies. primum in statua quam posuit in rostris inscripsit 'PARENTI OPTIME

MERITO,' ut non modo sicarii sed iam etiam parricidae iudicemini, quid dico 'iudicemini'? iudicemur potius ;

vestri enim pulcherrimi facti ille furiosus me principem dicit fuisse. utinam quidem fuissem! molestus nobis

non esset. sed hoc vestrum est ; quod quoniam praeteriit, utinam haberem quid vobis darem consili! sed ne

mihi quidem ipsi reperio quid faciendum sit. quid enim est quod contra vim sine vi fieri possit?

[2] consilium omne autem hoc est illorum, ut mortem Caesaris persequantur. itaque ante diem vi Non. Oct.

productus in contionem a Cannutio turpissime ille quidem discessit, sed tamen ea dixit de conservatoribus

patriae quae dici deberent de proditoribus ; de me quidem non dubitanter quin omnia de meo consilio et vos

fecissetis et Cannutius faceret. cetera cuius modi sint ex hoc iudica quod legato tuo viaticum eripuerunt. quid

eos interpretari putas, cum hoc faciunt? ad hostem scilicet portari. O rem miseram! dominum ferre non

potuimus, conservo servimus. et tamen me quidem favente magis quam sperante etiam nunc residet spes in

virtute tua. sed ubi sunt copiae? de reliquo malo te ipsum tecum loqui quam nostra dicta cognoscere. vale.

Scr. Romae circ. K. Febr. a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

vellem Idibus Martiis me ad cenam invitasses ; reliquiarum nihil fuisset. nunc me reliquiae vestrae exercent et

quidem praeter ceteros me hercule. quamquam egregios consules habemus sed turpissimos consularis,

senatum fortem sed infimo quemque honore fortissimum ; populo vero nihil fortius, nihil melius Italiaque

universa : nihil autem foedius Philippo et Pisone legatis, nihil flagitiosius. qui cum essent missi ut Antonio ex

senatus sententia certas res nuntiarent, cum ille earum rerum nulli paruisset, ultro ab illo ad nos intolerabilia

postulata rettulerunt. itaque ad nos concurritur factique iam in re salutari populares sumus. [2] sed tu quid

ageres, quid acturus, ubi denique esses, nesciebam ; fama nuntiabat te esse in Syria, auctor erat nemo. de

Bruto, quo propius est, eo firmiora videntur esse quae nuntiantur. Dolabella valde vituperabatur ab hominibus

non insulsis, quod tibi tam cito succederet, cum tu vixdum xxx dies in Syria fuisses. itaque constabat eum

recipi in Syriam non oportere. summa laus et tua et Bruti est, quod exercitum praeter spem existimamini

comparasse. scriberem plura, si rem causamque nossem ; nunc quae scribo scribo ex opinione hominum atque

fama. tuas litteras avide exspecto. vale.

Scr. Romae circ. Non. Febr. a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

hiemem credo adhuc prohibuisse quo minus de te certum haberemus quid ageres maximeque ubi esses ;

loquebantur omnes tamen (credo, quod volebant) in Syria te esse, habere copias. id autem eo facilius

credebatur, quia simile veri videbatur. Brutus quidem noster egregiam laudem est consecutus ; res enim tantas

gessit tamque inopinatas ut eae cum per se gratae essent tum ornatiores propter celeritatem. quod si tu ea

tenes quae putamus, magnis subsidiis fulta res p. est ; a prima enim ora Graeciae usque ad Aegyptum

optimorum civium imperiis muniti erimus et copiis. [2] quamquam, nisi me fallebat, res se sic habebat ut

totius belli omne discrimen in D. Bruto positum videretur qui si, ut sperabamus, erupisset Mutina, nihil belli

reliqui fore videbatur. parvis omnino iam copiis obsidebatur, quod magno praesidio Bononiam tenebat

Antonius. erat autem Claternae noster Hirtius, ad forum Corneli Caesar, uterque cum firmo exercitu,

magnasque Romae Pansa copias ex dilectu Italiae compararat. hiems adhuc rem geri prohibuerat. Hirtius nihil

nisi considerate, ut mihi crebris litteris significat, acturus videbatur. praeter Bononiam, Regium Lepidi,

Parmam totam Galliam tenebamus studiosissimam rei publicae ; tuos etiam clientis Transpadanos mirifice

coniunctos cum causa habebamus. erat firmissimus senatus exceptis consularibus, ex quibus unus L. Caesar a

firmus est et rectus. Ser. Sulpici morte magnum praesidium amisimus ; reliqui partim inertes, partim improbi

; non nulli invident eorum laudi quos in re p. probari vident ; populi vero Romani totiusque Italiae mira

consensio est. haec erant fere quae tibi nota esse vellem ; nunc autem opto ut ab istis Orientis partibus virtutis

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 137

tuae lumen eluceat. vale.

Scr. Romae inter ex. m. Mart. et vii Id. Apr. a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

qui status rerum fuerit tum cum has litteras dedi scire poteris ex C. Titio Strabone, viro bono et optime de re

p. sentiente ; nam quid dicam 'cupidissimo tui, qui domo et fortunis relictis ad te potissimum profectus sit?

itaque eum tibi ne commendo quidem ; adventus ipsius ad te satis eum commendabit. [2] tu velim sic

existimes tibique persuadeas, omne perfugium bonorum in te et Bruto esse positum, si, quod nolim, adversi

quid evenerit. res, cum haec scribebam, erat in extremum adducta discrimen ; Brutus enim Mutinae vix iam

sustinebat. qui si conservatus erit, vicimus ; sin, quod di omen avertant! omnis omnium cursus est ad vos.

proinde fac animum tantum habeas tantumque apparatum quanto opus est ad universam rem p reciperandam.

vale.

Scr. Romae circ. Non, Mart. a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

quanto studio dignitatem tuam et in senatu et ad populum defenderim ex tuis te malo quam ex me cognoscere

; quae mea sententia in senatu facile valuisset, nisi Pansa vehementer obstitisset. ea sententia dicta productus

sum in contionem a tr. pl. M. Servilio. dixi de te quae potui tanta contentione quantum forum est, tanto

clamore consensuque populi ut nihil umquam simile viderim. id velim mihi ignoscas quod invita socru tua

fecerim. mulier timida verebatur ne Pansae animus offenderetur. in contione quidem Pansa dixit matrem

quoque tuam et fratrem illam a me sententiam noluisse dici. sed me haec non movebant, alia valebant ;

favebam et rei p., cui semper favi, et dignitati ac gloriae tuae. [2] quod autem et in senatu pluribus verbis

disserui et dixi in contione, in eo velim fidem meam liberes. promisi enim et prope confirmavi te non

exspectasse nec exspectaturum decreta nostra sed te ipsum tuo more rem p. defensurum. et quamquam

nihildum audieramus nec ubi esses nec quas copias haberes, tamen sic statuebam, omnis quae in istis partibus

essent opes copiaeque tuas esse, per teque Asiam provinciam confidebam iam rei p. reciperatam. tu fac in

augenda gloria te ipsum vincas. vale.

Scr. Romae v Id. Iii;;. ant paulo post a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

scelus adfinis tui Lepidi summamque levitatem et inconstantiam ex actis, quae ad te mitti certo scio, cognosse

te arbitror. itaque nos confecto bello, ut arbitrabamur, renovatum bellum gerimus spemque omnem in D.

Bruto et Planco habemus, si verum quaeris, in te et in M. Bruto non solum ad praesens perfugium, si, quod

nolim, adversi quid acciderit, sed etiam ad confirmationem perpetuae libertatis. [2] nos hic de Dolabella

audiebamus quae vellemus, sed certos auctores non habebamus. te quidem magnum hominem et praesenti

iudicio et reliqui temporis exspectatione scito esse. hoc tibi proposito fac ut ad summa contendas. nihil est

tantum quod non p. R. a te perfici atque obtineri posse iudicet. vale.

Scr. Romae inter xvi et iii K. Quint. a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

brevitas tuarum litterarum me quoque breviorem in scribendo facit et, vere ut dicam, non satis occurrit quid

scribam nostras enim res in actis perferri ad te certo scio, tuas autem ignoramus. ' tamquam enim clausa sit

Asia, sic nihil perfertur ad nos praeter rumores de oppresso Dolabella satis illos quidem constantis, sed adhuc

sine auctore. [2] nos confectum bellum quom putaremus, repente a Lepido tuo in summam sollicitudinem

sumus adducti. itaque tibi persuade maximam rei p. spem in te et in tuis copiis esse. firmos omnino exercitus

habemus, sed tamen ut omnia, ut spero, prospere procedant multum interest te venire. exigua enim spes est rei

p. (nam nullam non libet dicere), sed, quaecumque est, ea despondetur anno consulatus tui. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 138

Scr. Romae circ. K. Quint a. 711 (43).

CICERO CASSIO S.

Lepidus, tuus adfinis, meus familiaris, pr. K. Quintilis sententiis omnibus hostis a senatu iudicatus est

ceterique qui una cum illo a re p. defecerunt; quibus tamen ad sanitatem redeundi ante K. Sept. potestas facta

est. fortis sane senatus, sed maxime spe subsidi tui. bellum quidem, cum haec scribebam, sane magnum erat

scelere et levitate Lepidi. nos de Dolabella cotidie quae volumus audimus, sed adhuc sine capite, sine auctore,

rumore nuntio. [2] quod cum ita esset, tamen litteris tuis, quas Nonis Maiis ex castris datas acceperamus, ita

persuasum erat civitati ut illum iam oppressum omnes arbitrarentur, te autem in Italiam venire cum exercitu

ut, si haec ex sententia confecta essent, consilio atque auctoritate tua, sin quid forte titubatum, ut fit in bello,

exercitu tuo niteremur. quem quidem ego exercitum quibuscumque potuero rebus ornabo ; cuius rei tum

tempus erit cum quid opis rei p. laturus is exercitus sit aut quid iam tulerit notum esse coepe4t nam adhuc

tantum conatus audiuntur optimi illi quidem et praeclarissimi, sed gesta res exspectatur, quam quidem aut

iam esse aliquam aut appropinquare confido. tua virtute, magnitudine animi nihil est nobilius. [3] itaque

optamus ut quam primum te in Italia videamus. rem p. nos habere arbitrabimur, si vos habebimus. praeclare

viceramus, nisi spoliatum, inermem, fugientem Lepidus recepisset Antonium. itaque numquam tanto odio

civitati Antonius fuit quanto est Lepidus ; ille enim ex turbulenta re p., hic ex pace et victoria bellum

excitavit. huic oppositos consules designatos habemus, in quibus est magna illa quidem spes sed anceps cura

propter incertos exitus proeliorum. [4] persuade tibi igitur in te et in Bruto tuo esse omnia, vos exspectari,

Brutum quidem iam iamque. quod si, ut spero, victis hostibus nostris veneritis, tamen auctoritate vestra res p.

exsurget et in aliquo statu tolerabili consistet; sunt enim permulta quibus erit medendum, etiam si res p. satis

esse videbitur sceleribus hostium liberata. vale.

Scr. in castris Tadolicis Non. Mart. a. 711 (43).

C. CASSIVS PROCOS. S. D. M. CICERONI

S. v. b. e. e. q. v. in Syriam me profectum esse scito ad L. Murcum et Q. Crispum imp. viri fortes optimique

cives, postea quam audierunt quae Romae gererentur, exercitus mihi tradiderunt ipsique mecum una

fortissimo animo rem p. administrant. item legionem quam Q. Caecilius Bassus habuit ad me venisse scito,

quattuorque legiones quas A. Allienus ex Aegypto eduxit traditas ab eo mihi esse scito. [2] nunc te

cohortatione non puto indigere ut nos absentis remque p., quantum est in te, defendas. scire te volo firma

praesidia vobis senatuique non deesse, ut optima spe et maximo animo rem p. defendas. reliqua tecum aget L.

Carteius, familiaris meus. vale. D. Nonis Martiis ex castris taricheis.

Scr. in castris in Syria Non. Mai. a. 711 (43).

CASSIVS PROCOS. S. D. M. CICERONI SV0.

S. v. h. e. e. q. v. legi tuas litteras, in quibus mirificum tuum erga me amorem recognovi ; videbaris enim non

solum favere nobis, id quod et nostra et rei p. causa semper fecisti, sed etiam gravem curam suscepisse

vehementerque esse de nobis sollicitus. itaque quod te primum existimare putabam nos oppressa re p.

quiescere non posse, deinde, .cum suspicarere nos moliri, quod te sollicitum esse et de salute nostra et de

rerum eventu putabam, simul ac legiones accepi quas A. Allienus eduxerat ex Aegypto, scripsi ad te

tabellariosque compluris Romam misi ; scripsi etiam ad senatum litteras, quas reddi vetui prius quam tibi

recitatae essent, si forte mei obtemperare mihi voluerint. quod si litterae perlatae non sunt, non dubito quin

Dolabella, qui nefarie Trebonio occiso Asiam occupavit, tabellarios meos deprenderit litterasque interceperit.

[2] exercitus omnis qui in Syria fuerunt teneo. habui pollulum morae, dum proluissa militibus persolvo ;

nunc iam sum expeditus. A te peto ut dignitatem meam commendatam tibi habeas, si me intellegis nullum

neque periculum neque laborem patriae denegasse, si contra importunissimos latrones arma cepi te hortante et

auctore, si non solum exercitus ad rem p. libertatemque defendendam comparavi sed etiam crudelissimis

tyrannis eripui ; quos si occupasset Dolabella, non solum adventu sed etiam opinione et exspectatione

exercitus sui Antonium confirmasset. [3] quas ob res milites tuere, si eos mirifice de re p. meritos esse

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 139

animadvertis, et effice ne quem paeniteat rem p. quam spem praedae et rapinarum sequi maluisse. item Murci

et Crispi imperatorum dignitatem, quantum est in te, tuere. nam Bassus misere noluit mihi legionem tradere.

quod nisi milites invito eo legatos ad me misissent, clausam Apameam tenuisset, quoad vi esset expugnata.

haec a te peto non solum rei p. quae tibi semper fuit carissima, sed etiam amicitiae nostrae nomine, quam

confido apud te plurimum posse. [4] crede mihi hunc exercitum quem habeo senatus atque optimi cuiusque

esse maximeque tuum, de cuius voluntate adsidue audiendo mirifice te diligit carumque habet. qui si

intellexerit commoda sua curae tibi esse, debere etiam se tibi omnia putabit. [5] Litteris scriptis audii

Dolabellam in Ciliciam venisse cum suis copiis. proficiscar in Ciliciam. quid egerim celeriter ut scias dabo

operam ; ac velim, ut meremur de re p., sic felices simus. fac valeas meque ames. Nonis Maiis ex castris.

Scr. in Cypro Crommyuacride Id. Iun. a. 711 (43).

C. CASSIVS Q. S. D. M. CICERONI

S. v. b. e. v. Cum rei p. vel salute vel victoria gaudemus tum instauratione tuarum laudum, quod maximus

consularis maximum consulem te ipse vicisti, et laetamur et mirari satis non possumus. fatale nescio quid

tuae virtuti datum, id quod saepe iam experti sumus. est enim tua toga omnium armis felicior ; quae nunc

quoque nobis paene victam rem p. ex manibus hostium eripuit ac reddidit. nunc ergo vivemus liberi, nunc te,

omnium maxime civis et mihi carissime, id quod maximis rei p. tenebris comperisti, nunc te habebimus

testem nostri et in te et in coniunctissimam tibi rem p. amoris et, quae saepe pollicitus es te et taciturum dum

serviremus, et dicturum de me tum cum mihi profutura essent, nunc illa non ego quidem dici tanto opere

desiderabo quam sentiri a te ipso. neque enim omnium iudicio malim me a te commendari quam ipse tuo

iudicio digne ac mereor commendatus esse, ut haec novissima nostra facta non subita nec convenientia sed

similia illis cogitationibus quarum tu testis es fuisse iudices meque ad optimam spem patriae non minimum

tibi ipsi producendum putes. [2] sunt tibi, M. Tulli, liberi propinquique digni quidem te et merito tibi

carissimi ; esse etiam debent in re p. proxime hos can, qui studiorum tuorum sunt aemuli, quorum esse cupio

tibi copiam ; sed tamen non maxima me turba puto excludi, quo minus tibi vacet me excipere et ad omnia

quae velis et probes producere. animum tibi nostrum fortasse probavimus, ingenium diutina servitus certe,

qualecumque est, minus tamen quam erat passa est videri. [3] nos ex ora maritima Asiae provinciae et ex

insulis quas potuimus navis deduximus, dilectum remigum magna contumacia civitatium tamen satis celeriter

habuimus, secuti sumus classem Dolabellae cui L. Figulus praeerat ; qui spem saepe transitionis praebendo

neque umquam non decedendo novissime Corycum se contulit et clauso portu se tenere coepit. nos illa

relicta, quod et in castra pervenire satius esse putabamus et sequebatur classis altera, quam anno priore in

Bithynia Tillius Cimber compararat, Turullius quaestor praeerat, Cyprum petivimus. ibi quae cognovimus

scribere ad vos quam celerrime voluiiuus. [4] Dolabellam ut Tarsenses, pessimi socii, ita Laudiceni multo

amentiores ultro arcessierunt; ex quibus utrisque civitatibus Graecorum militum numero speciem exercitus

effecit. castra habet ante oppidum Laudiceam posita et partem muri demolitus est et castra oppido coniunxit.

Cassius noster cum decem legionibus et cohortibus xx auxiliariis et quattuor milium equitatu a milibus

passuum xx castra habet posita Pa/ltw? et existimat se sine proelio posse vincere ; nam iam ternis tetrachmis

triticum apud Dolabellam est. Nisi quid navibus Laudicenorum supportarit, cito fame pereat necesse est ; ne

supportare possit et Cassi classis bene magna cui praeest Sextilius Rufus et tres quas nos adduximus, ego,

Turullius, Patiscus, facile praestabunt. te volo bene sperare et rem p., ut vos istic expedistis, ita pro nostra

parte celeriter nobis expediri posse confidere. vale. D. Idib. Iun. Cypro a Crommyuacride.

Scr. Pergae iiii K. Iun. a. 711 (43).

LENTVLVS CICERONI SV0 S. P. D.

Cum Brutum nostrum convenissem eumque tardius in Asiam venturum animadverterem, in Asiam redii ut

reliquias mei laboris conligerem et pecuniam quam primum Romam mitterem. interim cognovi in Lycia esse

classem Dolabellae ampliusque centum navis onerarias in quas exercitus eius imponi posset, idque

Dolabellam ea mente comparasse ut, si Syriae spes eum frustrata esset, conscenderet in navis et Italiam

peteret seque cum Antoniis et reliquis latronibus coniungeret. cuius rei tanto in timore fui, ut omnibus rebus

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 140

relictis cum paucioribus et minoribus navibus ad illas ire conatus sim. [2] quae res, si a Rhodiis non essem

interpellatus, fortasse tota sublata esset ; tamen magna ex parte profligata est, quoniam quidem classis

dissipata est adventus nostri timore, milites ducesque effugerunt onerariae omnes ad unam a nobis sunt

exceptae. certe quod maxime timui videor esse consecutus, ut non possit Dolabella in Italiam pervenire nec

suis sociis firmatis durius vobis efficere negotium. [3] Rhodii nos et rem p. quam valde desperaverint ex

litteris quas publice ruisi cognosces. et quidem multo parcius scripsi quam re vera furere eos inveni. quod

vero aliquid de iis scripsi, mirari noli ; mira est eorum amentia. nec me meae ullae privatim iniuriae umquam

malus animus eorum in nostra salute, cupiditas partium aliarum, perseverantia in contemptione optimi

cuiusque ferenda mihi non fuit. nec tamen omnis perditos esse puto ; sed idem illi qui tum fugientem patrem

meum, qui L. Lentulum, qui Pompeium, qui ceteros viros clarissimos non receperunt, idem tamquam aliquo

fato et nunc aut magistratum gerunt aut eos qui sunt in magistratu in sua habent potestate ; itaque eadem

superbia in pravitate utuntur ; quorum improbitatem aliquando retundi et non pati impunitate augeri non

solum utile est rei p. nostrae sed etiam necessarium. [4] de nostra dignitate velim tibi ut semper curae sit

et,quocumque tempore occasionem habueris, et in senatu et ceteris rebus laudi nostrae suffragere. quoniam

consulibus decreta est Asia et permissum est iis ut, dum ipsi venirent, darent negotium qui Asiam optineant,

rogo te petas ab iis ut hanc dignitatem potissimum nobis tribuant et mihi dent negotium ut Asiam obtineam,

dum ipsorum alter uter venit ; nam quod hoc properent in magistratu venire aut exercitum mittere causam non

habent. Dolabella enim in Syria est et, ut tu divina tua mente prospexisti et praedicasti, dum isti veniunt,

Cassius eum opprimet ; exclusus enim ab Antiochia Dolabella et in oppugnando male acceptus nulla alia

confisus urbe Laudiceam, quae est in Syria, ad mare se contulit. ibi spero celeriter eum poenas daturum ; nam

neque quo refugiat habet neque diutius ibi poterit tantum exercitum Cassi sustinere. spero etiam confectum

esse iam et oppressum Dolabellam. [5] qua re non puto Pansam et Hirtium in consulatu properaturos in

provincias exire sed Romae acturos consulatum. itaque si ab iis petieris ut interea nobis procurationem Asiae

dent, spero te posse impetrare. praeterea mihi promiserunt Pansa et Hirtius coram et absenti mihi scripserunt

Verrioque nostro Pansa adfirmavit se daturum operam ne in suo consulatu mihi succedatur. ego porro non

medius fidius cupiditate provinciae produci longius spatium mihi volo ; nam mihi fuit ista provincia plena

laboris, periculi, detrimenti ; quae ego ne frustra subierim nive, prius quam reliquias meae diligentiae

consequar, decedere cogar valde laboro. nam si potuissem quam exegeram pecuniam universam mittere,

postularem ut mihi succederetur ; nunc, quod Cassio dedi, quod Treboni morte amisimus, quod etiam

crudelitate Dolabellae aut perfidia eorum, qui fidem mihi reique publicae non praestiterunt, id consequi et

reficere volo ; quod aliter non potest fieri, nisi spatium habuero. id ut per te consequar velim, ut solet, tibi

curae sit. [6] ego me de re p. puto esse meritum, ut non provinciae istius beneficium exspectare debeam sed

tantum quantum Cassius et Bruti non solum illius facti periculique societate sed etiam huius temporis studio

et virtute. primus enim ego leges Antonias fregi, primus equitatum Dolabellae ad rem p. traduxi Cassioque

tradidi, primus dilectus habui pro salute omnium contra coniurationem sceleratissimam, solus Cassio et rei p.

Syriam exercitusque qui ibi erant coniunxi; nam nisi ego tantam pecuniam tantaque praesidia et tam celeriter

Cassio dedissem, ne ausus quidem esset ire in Syriam et nunc non minora pericula rei p. a Dolabella instarent

quam ab Antonio. [7] atque haec omnia is feci qui sodalis et familiarissimus Dolabellae eram,

coniunctissimus sanguine Antoniis, provinciam quoque illorum beneficio habebam, sed patri/da e)mh\n

ma=llon filw=n omnibus meis bellum primus indixi. haec etsi adhuc non magno opere mihi tulisse fructum

animadverto, tamen non despero nec defetigabor permanere non solum in studio libertatis sed etiam in labore

et periculis. at tamen, si etiam aliqua gloria iusta et merita provocabimur senatus et optimi cuiusque officiis,

maiore cum auctoritate apud ceteros erimus et eo plus prodesse rei p. poterimus. [8] filium tuum, ad Brutum

cum veni, videre non potui, ideo is quod iam in hiberna cum equitibus erat profectus, sed medius fidius ea

esse eum opinione et tua et ipsius et in primis mea causa gaudeo ; fratris enim loco mihi est qui ex te natus

teque dignus est. vale. D. iiii K. Iun. Pergae.

Scr. Pergae 1−6 Â§Â§ iiii K., Â§ 7 iiii Non. Iun. a. 711 (43).

P. LENTVLVS P. F. PROQ. PROPR. S. D. COSS. PR. TR. PL. SENATVI POPVLO PLEBIQVE

ROMANAE

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 141

S. v. l. v. v. b. e. v. scelere Dolabellae oppressa Asia in proximam provinciam Macedoniam praesidiaque rei

p. quae M. Brutus, v. c., tenebat me contuli et id egi ut, per quos celerrime possent, Asia provincia

vectigaliaque in vestram potestatem redigerentur. quod cum pertimuisset Dolabella vastata provincia,

correptis vectigalibus, praecipue civibus Romanis omnibus crudelissime denudatis ac divenditis celeriusque

Asia excessisset quam eo praesidium adduci potuisset, diutius morari aut exspectare praesidium non necesse

habui et quam primum ad meum officium revertendum mihi esse existimavi, ut et reliqua vectigalia exigerem

et quam deposui pecuniam conligerem, quicquid ex ea correptum esset aut quorum id culpa accidisset

cognoscerem quam primum et vos de omni re facerem certiores. [2] interim cum per insulas in Asiam

naviganti mihi nuntiatum esset classem Dolabellae in Lycia esse Rhodiosque navis compluris instructas et

paratas in aqua habere, cum Hs navibus quas aut mecum adduxeram aut comparaverat Patiscus proq., homo

mihi cum familiaritate tum etiam sensibus in re p. coniunctissimus, Rhodum deverti confisus auctoritate

vestra senatusque consulto quo hostem Dolabellam iudicaratis, foedere quoque quod cum iis M. Marcello,

Ser. Sulpicio coss. renovatum erat, quo iuraverant Rhodii eosdem hostis se habituros quos senatus

populusque R. quae res nos vehementer fefellit ; tantum enim afuit ut illorum praesidio nostram firmaremus

classem, ut etiam a Rhodiis urbe, portu, statione quae extra urbem est, commeatu, aqua denique prohiberentur

nostri milites, nos vix ipsi singulis cum navigiolis reciperemur. quam indignitatem deminutionemque t

maiestatis non solum iuris nostri sed etiam imperi populique Romani idcirco tulimus quod interceptis litteris

cognoramus Dolabellam, si desperasset de Syria Aegyptoque, quod necesse erat fieri, in navis cum omnibus

suis latronibus atque omni pecunia conscendere esse paratum Italiamque petere ; idcirco etiam navis

onerarias, quarum minor nulla erat duum milium amphorum, contractas in Lycia a classe eius obsideri.

[3] huius rei timore, p. c., percitus iniurias perpeti et cum contumelia etiam nostra omnia prius experiri

malui. itaque ad illorum voluntatem introductus in urbem et in senatum eorum quam diligentissime potui

causam rei p. egi periculumque omne quod instaret si ille latro cum suis omnibus navis conscendisset

exposui. Rhodios autem tanta in pravitate animadverti ut omnis firmiores putarent quam bonos, ut hanc

concordiam et conspirationem omnium ordinum ad defendendam libertatem propense non crederent esse

factam, ut patientiam senatus et optimi cuiusque manere etiam nunc confiderent nec potuisse audere

quemquam Dolabellam hostem iudicare, ut denique omnia quae improbi fingebant magis vera existimarent

quam quae vere facta erant et a nobis docebantur. [4] qua mente etiam ante nostrum adventum post Treboni

indignissimam caedem ceteraque tot tamque nefaria facinora binae profectae erant ad Dolabellam legationes

eorum, et quidem novo exemplo, contra leges ipsorum, prohibentibus iis qui tum magistratus gerebant. haec

sive timore, ut dictitant, de agris quos in continenti habent sive furore sive patientia paucorum, qui et antea

pari contumelia viros clarissimos adfecerant et nunc maximos magistratus gerentes nullo exemplo neque

nostra ex parte neque nostro praesentium neque imminenti Italiae urbique nostrae periculo, si ille parricida

cum suis latronibus navibus ex Asia Syriaque expulsus Italiam petisset, mederi, cum facile possent,

noluerunt. [5] non nullis etiam ipsi magistratus veniebant in suspicionem detinuisse nos et demorati esse,

dum classis Dolabellae certior fieret de adventu nostro. quam suspicionem consecutae res aliquot auxerunt,

maxime quod subito ex Lycia Sex. Marius et C. Titius, legati Dolabellae, a classe discesserunt navique longa

profugerunt onerariis relictis, in quibus conligendis non minimum temporis laborisque consumpserant. itaque

cum ab Rhodo cum iis quas habueramus navibus in Lyciam venissemus, navis onerarias recepimus

dominisque restituimus idemque, quod maxime verebamur, ne posset Dolabella cum suis latronibus in

Italiam venire, timere desumus ; classem fugientem persecuti suiuus usque Sidam, quae extrema regio est

provinciae meae. [6] ibi cognovi partem navium Dolabellae diffugisse, reliquas Syriam Cyprumque petisse.

quibus disiectis, cum scirem C. Cassi, singularis civis et ducis, classem maximam fore praesto in Syria, ad

meum officium reverti daboque operam ut meum studium, diligentiam vobis, p. c., reique p. praestem

pecuniamque quam maximam potero et quam celerrime cogam omnibusque rationibus ad vos mittam. si

percurrero provinciam et cognovero qui nobis et rei p. fidem praestiterunt in conservanda pecunia a me

deposita quique scelere ultro deferentes pecuniam publicam hoc munere societatem facinorum cum Dolabella

inierunt, faciam vos certiores. de quibus, si vobis videbitur, si, ut meriti sunt, graviter constitueritis nosque

vestra auctoritate firmaveritis, facilius et reliqua exigere vectigalia et exacta servare poterimus. interea quo

commodius vectigalia tueri provinciamque ab iniuria defendere possim, praesidium voluntarium

necessariumque comparavi. [7] his litteris scriptis milites circiter xxx, quos Dolabella ex Asia conscripserat,

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 142

ex Syria fugientes in Pamphyliam venerunt. hi nuntiaverunt Dolabellam Antiocheam quae in Syria est

venisse, non receptum conatum esse aliquotiens vi introire ; repulsum semper esse cum magno suo

detrimento itaque DC circiter amissis, aegris relictis noctu Antiochea profugisse Laudiceam versus ; ea nocte

omnis fere Asiaticos milites ab eo discessisse ; ex his ad octingentos Antiocheam redisse et se iis tradidisse

qui a Cassio relicti urbi illi praeerant, ceteros per Amanum in Ciliciam descendisse, quo ex numero se quoque

esse dicebant; Cassium autem cum suis omnibus copiis nuntiatum esse quadridui iter Laudicea afuisse tum

cum Dolabella eo tenderet. quam ob rem opinione celerius confido sceleratissimum latronem poenas

daturum. iiii N. Iun. Pergae.

Scr. Athenis viii K. Iun. a. 710 (44).

TREBONIVS CICERONI S.

S. v. b. Athenas veni a. d. xi K. Iun. atque ibi, quod maxime optabam, vidi filium tuum deditum optimis

studiis summaque modestiae fama. qua ex re quantam voluptatem ceperim scire potes etiam me tacente ; non

enim nescis quanti te faciam et quam pro nostro veterrimo verissimoque amore omnibus tuis etiam minimis

commodis, non modo tanto bono gaudeam. noli putare, mi Cicero, me hoc auribus tuis dare ; nihil

adulescente tuo atque adeo nostro (nihil enim mihi a te potest esse seiunctum) aut amabilius omnibus iis qui

Athenis sunt est aut studiosius earum artium quas tu maxime amas, hoc est optimarum. itaque tibi, quod vere

facere possum, libenter quoque gratulor nec minus etiam nobis quod eum, quem necesse erat diligere

qualiscumque esset, talem habemus ut libenter quoque diligamus. [2] qui cum mihi in sermone iniecisset se

velle Asiam visere, non modo invitatus sed etiam rogatus est a me ut id potis simum nobis obtinentibus

provinciam faceret ; cui nos et caritate et amore tuum officium praestaturos non debes dubitare. illud quoque

erit nobis curae ut Cratippus una cum eo sit, ne putes in Asia feriatum illum ab iis studiis in quae tua

cohortatione incitatur futurum ; nam illum paratum, ut video, et ingressum pleno gradu cohortari non

intermittemus, quo in dies longius discendo exercendoque se procedat. [3] vos quid ageretis in re p., cum has

litteras dabam, non sciebam ; audiebam quaedam turbulenta, quae scilicet cupio esse falsa ut aliquando otiosa

libertate fruamur ; quod vel minime mihi adhuc contigit. ego tamen nactus in navigatione nostra pusillum

laxamenti concinnavi tibi munusculum ex instituto meo et dictum cum magno nostro honore a te dictum

conclusi et tibi infra subscripsi. in quibus versiculis si tibi quibusdam verbis eu)qurrhmone/steroj videbor,

turpitudo personae eius in quam liberius invehimur nos vindicabit. ignosces etiam iracundiae nostrae, quae

iusta est in eius modi et homines et civis. deinde qui magis hoc Lucilio licuerit adsumere libertatis quam

nobis? cum etiam si odio pari fuerit in eos quos laesit, tamen certe non magis dignos habuerit in quos tanta

libertate verborum incurreret. [4] tu sicut mihi pollicitus es, adiunges me quam primum ad tuos sermones ;

namque illud non dubito quin, si quid de interitu Caesaris scribas, non patiaris me minimam partem et rei et

amoris tui ferre. vale et matrem meosque tibi commendatos habe. D. viii K. Iun. Athenis.

Scr. Romae circ. med. in Sept a. 708 (46).

CICERO S. D. CORNIFICIO CONLEGAE.

grata mihi vehementer est memoria nostri tua quam significasti litteris ; quam ut conserves, non quo de tua

con 'stantia dubitem sed quia mos est ita rogandi, rogo. ex Syria nobis tumultuosiora quaedam nuntiata sunt,

quae quia tibi sunt propiora quam nobis, tua me causa magis movent quam mea. Romae summum otium est,

sed ita ut malis salubre aliquod et honestum negotium ; quod spero fore. video id curae esse Caesari. [2] me

scito, dum tu absis, quasi occasionem quandam et licentiam nactum scribere audacius, et cetera quidem

fortasse quae etiam tu concederes, sed proxime scripsi de optimo genere dicendi, in quo saepe suspicatus sum

te . a iudicio nostro sic scilicet ut doctum hominem ab non indocto paulum dissidere. huic tu libro maxime

velim ex animo, si minus, gratiae causa suffragere. dicam tuis ut eum, si velint, describant ad teque mittant ;

puto enim, etiam si rem minus probabis, tamen in ista solitudine, quicquid a me profectum sit, iucundum tibi

fore. [3] quod mihi existimationem tuam dignitatemque commendas, facis tu quidem omnium more, sed

velim sic existimes, me cum amori quem inter nos mutuum esse intellegam plurimum tribuam, tum de

summo ingenio et de studiis tuis optimis et de spe amplissimae dignitatis ita iudicare ut neminem tibi

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 143

anteponam, comparem paucos.

Scr. Romae vel ex. m. Sept. vel in. Oct ,a. 708 (46).

CICERO S. D. CORNIFICIO CONLEGAE.

quod extremum fuit in ea epistula quam a te proxime accepi, ad id primum respondebo ; animum adverti

enim hoc vos magnos oratores facere non numquam. epistulas requiris meas ; ego autem numquam, cum mihi

denuntiatum esset a tuis ire aliquem, non dedi. quod mihi videor ex tuis litteris intellegere te nihil

commissurum esse temere nec ante quam scisses quo iste nescio qui Caecilius Bassus erumperet quicquam

certi constituturum, id ego et speraram prudentia tua fretus et ut confiderem fecerunt tuae gratissimae mihi

litterae, idque ut facias quam saepissime, ut et quid tu agas et quid agatur scire possim et etiam quid acturus

sis, valde te rogo. etsi periniquo patiebar animo te a me digredi, tamen eo tempore me consolabar, quod et in

summum otium te ire arbitrabar et ab impendentibus magnis negotiis discedere [2] utrumque contra accidit ;

istic enim bellum est exortum, hic pax consecuta, sed tamen eius modi pax in qua, si adesses, multa te non

delectarent, ea tamen quae ne ipsum Caesarem quidem delectant. bellorum enim civilium ii semper exitus

sunt, ut non ea solum fiant quae velit victor, sed etiam ut iis mos gerendus sit quibus adiutoribus sit parta

victoria. equidem sic iam obdurui ut ludis Caesaris nostri animo aequissimo viderem T. Plancum, audirem

Laberi et Publili poemata. nihil mihi tam desse scito quam quicum haec familiariter docteque rideam. is tu

eris, si quam primum veneris ; quod ut facias, non mea solum sed etiam tua interesse arbitror.

Scr. Romae m. Dec. a. 708 (46).

CICERO CORNIFICIO S.

libentissime legi tuas litteras ; in quibus iucundissimum mihi fuit, quod cognovi meas tibi redditas esse ; non

enim dubitabam quin eas libenter lecturus esses, verebar ut redderentur. bellum quod est in Syria Syriamque

provinciam tibi tributam esse a Caesare ex tuis litteris cognovi. eam rem tibi volo bene et feliciter evenire ;

quod ita fore confido fretus et industria et prudentia tua. [2] sed de Parthici belli suspicione quod scribis,

sane me commovit. quid enim copiarum haberes cum ipse coniectura consequi poteram tum ex tuis litteris

cognovi. itaque opto ne se illa gens moveat hoc tempore, dum ad te legiones eae perducantur quas audio duci.

quod si paris copias ad confligendum non habebis, non te fugiet uti consilio M. Bibuli, qui se oppido

munitissimo et copiosissimo tam diu tenuit quam diu in provincia Parthi fuerunt. sed haec melius ex re et ex

tempore constitues ; mihi quidem usque curae erit quid agas, dum quid egeris sciero. Litteras ad te numquam

habui cui darem, quin dederim ; a te ut idem facias peto, in primisque ut ita ad tuos scribas, ut me tuum sciant

esse.

Scr. Romae iv Non. Sept a. 710 (44).

CICERO CORNIFICIO

gratae mihi tuae litterae, nisi quod Sinuessanum deversoriolum contempsisti. quam quidem contumeliam villa

pusilla iniquo animo feret, nisi in Cumano et Pompeiano reddideris u(pomnhmatismo\n . sic igitur facies

meque amabis et scripto aliquo lacesses ; ego enim respondere facilius possum quam provocare. quod si, ut

es, cessabis, lacessam, nec tua ignavia etiam mihi inertiam adferet. plura otiosus ; haec cum essem in senatu

exaravi.

Scr. Romae nicrise "needo a. 710 (44).

CICERO CORNIFICIO

C. Anicius, familiaris meus, vir omnibus rebus ornatus, negotiorum suorum causa legatus est in Africam

legatione libera. Eum velim rebus omnibus adiuves operamque des ut quam commodissime sua negotia

conficiat, in primisque, quod ei carissimum est, dignitatem eius tibi commendo idque a te peto, quod ipse in

provincia facere sum solitus non rogatus, ut omnibus senatoribus lictores darem ; quod idem acceperam et id

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 144

cognoveram a summis viris factitatum. hoc igitur, mi Cornifici, facies ceterisque rebus omnibus eius dignitati

reique, si me amas, consules. erit id mihi gratissimum. da operam ut valeas.

Scr. Romae post xiii K. Oct a. 710 (44).

CICERO CORNIFICIO S.

nos hic cum homine gladiatore omnium nequissimo, conlega nostro, Antonio, bellum gerimus, sed non pari

condicione, contra arma verbis. at etiam de te contionatur, nec impune ; nam sentiet quos lacessierit. ego

autem acta ad te omnia arbitror perscribi ab aliis ; a me futura debes cognoscere ; quorum quidem non est

difficilis coniectura. oppressa omnia sunt, nec habent ducem boni, nostrique tyrannoctoni longe gentium

absunt. Pansa et sentit bene et loquitur fortiter ; Hirtius noster tardius convalescit. quid futurum sit plane

nescio ; spes tamen una est aliquando p. R. maiorum similem fore. ego certe rei p. non deero et, quicquid

acciderit a quo mea culpa absit, animo forti feram ; illud profecto, quoad potero, tuam famam et dignitatem

tuebor.

Scr. Romae a. 710 (44) paulo post xiii K. Ian.

CICERO CORNIFICIO S.

A. d. xiii K. Ian. senatus frequens mihi est adsensus cum de ceteris rebus magnis et necessariis tum de

provinciis ab iis qui obtinerent retinendis neque cuiquam tradendis, nisi qui ex s. c. successisset. hoc ego cum

rei p. causa censui tum me hercule in primis retinendae dignitatis tuae. quam ob rem te amoris nostri causa

rogo, rei p. causa hortor ut ne cui quicquam iuris in tua provincia esse patiare atque ut omnia referas ad

dignitatem, qua nihil esse potest praestantius. [4] vere tecum agam, ut necessitudo nostra postulat in

Sempronio, si meis litteris obtemperasses, maximam ab omnibus laudem adeptus esses. sed illud et praeteriit

et levius est, haec magna res est : fac ut provinciam retineas in potestate rei p. plura scripsissem, nisi tui

festinarent. itaque Chaerippo nostro me velim excuses.

Scr. Romae paulo post vii id. Oct. a. 710 (44).

CICERO CORNIFICIO S.

omnem condicionem imperi tui statumque provinciae mihi demonstravit Tratorius. O multa intolerabilia locis

omnibus! sed quo tua maior dignitas, eo quae tibi acciderunt minus ferenda ; neque enim, quae tu propter

magnitudinem et animi et ingeni moderate fers, a te ea non ulciscenda sunt, etiam si non sunt dolenda. sed

haec posterius. rerum urbanarum acta tibi mitti certo scio. [2] quod ni ita putarem, ipse perscriberem in

primisque Caesaris Octaviani conatum ; de quo multitudini fictum ab Antonio crimen videtur, ut in pecuniam

adulescentis impetum faceret ; prudentes autem et boni viri et credunt factum et probant. quid quaeris? magna

spes est in eo ; nihil est quod non existimetur laudis et gloriae causa facturus. Antonius autem, noster

familiaris, tanto se odio esse intellegit ut, cum interfectores suos domi comprenderit, rem proferre non audeat.

A. d. vii Id. Oct. Brundisium erat profectus obviam legionibus Macedonicis quattuor, quas sibi conciliare

pecunia cogitabat easque ad urbem adducere et in cervicibus nostris conlocare. [3] habes formam rei p., si in

castris potest esse res p. ; in quo tuam vicem saepe doleo, quod nullam partem per aetatem sanae et salvae rei

p. gustare potuisti. atque antehac quidem sperare saltem licebat, nunc etiam id ereptum est. quae enim est

spes, cum in contione dicere ausus sit Antonius Cannutium apud eos locum sibi quaerere quibus se salvo

locus in civitate esse non posset? [4] equidem et haec et omnia quae homini accidere possunt sic fero ut

philosophiae magnam habeam gratiam, quae me non modo ab sollicitudine abducit sed etiam contra omnis

fortunae impetus armat, tibique idem censeo faciendum nec a quo culpa absit quicquam in malis

numerandum. sed haec tu melius. Tratorium nostrum cum semper probassem, tum maxime in tuis rebus

summam eius fidem, diligentiam prudentiamque cognovi. da operam ut valeas ; hoc mihi gratius facere nihil

potes.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 145

Scr. Romae circ. ix K. Febr. a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO S.

ego nullum locum praetermitto (nec enim debeo) non modo laudandi tui sed ne ornandi quidem ; sed mea

studia erga te et officia malo tibi ex tuorum litteris quam ex meis esse nota. te tamen hortor ut omni cura in

rem p. incumbas. hoc est animi, hoc est ingeni tui, hoc eius spei quam habere debes amplificandae dignitatis

tuae. [2] sed hac de re alias ad te pluribus. Cum enim haec scribebam, in exspectatione erant omnia ;

nondum legati redierant, quos senatus non ad pacem deprecandam sed ad denuntiandum bellum miserat nisi

legatorum nuntio paruisset. ego tamen, ut primum occasio data est, meo pristino more rem p. defendi, me

principem senatui populoque R. professus sum nec, postea quam suscepi causam libertatis, minimum tempus

amisi tuendae salutis libertatisque communis. sed haec quoque te ex aliis malo. [3] T. Pinarium,

familiarissimum meum, tanto tibi studio commendo ut maiore non possim ; cui cum propter omnis virtutes

tum etiam propter studia communia sum amicissimus. is procurat rationes negotiaque Dionysi nostri, quem et

tu multum amas et ego omnium plurimum. ea tibi ego non debeo commendare, sed commendo tamen. facies

igitur ut ex Pinari, gratissimi hominis, litteris tuum et erga illum et erga Dionysium studium perspiciamus.

Scr. Romae xiv K. Apr. a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO S.

Liberalibus litteras accepi tuas quas mihi Cornificius altero vicesimo die, ut dicebat, reddidit. eo die non fuit

senatus neque postero. Quinquatribus frequenti senatu causam tuam egi non invita Minerva ; etenim eo ipso

die senatus decrevit ut Minerva nostra, custos urbis, quam turbo deiecerat, restitueretur. Pansa tuas litteras

recitavit. Magna senatus approbatio consecuta est cum summo gaudio et offensione Minotauri, id est Calvisi

et Tauri ; factum de te s. c. honorificum. postulabatur ut etiam illi notarentur ; sed Pansa clementior. [2] ego,

mi Cornifici, quo die primum in spem libertatis ingressus sum et cunctantibus ceteris a. d. xiii K. Ian.

fundamenta ieci rei p. eo ipso die providi multum atque habui rationem dignitatis tuae ; mihi enim est

adsensus senatus de obtinendis provinciis. nec vero postea destiti labefactare eum qui summa cum tua iniuria

contumeliaque rei p. provinciam absens obtinebat. itaque crebras vel potius cotidianas compellationes meas

non tulit seque in urbem recepit invitus neque solum spe sed certa re iam et possessione deturbatus est meo

iustissimo honestissimoque convicio. te tuam dignitatem summa tua virtute tenuisse provinciaeque honoribus

amplissimis adfectum vehementer gaudeo .

[3] quod te mihi de Sempronio purgas, accipio excusationem ; fuit enim illud quoddam caecum tempus

servitutis. ego tuorum consiliorum auctor dignitatisque fautor iratus temporibus in Graeciam desperata

libertate rapiebar, cum me etesiae quasi boni cives relinquentem rem p. prosequi noluerunt austerque

adversus maximo flatu me ad tribulis tuos Regium rettulit, atque inde ventis remis in patriam omni

festinatione properavi postridieque in summa reliquorum servitute liber unus fui. [4] sic sum in Antonium

invectus ut ille non ferret omnemque suum vinulentum furorem in me unum effunderet meque tum elicere

vellet ad caedis causam tum temptaret insidiis. quem ego ructantem et nauseantem conieci in Caesaris

Octaviani plagas. puer enim egregius praesidium sibi primum et nobis, deinde summae rei p. comparavit. qui

nisi fuisset, Antoni reditus a Brundisio pestis patriae fuisset. quae deinceps acta sint scire te arbitror. sed

redeamus illuc unde devertimus. accipio excusationem tuam de Sempronio ; neque enim statuti quid in tanta

perturbatione habere potuisti.

nunc hic dies aliam vitam defert, alios mores postulat,

ut ait Terentius. quam ob rem, mi Quinte, conscende nobiscum et quidem ad puppim. una navis est iam

bonorum omnium, quam quidem nos damus operam ut rectam teneamus, utinam prospero cursu! sed,

quicumque venti erunt, ars nostra certe non aberit. quid enim prae stare aliud virtus potest? tu fac ut magno

animo sis et excelso cogitesque omnem dignitatem tuam cum re p. coniunctam esse debere.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 146

Scr. Romae cire. In. m. Mai. a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO S.

[6] P. Lucceium mihi meum commendas ; quem quibuscumque rebus potero diligenter tuebor. Hirtium

quidem et Pansam, conlegas nostros, homines in consulatu rei p. salutans, alieno sane tempore amisimus, re

publica Antoniano quidem latrocinio liberata sed nondum omnino explicata. quam nos, si licebit, more nostro

tuebimur, quamquam admodum sumus iam defetigati. sed nulla lassitudo impedire officium et fidem debet.

[7] verum haec hactenus. ab aliis te de me quam a me ipso malo cognoscere. de te audiebamus ea quae

maxime vellemus. de Cn. Minucio, quem tu quibusdam litteris ad caelum laudibus extulisti, rumores duriores

erant. id quale sit omninoque quid istic agatur facias me velim certiorem.

Scr. Romae vere a. 711 (43).

CICERO CORniFICIO S.

Q. Turius, qui in Africa negotiatus est, vir bonus et honestus, heredes fecit similis sui, Cn. Saturninum, Sex.

Aufidium, C. Anneum, Q. Considium Gallum, L. Servilium Postumum, C. Rubellium. ex eorum oratione

intellexi gratiarum actione eos magis egere quam commendatione. tanta enim liberalitate se tua usos

praedicabant ut iis plus a te tributum intellegerem quam ego te auderem rogare. [2] audebo tamen ; scio enim

quantum ponderis mea commendatio sit habitura. qua re a te peto ut ad eam liberalitatem qua sine meis

litteris usus es quam maximus his litteris cumulus accedat. caput autem est meae commendationis ne patiare

Erotem Turium, Q. Turi libertum, ut adhuc fecit, hereditatem Turianam avertere ceterisque omnibus rebus

habeas eos a me commendatissimos. magnam ex eorum splendore et observantia capies voluptatem. quod ut

velis te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae vere a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO S.

Sex. Aufidius et observantia qua me colit accedit ad proximos et splendore, equiti Romano nemini cedit; est

autem ita temperatis moderatisque moribus ut summa severitas summa cum humanitate iungatur. cuius tibi

negotia quae sunt in Africa ita commendo ut maiore studio magisve ex animo commendare non possim.

pergratum mihi feceris, si dederis operam ut is intellegat meas apud te litteras maximum pondus habuisse.

hoc te vehementer, mi Cornifici, rogo.

Scr. Romae paulo post xiii K. Apr.v a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO S.

adsentior tibi eos quos scribis Lilybaeo minari istic poenas dare debuisse ; sed metuisti, ut ais, ne nimis liber

in ulciscendo viderere. metuisti igitur ne gravis civis, ne nimis fortis, ne nimis te dignus viderere. [2] quod

societatem rei p. conservandae tibi mecum a patre acceptam renovas gratum est ; quae societas inter nos

semper, mi Cornifici, manebit. gratum etiam illud, quod mihi tuo nomine gratias agendas non putas ; nec

enim id inter nos facere debemus. senatus saepius pro dignitate tua appellaretur, si absentibus consulibus

umquam nisi ad rem novam cogeretur. itaque nec de HS X_X_ nec de HS D_C_C_ quicquam agi nunc per

senatum potest. tibi autem ex s. c. imperandum mutuumve sumendum censeo. in re p. quid agatur credo a te

ex eorum litteris cognoscere, qui ad te acta debent perscribere. ego sum spe bona consilio, cura, labore non

desum ; omnibus inimicis rei publicae esse me acerrimum hostem prae me fero. res neque nunc difficili loco

mihi videtur esse et fuisset facillimo, si culpa a quibusdam afuisset.

Scr. Romae vere a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO SAL.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 147

non modo tibi cui nostra omnia notissima sunt, sed neminem in populo R. arbitror esse cui sit ignota ea

familiaritas quae mihi cum L. Lamia est. etenim magno theatro spectata est tum cum est ab A. Gabinio

consule relegatus quod libere et fortiter salutem meam defendisset. nec ex eo amor inter nos natus est sed,

quod erat vetus et magnus, propterea nullum periculum pro me adire dubitavit. ad haec officia vel merita

potius iucundissima consuetudo accedit, ut nullo prorsus plus homine delecter. non puto te iam exspectare

quibus eum tibi verbis commendem ; causa enim tanti amoris intellegis quae verba desideret. [2] Iis me

omnibus usum putato. tantum velim existimes, si negotia Lamiae, procuratores, libertos, familiam

quibuscumque rebus opus erit defenderis, gratius mihi futurum quam si ea tua liberalitas pertinuisset ad rem

familiarem meam ; nec dubito quin sine mea commendatione, quod tuum est iudicium de hominibus, ipsius

Lamiae causa studiose omnia facturus sis. quamquam erat nobis dictum te existimare alicui s. c., quod contra

dignitatem tuam fieret, scribendo Lamiam adfuisse ; qui omnino consulibus illis numquam fuit ad

scribendum ; deinde omnia tum falsa senatus consulta deferebantur. Nisi forte etiam illi Semproniano s. c. me

censes adfuisse qui ne Romae quidem fui, ut tum de eo ad te scripsi re recenti. [3] sed haec hactenus. te, mi

Cornifici, etiam atque etiam rogo ut omnia Lamiae negotia mea putes esse curesque ut intellegat hanc

commendationem maximo sibi usui fuisse. hoc mihi gratius facere nihil potes. cura ut valeas.

Scr. Romae paulo post v Id. Iun. a. 711 (43).

CICERO CORNIFICIO S.

itane? praeter litigatores nemo ad te meas litteras? multae istae quidem ; tu enim perfecisti ut nemo sine

litteris meis tibi se commendatum putaret ; sed quis umquam tuorum mihi dixit esse cui darem, quin

dederim? aut quid mi iucundius quam, cum coram tecum loqui non possim, aut scribere ad te aut tuas legere

litteras? illud magis mihi solet esse molestum, tantis me impediri occupationibus, ut ad te scribendi meo

arbitratu facultas nulla detur. non enim te epistulis sed voluminibus lacesserem ; quibus quidem me a te

provocari oportebat. quamvis enim occupatus sis,' oti tamen plus habes ; aut, si ne tu quidem vacas, noli

impudens esse nec mihi molestiam exhibere et a me litteras crebriores, cum tu mihi raro mittas, flagitare.

[2] nam cum antea distinebar maximis occupationibus, propterea quod omnibus curis rem p. mihi tuendam

putabam, tum hoc tempore multo distineor vehementius. ut enim gravius aegrotant ii qui, cum levati morbo

videntur, in eum de integro inciderunt, sic vehementius nos laboramus, qui profligato bello ac paene sublato

renovatum bellum gerere conamur. sed haec hactenus. .

[3] tu tibi, mi Cornifici, fac ut persuadeas non esse me tam imbecillo animo, ne dicam inhumano, ut a te

vinci possim aut officiis aut amore. non dubitabam equidem, verum tamen multo mihi notiorem amorem

tuum effecit Chaerippus. O hominem semper illum quidem mihi aptum, nunc vero etiam suavem! vultus me

hercule tuos mihi expressit omnis, non solum animum ac verba pertulit. itaque noli vereri ne tibi

suscensuerim, quod eodem exemplo ad me quo ad ceteros. requisivi equidem proprias ad me unum litteras,

sed neque vehementer et amanter.

[4] de sumptu, quem te in rem militarem facere et fecisse dicis, nihil sane possum tibi opitulari, propterea

quod et orbus senatus consulibus amissis et incredibiles angustiae pecuniae publicae ; quae conquiritur

undique, ut optime meritis militibus promissa solvantur ; quod quidem fieri sine tributo posse non arbitror.

[5] de Attio Dionysio nihil puto esse, quoniam mihi nihil dixit Tratorius. de P. Lucceio nihil tibi concedo,

quo studiosior tu sis quam ego sum ; est enim nobis necessarius. sed a magistris cum contenderem de

praeterendo die, probarunt mihi sese quo minus id facerent et compromisso et iure iurando impediri. qua re

veniendum arbitror Lucceio ; quamquam, si meis litteris obtemperavit, cum tu haec leges illum Romae esse

oportebit. [6] ceteris de rebus maximeque de pecunia, cum Pansae mortem ignorares, scripsisti quae per nos

ab eo consequi te posse arbitrarere. quae te non fefellissent, si viveret ; nam te diligebat ; post mortem autem

eius quid fieri posset non videbamus. de Venuleio, Latino, Horatio valde laudo ; illud non nimium probo,

quod scribis, quo illi animo aequiore ferrent, te tuis etiam legatis lictores ademisse (honore enim cum

ignominia dignis non erant comparandi), eosque, ex s. c. si non decedunt, cogendos ut decedant existimo.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 148

haec fere ad eas litteras, quas eodem exemplo is binas accepi ; de reliquo velim tibi persuadeas non esse mihi

meam dignitatem tua cariorem.

Epistulae ad familiares

LIBER DVODECIMVS: AD C. CASSIVM ET CETEROS 149

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS

Scr. Athenis inter vii K. et prid. Non. Quint. a. 703 (51).

M. CICERO S. D. C. MEMMIO

etsi non satis mihi constiterat cum aliquane animi mei molestia an potius libenter te Athenis visurus essem,

quod iniuria, quam accepisti, dolore me adficeret, sapientia tua, qua fers iniuriam, laetitia, tamen vidisse te

mallem ; nam quod est molestiae non sane multo levius est, cum te non video, quod esse potuit voluptatis

certe, si vidissem te, plus fuisset. itaque non dubitabo dare operam ut te videam, cum id satis commode facere

potuero ; interea quod per litteras et agi tecum et, ut arbitror, confici potest agam. [2] nunc te illud primum

rogabo ne quid invitus mea causa facias, sed id, quod mea intelleges multum, tua nullam in partem interesse,

ita mihi des, si tibi ut id libenter facias ante persuaseris.

Cum zzzPatrone Epicurio mihi omnia sunt, nisi quod in philosophia vehementer ab eo dissentio. sed et initio

Romae, cum te quoque et tuos omnis observabat, me coluit in primis et nuper, cum ea quae voluit de suis

commodis et praemiis consecutus est, me habuit suorum defensorum et amicorum fere principem et iam a

Phaedro, qui nobis, cum pueri essemus, ante quam Philonem cognovimus, valde ut philosophus, postea tamen

ut vir bonus et suavis et officiosus probabatur, traditus mihi commendatusque est. [3] is igitur Patro cum ad

me Romam litteras misisset, uti te sibi placarem peteremque ut nescio quid illud Epicuri parietinarum sibi

concederes, nihil scripsi ad te ob eam rem, quod aedificationis tuae consilium commendatione mea nolebam

impediri ; idem, ut veni Athenas, cum idem ad te scriberem rogasset, ob eam causam impetravit, quod te

abiecisse illam aedificationem constabat inter omnis amicos tuos. [4] quod si ita est et si iam tua plane nihil

interest, velim, si qua offensiuncula facta est animi tui perversitate aliquorum (novi enim gentem illam), des

te ad lenitatem vel propter summam tuam humanitatem vel etiam honoris mei causa. equidem, si quid ipse

sentiam quaeris, nec cur ille tanto opere contendat video, nec cur tu repugnes, nisi tamen multo minus tibi

concedi potest quam illi laborare sine causa. quamquam Patronis et orationem et causam tibi cognitam esse

certo scio ; honorem, officium, testamentorum ius, Epicuri auctoritatem, Phaedri obtestationem, sedem,

domicilium, vestigia summorum hominum sibi tuenda esse dicit. totam hominis vitam rationemque quam

sequitur in philosophia, derideamus licet, si hanc eius contentionem volumus reprehendere ; sed me hercules,

quoniam illi ceterisque, quos illa delectant, non valde inimici sumus nescio an ignoscendum sit huic, si tanto

opere laborat; in quo etiam si peccat, magis ineptiis quam improbitate peccat. [5] sed ne plura (dicendum

enim aliquando est), Pomponium Atticum sic amo ut alterum fratrem. nihil est illo mihi nec carius nec

iucundius. is (non quo sit ex istis ; est enim omni liberali doctrina politissimus, sed valde diligit Patronem,

valde Phaedrum amavit) sic a me hoc contendit, homo minime ambitiosus, minime in rogando molestus, ut

nihil umquam magis, nec dubitat quin ego a te nutu hoc consequi possem, etiam si aedificaturus esses. nunc

vero, si audierit te aedificationem deposuisse neque tamen me a te impetrasse non te in me inliberalem sed

me in se neglegentem putabit. quam ob rem peto a te ut scribas ad tuos posse tua voluntate decretum illud

Areopagitarum, quem u(pomnhmatismo\n illi vocant, tolli. sed redeo ad prima. [6] prius velim tibi

persuadeas ut hoc mea causa libenter facias quam ut facias ; sic tamen habeto, si feceris quod rogo, fore mihi

gratissimum. vale.

Scr. Romae, ut videtur, m. Apr. aut paulo post a. 702 (52).

CICERO MEMMIO S.

C. Avianio Evandro, qui habitat in tuo sacrario, et ipso multum utor et patrono eius M. Aemilio

familiarissime. peto igitur a te in maiorem modum, quod sine tua molestia fiat, ut ei de habitatione

accommodes. nam propter opera instituta multa multorum subitum est ei remigrare K. Quintilibus. impedior

verecundia ne te pluribus verbis rogem ; neque tamen dubito quin, si tua nihil aut non multum intersit, eo sis

animo, quo ego essem si quid tu me rogares. mihi certe gratissimum feceris.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 150

Scr. Romae, ut videtur, post m. Apr. 702 (52) aut in. a. 703 (51).

CICERO MEMMIO S.

A. Fufium, unum ex meis intimis observantissimum studiosissimumque nostri, eruditum hominem et summa

humanitate tuaque amicitia dignissimum, velim ita tractes ut mihi coram recepisti. tam gratum mihi id erit

quam quod gratissimum ; ipsum praeterea summo officio et summa observantia tibi in perpetuum devinxeris.

Scr. Romae non ante med. m. Oct. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. Q. VALERIO Q. F. ORCAE LEGATO PROPR.

Cum municipibus Volaterranis mihi summa necessitudo est ; magno enim meo beneficio adfecti

cumulatissime mihi gratiam rettulerunt nam nec in honoribus meis nec in laboribus umquam defuerunt Cum

quibus si mihi nulla causa intercederet, tamen, quod te vehementissime diligo quodque me a te plurimi fieri

sentio, et monerem te et hortarer ut eorum fortunis consuleres, praesertim cum prope praecipuam causam

haberent ad ius obtinendum, primum quod Sullani temporis acerbitatem deorum immortalium benignitate

subterfugerunt, deinde quod summo studio p. R. a me in consulatu meo defensi sunt [2] Cum tribuni plebi

legem iniquissimam de eorum agris promulgavissent, facile senatui populoque R. persuasi ut eos civis,

quibus fortuna pepercisset, salvos esse vellent. hanc actionem meam C. Caesar primo suo consulatu lege

agraria comprobavit agrumque Volaterranum et oppidum omni periculo in perpetuum liberavit, ut mihi

dubium non sit quin is, qui novas necessitudines adiungat, vetera sua beneficia conservari velit. quam ob rem

est tuae prudentiae aut sequi eius auctoritatem, cuius sectam atque imperium summa cum tua dignitate

secutus es, aut certe illi integram omnem causam reservare ; illud vero dubitare non debes quin tam grave,

tam firmum, tam honestum municipium tibi tuo summo beneficio in perpetuum obligari velis.

[3] sed haec quae supra scripta sunt eo spectant ut te horter et suadeam ; reliqua sunt, quae pertinent ad

rogandum, ut non solum tua causa tibi consilium me dare putes sed etiam, quod mihi opus sit, me a te petere

et rogare. gratissimum igitur mihi feceris, si Volaterranos omnibus rebus integros incolumisque esse volueris.

Eorum ego domicilia, sedes, rem, fortunas, quae et a dis immortalibus et a praestantissimis in nostra re p.

civibus summo senatus populique R. studio conservatae sunt, tuae fidei, iustitiae bonitatique commendo.

[4] si pro meis pristinis opibus facultatem mihi res hoc tempore daret ut ita defendere possem Volaterranos

quem ad modum consuevi tueri meos, nullum officium, nullum denique certamen, in quo illis prodesse

possem, praetermitterem ; sed quoniam apud te nihilo minus hoc tempore valere me confido quam valuerim

semper apud omnis, pro nostra summa necessitudine parique inter nos et mutua benevolentia abs te peto ut ita

de Volaterranis mereare, ut existiment eum quasi divino consilio isti negotio praepositum esse, apud quem

unum nos eorum perpetui defensores plurimum valere possemus.

Scr. Romae non ante med. m. Oct a. 709 (45).

CICERO S. D. Q. VALERIO LEG. PROPR.

non moleste fero eam necessitudinem, quae mihi tecum est, notam esse quam plurimis neque tamen ob eam

causam (quod tu optime existimare potes) te impedio quo minus susceptum negotium pro tua fide et

diligentia ex voluntate Caesaris, qui tibi rem magnam difficilemque commisit, gerere possis. nam cum multi a

me petant multa, quod de tua erga me voluntate non dubitent, non committo ut ambitione mea conturbem

officium tuum.

[2] C. Curtio ab ineunte aetate familiarissime sum usus. eius et Sullani temporis iniustissima calamitate dolui

et cum iis, qui similem iniuriam acceperant, amissis omnibus fortunis reditus tamen in patriam voluntate

omnium concedi videretur, adiutor incolumitatis fui. is habet in Volaterrano possessionem, cum in eam

tamquam e naufragio reliquias contulisset. hoc' autem tempore eum Caesar in senatum legit; quem ordinem

ille ista possessione amissa tueri vix potest. gravissimum autem est, cum superior factus sit ordine, inferiorem

esse fortuna, minimeque convenit ex eo agro, qui Caesaris iussu dividatur, cum moveri, a qui Caesaris

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 151

beneficio senator sit. [3] sed mihi minus libet multa de aequitate rei scribere, ne causa potius apud te valuisse

videar quam gratia. quam ob rem te in maiorem modum rogo ut C. Curti rem meam putes esse, quicquid mea

causa faceres, ut, id C. Curti causa cum feceris, existimes, quod ille per me habuerit, id me habere abs te. hoc

te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae pos! med. a. 698 (56).

M. CICERO Q VALERIO Q. F. ORCAE PROCOS.

S. v. b. e. v. credo te memoria tenere me et coram P. Cuspio tecum locutum esse, cum te prosequerer

paludatum, et item postea pluribus verbis tecum egisse ut, quoscumque tibi eius necessarios commendarem,

haberes eos in numero meorum necessariorum. id tu pro tua summa erga me benevolentia perpetuaque

observantia mihi liberalissime atque humanissime recepisti.

[2] Cuspius, homo in omnis suos officiosissimus, mirifice quosdam homines ex ista provincia tuetur et

diligit, propterea quod fuit in Africa bis, cum maximis societatis negotiis praeesset. itaque hoc eius officium,

quod adhibetur erga illos, ego mea facultate et gratia soleo quantum possum adiuvare. qua re Cuspianorum

omnium commendationis causam hac tibi epistula exponendam putavi, reliquis epistulis tantum faciam ut

notam apponam eam, quae mihi tecum convenit, et simul significem de numero esse Cuspi amicorum ;

[3] sed hanc commendationem quam his litteris consignare volui, scito esse omnium gravissimam ; nam P.

Cuspius singulari studio contendit a me ut tibi quam diligentissime L. Iulium commendarem. eius ego studio

vix videor mihi satis facere posse, si utar verbis iis, quibus, cum diligentissime quid agimus, uti solemus ;

nova quaedam postulat et putat me eius generis artificium quoddam tenere. ei ego pollicitus sum me ex

intima nostra arte deprompturum mirificum genus commendationis. [4] id quoniam adsequi non possum, tu

re velim efficias ut ille genere mearum litterarum incredibile quiddam perfectum arbitretur. id facies, si omne

genus liberalitatis, quod et ab humanitate et potestate tua proficisci poterit, non modo re sed etiam verbis,

vultu denique exprompseris ; quae quantum in provincia valeant vellem expertus esse, sed tamen suspicor.

ipsum hominem, quem tibi commendo, perdignum esse tua amicitia, non solum quia mihi Cuspius dicit,

credo, tametsi id satis esse debebat, sed quia novi eius iudicium in hominibus et amicis deligendis.

[5] harum litterarum vis quanta fuerit propediem iudicabo tibique, ut confido, gratias agam. ego quae te velle

quaeque ad te pertinere arbitrabor, omnia studiose diligenterque curabo. cura ut valeas.

Scr. ibid. cod. fere tempore.

M. CICERO Q. VALERIO Q. F. ORCAE PROCOÂ£

P. Cornelius, qui tibi litteras has dedit, est mihi a P. Cuspio commendatus ; cuius causa quanto opere cuperem

deberemque profecto ex me facile cognosti. vehementer te rogo ut cures ut ex hac commendatione mihi

Cuspius quam maximas quam primum quam saepissime gratias agat. vale.

Scr. Romae non ante mcd. m. Oct a. 709 (45). .

CICERO CLVVIO S.

Cum in Galliam proficiscens pro nostra necessitudine tuaque summa in me observantia ad me domum

venisses, locutus sum tecum de agro vectigali municipi Atellani qui esset in Gallia, quantoque opere eius

municipi causa laborarem tibi ostendi. post tuam autem profectionem is cum et maxima res municipi

honestissimi mihique coniunctissimi et summum meum officium ageretur, pro tuo animo in me singulari

existimavi me oportere ad te accuratius scribere, etsi non sum nescius et quae temporum ratio et quae tua

potestas sit, tibique negotium datum esse a C. Caesare, non iudicium, praeclare intellego. qua re a te tantum

peto, quantum et te facere posse et libenter mea causa facturum esse arbitror. [2] et primum velim existimes,

quod res est, municipi fortunas omnis in isto vectigali consistere, his autem temporibus hoc municipium

maximis oneribus pressum summis adfectum esse difficultatibus. hoc etsi commune videtur esse cum multis,

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 152

tamen mihi crede singularis huic municipio calamitates accidisse ; quas idcirco non commemoro, ne de

miseriis meorum necessariorum conquerens homines quos nolo videar offendere. [3] itaque nisi magnam

spem haberem C. Caesari nos causam municipi probaturos, non erat causa cur a te hoc tempore aliquid

contenderem ; sed quia confido mihique persuasi illum et dignitatis municipi et aequitatis et etiam voluntatis

erga se habiturum esse rationem, ideo a te non dubitavi contendere ut hanc causam illi integram conservares.

[4] quod etsi nihilo minus a te peterem, si nihil audivissem te tale fecisse, tamen maiorem spem impetrandi

nactus sum, postea quam mihi dictum est hoc idem a te Regiensis impetravisse ; qui etsi te aliqua

necessitudine attingunt, tamen tuus amor in me sperare me cogit te, quod tuis necessariis tribueris, idem esse

tributurum meis, praesertim cum ego pro his unis petam, habeam autem qui simili causa laborent compluris

necessarios. hoc me non sine causa facere neque aliqua levi ambitione commotum a te contendere etsi te

existimare arbitror, tamen mihi adfirmanti credas velim me huic municipio debere plurimum ; nullum

umquam fuisse tempus neque honorum nec laborum meorum, in quo non huius municipi studium in me

exstiterit singulare.

[5] quapropter a te etiam atque etiam pro nostra summa coniunctione proque tua in me perpetua et maxima

benevolentia maiorem in modum peto atque contendo ut, cum fortunas agi eius municipi intellegas, quod sit

mihi necessitudine, officiis, benevolentia coniunctissimum, id mihi des ; quod erit huius modi ut, si a Caesare

quod speramus impetrarimus, tuo beneficio nos id consecutos esse iudicemus, sin minus, pro eo tamen id

habeamus, quoniam a te data sit opera ut impetraremus. hoc cum mihi gratissimum feceris tum viros optimos

homines honestissimos eosdemque gratissimos et tua necessitudine dignissimos summo beneficio in

perpetuum tibi tuisque devinxeris.

Scr. Romae non ante med. m. Oct a. 709 (45).

M. CICERO M. RVTILIO S.

Cum et mihi conscius essem quanti te facerem et tuam erga me benevolentiam expertus essem, non dubitavi a

te petere, quod mihi petendum esset.

P. Sestium quanti faciam ipse optime scio, quanti autem facere debeam et tu et omnes homines sciunt. is cum

ex aliis te mei studiosissimum esse cognosset, petivit a me ut ad te quam accuratissime scriberem de re C.

Albini senatoris, cuius ex filia natus est L. Sestius, optimus adulescens, filius P. Sesti. hoc idcirco scripsi, ut

intellegeres non solum me pro P. Sestio laborare debere, sed Sestium etiam pro Albinio. [2] res 'autem est

haec : A M. Laberio C. Albinius praedia in aestimationem accepit, quae praedia Laberius emerat a Caesare de

bonis Plotianis. ea si dicam non esse e re p. dividi, docere te videar, non rogare. sed tamen cum Caesar

Sullanas venditiones et adsignationes ratas esse velit, quo firmiores existimentur suae, si ea praedia

dividentur quae ipse Caesar vendidit, quae tandem in eius venditionibus esse poterit auctoritas? sed hoc quale

sit tu pro tua prudentia considerabis. [3] ego te plane rogo atque ita, ut maiore studio, iustiore de causa,

magis ex animo rogare nihil possim, ut Albinio parcas, praedia Laberiana ne attingas. Magna me adfeceris

non modo laetitia, sed etiam quodam modo gloria, si P. Sestius homini maxime necessario satis fecerit per

me, ut ego illi uni plurimum debeo. quod ut facias te vehementer etiam atque etiam rogo. Maius mihi dare

beneficium nullum potes ; id mihi intelleges esse gratissimum.

Scr., ut videtur, Tarsi vel ex. a. 703 (51;) vel in. a. 704 (50).

CICERO CRASSIPEDI S.

quamquam tibi praesens commendavi, ut potui diligentissime, socios Bithyniae teque cum mea

commendatione tum etiam tua sponte intellexi cupere ei societati quibuscumque rebus posses commodare,

tamen cum ii, quorum res agitur, magni sua interesse arbitrarentur me etiam per litteras declarare tibi qua

essem erga ipsos voluntate, non dubitavi haec ad te scribere. [2] volo enim te existimare me, cum universo

ordini publicanorum semper libentissime tribuerim idque magnis eius ordinis erga me meritis facere

debuerim, tum in primis amicum esse huic Bithynicae societati, quae societas ordine ipso et hominum genere

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 153

pars est maxima civitatis (constat enim ex ceteris societatibus), et casu permulti sunt in ea societate valde

mihi familiares in primisque is, cuius praecipuum officium agitur hoc tempore, P. Rupilius P. f. Men., qui est

magister in ea societate.

[3] quae cum ita sint, in maiorem modum a te peto Cn. a Pupium, qui est in operis eius societatis, omnibus

tuis officiis atque omni liberalitate tueare curesque ut eius operae, quod tibi facile factu est, quam gratissimae

sint sociis, remque et utilitatem sociorum (cuius rei quantam potestatem quaestor habeat non sum ignarus) per

te quam maxime defensam et auctam velis. id cum mihi gratissimum feceris, tum illud tibi expertus promitto

et spondeo, te socios Bithyniae, si iis commodaris, memores esse et gratos cogniturum.

Scr. Romae in. a. 708 (46).

CICERO BRVTO S.

Cum ad te tuus quaestor, M. Varro, proficisceretur, commendatione egere eum non putabam ; satis enim

commendatum tibi eum arbitrabar ab ipso more maiorum, qui, ut te non fugit, hanc quaesturae coniunctionem

liberorum necessitudini proximam voluit esse. sed cum sibi ita persuasisset ipse, meas de se accurate scriptas

litteras maximum apud te pondus habituras, a meque contenderet ut quam diligentissime scriberem, malui

facere, quod meus familiaris tanti sua interesse arbitraretur. [2] ut igitur debere me facere hoc intellegas,

cum primum M. Terentius in forum venit, ad amicitiam se meam contulit ; deinde, ut se corroboravit, duae

causae accesserunt quae meam in illum benevolentiam augerent, una, quod versabatur in hoc studio nostro,

quo etiam nunc maxime delectamur, et cum ingenio, ut nosti, nec sine industria deinde, quod mature se

contulit in societates publicorum quod quidem nollem ; maximis enim damnis adfectus est sed tamen causa

communis ordinis mihi commendatissimi fecit amicitiam nostram firmiorem. deinde versatus in utrisque

subselliis optima et fide et fama iam ante hanc commutationem rei p. petitioni sese dedit honoremque

honestissimum existimavit fructum laboris sui. [3] his autem temporibus a me Brundisio cum litteris et

mandatis profectus ad Caesarem est ; qua in re et amorem eius in suscipiendo negotio perspexi et in

conficiendo ac renuntiando fidem. videor mihi, cum separatim de probitate eius et moribus dicturus fuissem,

si prius causam cur eum tanto opere diligerem tibi exposuissem, in ipsa causa exponenda satis etiam de

probitate dixisse. sed tamen separatim promitto in meque recipio fore eum tibi et voluptati et usui ; nam et

modestum hominem cognosces et prudentem et a cupiditate omni remotissimum, praeterea magni laboris

summaeque industriae.

[4] neque ego haec polliceri debeo, quae tibi ipsi, cum bene cognoris, iudicanda sunt ; sed tamen in omnibus

novis coniunctionibus interest qualis primus aditus sit et qua commendatione quasi amicitiae fores aperiantur

; quod ego his litteris efficere volui ; etsi id ipsa per se necessitudo quaesturae effecisse debet ; sed tamen

nihilo infirmius illud hoc addito. cura igitur, si me tanti facis quanti et Varro existimat et ipse sentio, ut quam

primum intellegam hanc meam commendationem tantum illi utilitatis attulisse quantum et ipse sperarit nec

ego dubitarim.

Scr. Romae paulo post ep. x.

CICERO BRVTO S.

quia semper animadverti studiose te operam dare ut ne quid meorum tibi esset ignotum, propterea non dubito

quin scias non solum cuius municipi sim, sed etiam quam diligenter soleam meos municipes Arpinatis tueri.

quorum quidem omnia commoda omnesque facultates, quibus et sacra conficere et sarta tecta aedium

sacrarum locorumque communium tueri possint, consistunt in iis vectigalibus, quae habent in provincia

Gallia. ad ea visenda pecuniasque, quae a colonis debentur, exigendas totamque rem et cognoscendam et

administrandam legatos equites Romanos misimus, Q. Fufidium Q. f., M. Faucium M. f., Q. Mamercium Q.

f. [2] peto a te in maiorem modum pro nostra necessitudine ut tibi ea res curae sit operamque des ut per te

quam commodissime negotium municipi administretur quam primumque conficiatur, ipsosque, quorum

nomina scripsi, ut quam honorificentissime pro tua natura et quam liberalissime tractes. [3] bonos viros ad

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 154

tuam necessitudinem adiunxeris municipiumque gratissimum beneficio tuo de. vinxeris, mihi vero etiam

gratius feceris, quod cum semper tueri municipes meos consuevi, tum hic annus praecipue ad meam curam

officiumque pertinet. nam constituendi municipi causa hoc anno aedilem filium meum fieri volui et fratris

filium et M. Caesium, hominem mihi maxime necessarium ; is enim magistratus in nostro municipio nec alius

ullus creari solet. quos cohonestaris in primisque me, si res p. municipi tuo studio, diligentia bene

administrata erit. quod ut facias te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae paulo post ep. xi.

CICERO BRVTO S.

Alia epistula communiter commendavi tibi legatos Arpinatium, ut potui diligentissime, hac separatim Q.

Fufidium, quocum mihi omnes necessitudines sunt, diligentius commendo, non ut aliquid de illa

commendatione deminuam, sed ut ad hanc addam. nam et privignus est M. Caesi, mei maxime et familiaris et

necessari, et fuit in Cilicia mecum tribunus militum ; quo in munere ita se tractavit, ut accepisse ab eo

beneficium viderer, non dedisse. [2] est praeterea, quod apud te valet plurimum, a nostris studiis non

abhorrens. qua re velim eum quam liberalissime complectare operamque des ut in ea legatione, quam suscepit

contra suum commodum secutus auctoritatem meam, quam maxime eius excellat industria. vult enim, id

quod optimo cuique natura tributum est, quam maximam laudem cum a nobis, qui eum impulimus, tum a

municipio consequi ; quod ei continget, si hac mea commendatione tuum erga se studium erit consecutus.

Scr. Romae paulo post ep. xis.

CICERO BRVTO S.

L. Castronius Paetus, longe princeps municipi Lucensis, est honestus, gravis, plenus offici, bonus plane vir et

cum virtutibus tum etiam fortuna, si quid hoc ad rem pertinet, ornatus ; meus autem est familiarissimus, sic

prosus ut nostri ordinis observet neminem diligentius. qua re ut et meum amicum et tua dignum amicitia tibi

commendo. cui quibuscumque rebus commodaveris, tibi profecto iucundum, mihi certe erit gratum. vale.

Scr. Romae paulo post ep. xiii.

CICERO BRVTO S.

L. Titio Strabone, equite R. in primis honesto et ornato, familiarissime utor ; omnia mihi cum eo intercedunt

iura summae necessitudinis. huic in tua provincia pecuniam debet P. Cornelius. ea res a Volcacio, qui Romae

ius dicit, reiecta in Galliam est. [2] peto a te hoc diligentius quam si mea res esset, quo est honestius de

amicorum pecunia laborare quam de sua, ut negotium conficiendum cures, ipse suscipias, transigas

operamque des, quoad tibi aequum et rectum videbitur, ut quam commodissima condicione libertus

Strabonis, qui eius rei causa missus est, negotium conficiat ad nummosque perveniat. id et mihi gratissimum

erit et tu ipse L. Titium cognosces amicitia tua dignissimum. quod ut tibi curae sit, ut omnia solent esse quae

me velle scis, te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae ex. m. Mad. a. 709 (45).

CICERO CAESARI IMP. S.

Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiarissimi, viri optimi filium. quem cum adulescentem

ipsum propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem erga me singularem mirifice diligo, tum

patrem eius re doctus intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille est [de illis], maxime qui

inridere atque obiurgare me solitus est, quod me non tecum, praesertim cum abs te honorificentissime

invitarer, coniungerem ;

a)ll' e)mo\n ou)/ pote qumo\n e)ni\ sth/qessin e)/peiqen.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 155

audiebam enim nostros proceres clamitantis :

a)/lkimoj e)/sj', i(/na ti/j se kai\ o)yigo/nwn e)u\ ei)/ph?.

w(\j fa/to, to\n d' a)/xeoj nefe/lh e)ka/luye me/laina.

[2] sed tamen idem me consolantur etiam ; hominem perustum etiamnum gloria volunt incendere atque ita

loquuntur :

mh\ ma\n a)spoudi/ ge kai\ a)kleiw=j a)poloi/mhn,

a)lla\ me/ga r(e/caj ti kai\ e)ssome/noisi puqe/sqai.

sed me minus iam movent, ut vides. itaque ab Homeri magniloquentia confero me ad vera praecepta

Eu)ripi/dou :

misw= sofisth/n, o(/stij ou)x au(tw=? sofo/j,

quem versum senex Precilius laudat egregie et ait posse eundem et

a(/ma pro/ssw kai\ o)pi/ssw

videre et tamen nihilo minus

ai)e\n a)risteu/ein kai\ u(pei/roxon e)/mmenai a)/llwn.

[3] sed ut redeam ad id unde coepi, vehementer mihi gratum feceris, si hunc adulescentem humanitate tua,

quae est singularis, comprehenderis et ad id, quod ipsorum Preciliorum causa te velle arbitror, addideris

cumulum commendationis meae. genere novo sum litterarum ad te usus, ut intellegeres non vulgarem esse

commendationem.

Scr. ibid. fere eod. temp. quo ep. xv.

CICERO CAESARI S.

P. Crassum ex omni nobilitate adulescentem dilexi plurimum et ex eo cum ab ineunte eius aetate bene

speravissem, tum perbone existimare coepi eximus iudiciis quae de eo feceras cognitis. eius libertum

Apollonium iam tum equidem cum ille viveret et magni faciebam et probabam ; erat enim et studiosus Crassi

et ad eius optima studia vehementer aptus ; itaque ab eo admodum diligebatur. [2] post mortem to autem

Crassi eo mihi etiam dignior visus est quem in fidem atque amicitiam meam reciperem, quod eos a se

observandos et colendos putabat, quos ille dilexisset et quibus carus fuisset. itaque et ad me in Ciliciam venit

multisque in rebus mihi magno usui fuit et fides eius et prudentia et, ut opinor, tibi in Alexandrino bello,

quantum studio et fidelitate consequi potuit, non defuit. [3] quod cum speraret te quoque ita existimare, in

Hispaniam ad te maxime ille quidem suo consilio sed etiam me auctore est profectus. cui ego

commendationem non sum pollicitus, non quin eam valituram apud te arbitrarer, sed neque egere mihi

commendatione videbatur, qui et in bello tecum fuisset et propter memoriam Crassi de tuis unus esset, et, si

uti commendationibus vellet, etiam per alios eum videbam id consequi posse ; testimonium mei de eo iudici,

quod et ipse magni aestimabat et ego apud te valere eram expertus, ei libenter dedi.

[4] doctum igitur hominem cognovi et studiis optimis deditum, idque a puero ; nam domi meae cum Diodoto

Stoico, homine meo iudicio eruditissimo, multum a puero fuit. nunc autem incensus studio rerum tuarum eas

litteris Graecis mandare cupiebat. posse arbitror ; valet ingenio, habet usum, iam pridem in eo genere studi

litterarumque versatur, satis facere immortalitati laudum tuarum mirabiliter cupit.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 156

habes opinionis meae testimonium, sed tu hoc facilius multo pro tua singulari prudentia iudicabis. et tamen,

quod negaveram, commendo tibi eum. quicquid ei coin−modaveris, erit id mihi maiorem in modum gratum.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO S. D. SER. 5VLPICIO.

M'. Curius, qui Patris negotiatur, multis et magnis de causis a me diligitur ; nam et amicitia pervetus mihi

cum eo est ut primum in forum venit instituta, et Patris cum aliquotiens antea tum proxime hoc miserrimo

bello domus eius tota mihi patuit; qua si opus fuisset tam essem usus quam mea. maximum autem mihi

vinculum cum eo est quasi sanctioris cuiusdam necessitudinis, quod est Attici nostri familiarissimus eumque

unum praeter ceteros observat ac diligit. [2] quem si tu iam forte cognosti, puto me hoc quod facio facere

serius ; ea est enim humanitate et observantia, ut eum tibi iam ipsum per se commendatum putem. quod

tamen si ita est, magno opere a te quaeso ut ad eam voluntatem, si quam in illum ante bas meas litteras

contulisti, quam maximus potest mea commendatione cumulus accedat ; [3] sin autem propter verecundiam

suam minus se tibi obtulit aut nondum eum satis habes cognitum aut quae causa est cur maioris

commendationis indigeat, sic tibi eum commendo, ut neque maiore studio quemquam neque iustioribus de

causis commendare possim, faciamque id quod debent facere ii qui religiose et sine ambitione commendant ;

spondebo enim tibi vel potius spondeo in meque recipio eos esse M'. Curi mores eamque cum probitatem tum

etiam humanitatem, ut eum et amicitia tua et tam accurata commendatione, si tibi sit cognitus, dignum sis

existimaturus. mihi certe gratissimum feceris, si intellexero has litteras tantum, quantum scribens

confidebam, apud te pondus habuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO. S.

non concedam ut Attico nostro, quem elatum laetitia vidi, iucundiores tuae suavissime ad eum et

humanissime scriptae litterae fuerint quam mihi. nam etsi utrique nostrum prope aeque gratae erant, tamen

ego admirabar magis te, qui, si rogatus aut certe admonitus liberaliter Attico respondisses (quod tamen

dubium nobis quin ita futurum fuerit non erat), ultro ad eum scripsisse eique nec opinanti voluntatem tuam

tantam per litteras detulisse. de quo non modo rogare te ut eo studiosius mea quoque causa facias non debeo

(nihil enim cumulatius fieri potest quam polliceris), sed ne gratias quidem agere, quod tu et ipsius causa et tua

sponte feceris ; [2] illud tamen dicam, mihi id, quod fecisti, esse gratissimum. tale enim tuum iudicium de

homine eo, quem ego unice diligo, non potest mihi non summe esse iucundum ; quod cum ita sit, esse gratum

necesse est. sed tamen, quoniam mihi pro coniunctione nostra vel peccare apud te in scribendo licet,

utrumque eorum, quae negavi mihi facienda esse, faciam ; nam et ad id, quod Attici causa te ostendisti esse

facturum, tantum velim addas, quantum ex nostro amore accessionis fieri potest, et, quod modo verebar, tibi

gratias agere, nunc plane ago teque ita existimare volo, quibuscumque officiis in Epiroticis reliquisque rebus

Atticum obstrinxeris, iisdem me tibi obligatum fore.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

Cum Lysone Patrensi est mihi quidem hospitium vetus, quam ego necessitudinem sancte colendam puto ; sed

ea causa est etiam cum aliis compluribus, familiaritas tanta nullo cum hospite, et ea cum officiis eius multis

tum etiam consuetudine cotidiana sic est aucta, ut nihil sit familiaritate nostra coniunctius. is cum Romae

annum prope ita fuisset, ut mecum viveret, etsi eramus in magna spe te meis litteris commendationeque

diligentissime facturum id, quod fecisti, ut eius rem et fortunas absentis tuerere, tamen, quod in unius

potestate erant omnia et quod Lyso fuerat in nostra causa nostrisque praesidiis, cotidie aliquid timebamus.

effectum tamen est et ipsius splendore et nostro reliquorumque hospitum studio ut omnia quae vellemus a

Caesare impetrarentur, quod intelleges ex iis litteris, quas Caesar ad te dedit. [2] nunc non modo non

remittimus tibi aliquid ex nostra commendatione quasi adepti iam omnia, sed eo vehementius a te

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 157

contendimus ut Lysonem in fidem necessitudinemque tuam recipias ; cuius dubia fortuna timidius tecum

agebamus verentes ne quid accideret eius modi ut ne tu quidem mederi posses ; explorata vero eius

incolumitate omnia a te summo studio et cura peto. quae ne singula enumerem, totam tibi domum

commendo, in his adulescentem filium eius, quem C. Maenius Gemellus, cliens meus, cum in calamitate

exsili sui Patrensis civis factus esset, Patrensium legibus adoptavit1 ut eius ipsius hereditatis ius causamque

tueare.

[3] caput illud est ut Lysonem, quem ego virum optimum a gratissimumque cognovi, recipias in

necessitudinem tuam. quod si feceris, non dubito quin in eo diligendo ceterisque postea commendando idem

quod ego sis iudici et voluntatis habiturus. quod cum fieri vehementer studeo tum etiam illud vereor ne, si

minus cumulate videbere fecisse aliquid eius causa, me ille neglegenter scripsisse putet, non te oblitum mei.

quanti enim me faceres cum ex sermonibus cotidianis meis tum ex epistulis etiam tuis potuit cognoscere.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

Asclapone Patrensi medico utor familiariter, eiusque cum consuetudo mihi iucunda fuit tum ars etiam, quam

sum expertus in valetudine meorum ; in qua mihi cum ipsa scientia tum etiam fidelitate benevolentiaque satis

fecit. hunc igitur tibi commendo et a te peto ut des operam ut intellegat diligenter me scripsisse de sese

meamque commendationem usui magno sibi fuisse. erit id mihi vehementer gratum.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

M. Aemilius Avianius ab ineunte adulescentia me observavit semperque dilexit, vir cum bonus tum

perhumanus et in omni genere offici diligendus. quem si arbitrarer esse Sicyone et nisi audirem ibi eum etiam

nunc, ubi ego reliqui, Cibyrae commorari, nihil esset necesse plura me ad te de eo scribere ; perficeret enim

ipse profecto suis moribus suaque humanitate ut sine cuiusquam commendatione diligeretur abs te non minus

quam et a me et a ceteris suis familiaribus. [2] sed cum illum abesse putem, commendo tibi in maiorem

modum domum eius quae est Sicyone remque familiarem, maxime C. Avianium Hammonium, libertum eius,

quem quidem tibi etiam suo nomine commendo. nam cum propterea mihi est probatus, quod est in patronum

suum officio et fide singulari, tum etiam in me ipsum magna officia contulit mihique molestissimis

temporibus ita fideliter benevoleque praesto fuit, ut si a me manumissus esset. itaque peto a te ut eum

Hammonium et in patroni eius negotio sic tueare ut eius procuratorem, quem tibi commendo, et ipsum suo

nomine diligas habeasque in numero tuorum. hominem pudentem et officiosum cognosces et dignum qui a te

diligatur. vale.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

T. Manlium, qui negotiatur Thespiis, vehementer diligo ; nam et semper me coluit diligentissimeque

observavit et a studiis nostris non abhorret. accedit eo quod Varro Murena magno opere eius causa vult omnia

; qui tamen existimavit, etsi suis litteris, quibus tibi Manlium commendabat, valde confideret, tamen mea

commendatione aliquid accessionis fore. me quidem cum Manli familiaritas tum Varronis studium commovit

ut ad te quam accuratissime scriberem. [2] gratissimum igitur mihi feceris, si huic commendationi meae

tantum tribueris quantum cui tribuisti plurimum, id est, si T. Manlium quam maxime, quibuscumque rebus

honeste ac pro tua dignitate poteris, iuveris atque ornaveris ; ex ipsiusque praeterea gratissimis et

humanissimis moribus confirmo tibi te eum, quem soles fructum a bonorum virorum officiis exspectare, esse

capturum.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 158

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

L. Cossinio, amico et tribuli tuo, valde familiariter utor ; nam et inter nosmet ipsos vetus usus intercedit et

Atticus noster maiorem etiam mihi cum Cossinio consuetudinem fecit. itaque tota Cossini domus me diligit in

primisque libertus eius, L. Cossinius Anchialus, homo et patrono et patroni necessariis, quo in numero ego

sum, probatissimus. [2] hunc tibi ita commendo, ut, si meus libertus esset eodemque apud me loco esset quo

[et] est apud suum patronum, maiore studio commendare non possem. qua re pergratum mihi feceris, si eum

in amicitiam tuam receperis atque eum, quod sine molestia tua fiat, si qua in re opus ei fuerit, iuveris. id et

mihi vehementer gratum erit et tibi postea iucundum ; hominem enim summa probitate, humanitate

observantiaque cognosces.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

Cum antea capiebam ex officio meo voluptatem, quod memineram quam tibi diligenter Lysonem, hospitem et

familiarem meum, commendassem, tum vero, postea quam ex litteris eius cognovi tibi eum falso suspectum

fuisse, vehementissime laetatus sum me tam diligentem in eo commendando fuisse. ita enim scripsit ad me,

sibi meam commendationem maximo adiumento fuisse, quod ad te delatum diceret sese contra dignitatem

tuam Romae de te loqui solitum esse. [2] de quo etsi pro tua facilitate et humanitate purgatum se tibi scribit

esse, tamen primum, ut debeo, tibi maximas gratias ago, cum tantum litterae meae potuerunt, ut iis lectis

omnem offensionem suspicionis, quam habueras de Lysone, deponeres, deinde credas mihi adfirmanti velim

me hoc non pro Lysone magis quam pro omnibus scribere, hominem esse neminem, qui umquam mentionem

tui sine tua summa laude fecerit ; Lyso vero cum mecum prope cotidie esset unaque viveret, non solum quia

libenter me audire arbitrabatur, sed quia libentius ipse loquebatur, omnia mihi tua et facta et dicta laudabat.

[3] quapropter etsi a te ita tractatur, ut iam non desideret commendationem meam unisque se litteris meis

omnia consecutum putet, tamen a te peto in maiorem modum ut eum etiam atque etiam tuis officiis,

liberalitate conplectare. scriberem ad te qualis vir esset, ut superioribus litteris feceram, nisi eum iam per se

ipsum tibi satis notum esse arbitrarer.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

Hagesaretus Larisaeus magnis meis beneficiis ornatus in consulatu meo memor et gratus fuit meque postea

diligentissime coluit. Eum tibi magno opere commendo ut et hospitem meum et familiarem [meum] et gratum

hominem et virum bonum et principem civitatis suae et tua necessitudine dignissimum. pergratum mihi

feceris, si dederis operam ut is intellegat hanc meam commendationem magnum apud te pondus habuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

L. Mescinius ea mecum necessitudine coniunctus est, quod mihi quaestor fuit ; sed hanc causam, quam ego,

ut a maioribus accepi, semper gravem duxi, fecit virtute et humanitate sua iustiorem. itaque eo sic utor ut nec

familiarius ullo nec libentius. is quamquam confidere videbatur te sua causa quae honeste posses libenter esse

facturum, magnum esse tamen speravit apud te meas quoque litteras pondus habituras. id cum ipse ita

iudicabat tum pro familiari consuetudine saepe ex me audierat quam suavis esset inter nos et quanta

coniunctio. [2] peto igitur a te tanto scilicet studio, quanto intellegis debere me petere pro homine tam mihi

necessario et tam familiari, ut eius negotia, quae sunt in Achaia ex eo quod heres est M. Mindio, fratri suo,

qui Elide negotiatus est, explices et expedias cum iure et potestate, quam habes, tum etiam auctoritate et

consilio tuo. sic enim praescripsimus iis, quibus ea negotia mandavimus, ut omnibus in rebus, quae in

aliquam controversiam vocarentur, te arbitro et, quod commodo tuo fieri posset, te disceptatore uterentur. id

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 159

ut honoris mei causa suscipias, vehementer te etiam atque etiam rogo. [3] illud praeterea, si non alienum tua

dignitate putabis a esse, feceris mihi pergratum, si qui difficiliores erunt, ut rem sine controversia confici

nolint, si eos, quoniam cum senatore res est, Romam reieceris. quod quo minore dubitatione facere possis,

litteras ad te a M. Lepido consule, non quae te aliquid iuberent (neque enim id tuae dignitatis esse arbitramur)

sed quodam modo quasi commendaticias sumpsimus. [4] scriberem quam id beneficium bene apud

Mescinium positurus esses, nisi et te scire confiderem et mihi peterem. sic enim velim existimes, non minus

me de illius re laborare quam ipsum de sua. sed cum illum studeo quam facillime ad suum pervenire tum illud

laboro ut non minimum hac mea commendatibne se consecutum arbitretur.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

licet eodem exemplo saepius tibi huius generis litteras mittam, cum gratias agam, quod meas

commendationes tam diligenter observes (quod feci in aliis et faciam, ut video, saepius), sed tamen non

parcam operae et, ut vos soletis in formulis, sic ego in epistulis 'DE EADEM RE ALIO MODO [2] C.

Avianius igitur Hammonius incredibilis mihi gratias per litteras egit et suo et Aemili Aviani, patroni sui,

nomine ; nec liberalius nec honorificentius potuisse tractari nec se praesentem nec rem familiarem absentis

patroni sui. id mihi cum iucundum est eorum causa, quos tibi ego summa necessitudine et summa

coniunctione adductus commendaveram, quod M. Aemilius unus est ex meis familiarissimis atque intimis

maxime necessarius, homo et magnis meis beneficiis devinctus et prope omnium, qui mihi debere aliquid

videntur, gratissimus, tum multo iucundius te esse in me tali voluntate, ut plus prosis amicis meis quam ego

praesens fortasse prodessem, credo, quod magis ego dubitarem quid illorum causa facerem, quam tu quid

mea. [3] sed hoc non dubito quin existimes mihi esse gratum ; illud te rogo ut illos quoque gratos esse

homines putes, quod ita esse tibi promitto atque confirmo. qua re velim, quicquid habent negoti, des operam,

quod commodo tuo fiat, ut te obtinente Achaiam conficiant. [4] ego cum tuo Servio iucundissime et

coniunctissime vivo magnamque cum ex ingenio eius singularique studio tum ex virtute et probitate

voluptatem capio.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

etsi libenter petere a te soleo, si quid opus est meorum cuipiam, tamen multo libentius gratias tibi ago, cum

fecisti aliquid commendatione mea, quod semper facis. incredibile est enim quas mihi gratias omnes agant,

etiam mediocriter a me tibi commendati. quae mihi omnia grata, sed de L. Mescinio gratissimum. sic enim

est mecum locutus, te, ut meas litteras legeris, statim procuratoribus suis pollicitum esse omnia, multo vero

plura et maiora fecisse. id igitur (puto enim etiam atque etiam mihi dicendum esse) velim existimes mihi te

fecisse gratissimum. [2] quod quidem hoc vehementius laetor, quod ex ipso Mescinio te video magnam

capturum voluptatem ; est enim in eo cum virtus et probitas et summum officium summaque observantia tum

studia illa nostra, quibus antea delectabamur nunc etiam vivimus. quod reliquum est, velim augeas tua in eum

beneficia omnibus quae te erunt dignae ; sed duo, quae te nominatim rogo, primum ut, si quid satis dandum

erit 'AMPLIVS EO NOMINE NON PETI,' cures ut satis detur fide mea ; deinde, cum fere consistat hereditas

in iis rebus, quas avertit Oppia, quae uxor Mindi fuit, adiuves ineasque rationem quem ad modum ea mulier

Romam perducatur. quod si putarit illa fore, ut opinio nostra est, negotium conficiemus. hoc ut adsequamur,

te vehementer etiam atque etiam rogo. [3] illud, quod supra scripsi, id tibi confirmo in meque recipio, te ea

quae fecisti Mescini causa quaeque feceris ita bene conlocaturum, ut ipse iudices homini te gratissimo,

iucundissimo benigne fecisse. volo enim ad id quod mea causa fecisti hoc etiam accedere.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO SERVIO S.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 160

nec Lacedaemonios dubitare arbitror quin ipsi sua maiorumque suorum auctoritate satis commendati sint fidei

et iustitiae tuae, et ego, qui te optime novissem, non dubitavi quin tibi notissima et iura et merita populorum

essent. itaque cum a me peteret Philippus Lacedaemonius ut tibi civitatem commendarem etsi memineram me

ei civitati omnia debere, tamen respondi commendatione Lacedaemonios apud te non egere. [2] itaque sic

velim existimes, me omnis Achaiae civitates arbitrari pro horum temporum perturbatione felicis, quod iis tu

praesis, eundemque me ita iudicasse, te, quod unus optime nosses non nostra solum sed etiam Graeciae

monumenta omnia, tua ponte amicum Lacedaemoniis et esse et fore. qua re tantum a te peto ut, quom ea

facies Lacedaemoniorum causa quae tua fides, amplitudo, iustitia postulabit, iis, si tibi videbitur, significes te

non moleste ferre, quod intellegas ea quae facias mihi quoque grata esse. pertinet enim ad officium meum eos

existimare curae mihi suas res esse. hoc te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae vel ex. a. 707 (47) vel in. a. 708 (46).

M. CICERO L. PLANCO S.

non dubito quin scias in iis necessariis, qui tibi a patre relicti sunt, me tibi esse vel coniunctissimum non iis

modo causis, quae speciem habent magnae coniunctionis, sed iis etiam, quae familiaritate et consuetudine

tenentur, quam scis mihi iucundissimam cum patre tuo et summam fuisse. ab his initiis noster in te amor

profectus auxit paternam necessitudinem, et eo magis, quod intellexi, ut primum per aetatem iudicium facere

potueris quanti quisque tibi faciendus esset, me a te in primis coeptum esse observari, coli, diligi. accedebat

non mediocre vinculum cum studio. rum, quod ipsum est per se grave, tum eorum studiorum earumque

artium, quae per se ipsae eos qui voluntate eadem sunt etiam familiaritate devinciunt.

[2] exspectare te arbitror haec tam longe repetita principia quo spectent. id primum ergo habeto, non sine

magna iustaque causa hanc a me commemorationem esse factam. C. Ateio Capitone utor familiarissime.

notae tibi sunt varietates meorum temporum. in omni genere et honorum et laborum meorum et animus et

opera et auctoritas et gratia, etiam res familiaris C. Capitonis praesto fuit et paruit et temporibus et fortunae

meae. [3] huius propinquus fuit T. Antistius. qui cum sorte quaestor Macedoniam obtineret neque ei

successum esset, Pompeius in eam provinciam cum exercitu venit. facere Antistius nihil potuit ; nam si

potuisset, nihil ei fuisset antiquius quam ad Capitonem, quem ut parentem diligebat, reverti, praesertim

<cum> sciret quanti is Caesarem faceret semperque fecisset. sed oppressus tantum attigit negoti quantum

recusare non potuit. [4] Cum signaretur argentum Apolloniae, non possum dicere eum praefuisse neque

possum negare adfuisse, sed non plus duobus aut tribus mensibus. deinde afuit a castris ; fugit omne

negotium. hoc mihi ut testi velim credas ; meam enim ille maestitiam in illo bello videbat, mecum omnia

communicabat. itaque abdidit se in intimam Macedoniam, quo potuit longissime a castris, non modo ut non

praeesset ulli negotio sed etiam ut ne interesset quidem. is post proelium se ad hominem necessarium, A.

Plautium, in Bithyniam contulit. ibi eum Caesar cum vidisset, nihil aspere, nihil acerbe dixit, Romam iussit

venire. ille in morbum continuo incidit, ex quo non convaluit. aeger Corcyram venit ibi est mortuus.

testamento, quod Romae Paulo et Marcello consulibus fecerat, heres ex parte dimidia et tertia est Capito ; in

sextante sunt ii quorum pars sine ulla cuiusquam querela publica potest esse ea est ad HS X_X_X_. sed de

hoc Caesar viderit.

[5] te, mi Plance, pro paterna necessitudine, pro nostro amore, pro studiis et omni cursu nostro totius vitae

simillimo rogo et a te ita peto, ut maiore cura, maiore studio nullam possim, ut hanc rem suscipias, meam

putes esse, enitare, contendas, efficias ut mea commendatione, tuo studio, Caesaris beneficio hereditatem

propinqui sui C. Capito obtineat. omnia quae potui in hac summa tua gratia ac potentia a te impetrare, si

petissem, ultro te ad me detulisse putabo, si hanc rem impetravero. [6] illud fore tibi adiumento spero, cuius

ipse Caesar optimus esse iudex potest : semper Caesarem Capito coluit et dilexit. sed ipse huius rei testis est ;

novi hominis memoriam. itaque nihil te doceo ; tantum tibi sumito pro Capitone apud Caesarem quantum

ipsum meminisse senties. [7] ego, quod in me ipso experiri potui, ad te deferam ; in eo quantum sit ponderis

tu videbis. quam partem in re p. causamque defenderim, per quos homines ordinesque steterim quibusque

munitus fuerim non ignoras. hoc mihi velim credas, si quid fecerim hoc ipso in bello minus ex Caesaris

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 161

voluntate (quod intellexi scire ipsum Caesarem me invitissimum fecisse), id fecisse aliorum consilio, hortatu,

auctoritate ; quod fuerim moderatior temperatiorque quam in ea parte . quisquam, id me fecisse maxime

auctoritate Capitonis ; cuius similis si reliquos necessarios habuissem, rei p. fortasse non nihil, mihi certe

plurimum profuissem. [8] hanc rem, mi Plance, si effeceris, meam de tua erga me benevolentia spem

confirmaveris, ipsum Capitonem, gratissimum, officiosissimum, optimum virum, ad tuam necessitudinem tuo

summo beneficio adiunxeris.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

L. Manlius est Sosis. is fuit Catinensis, sed est una cum reliquis Neapolitanis civis R. factus decurioque

Neapoli ; erat enim adscriptus in id municipium ante civitatem sociis et Latinis datam. eius frater Catinae

nuper mortuus est. nullam omnino arbitramur de ea hereditate controversiam eum habiturum, et est hodie in

bonis ; sed quoniam habet praeterea negotia vetera in Sicilia sua, et hanc hereditatem fraternam et omnia eius

tibi commendo in primisque ipsum, virum optimum mihique familiarissimum, iis studiis litterarum

doctrinaeque praeditum, quibus ego maxime delector. [2] peto igitur abs te ut eum, sive aderit sive non

venerit in Siciliam, in meis intimis maximeque necessariis scias esse itaque tractes, ut intellegat meam sibi

commendationem magno adiumento fuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46). .

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

C. Flavio, honesto et ornato equite R., utor valde familiariter fuit enim generi mei, C. Pisonis, pernecessarius

meque diligentissime observant et ipse et L. Flavius, frater eius. quapropter velim honoris mei causa, quibus

rebus honeste et pro tua dignitate poteris, quam honorificentissime et quam liberalissime C. Flavium tractes.

id mihi sic erit gratum, ut gratius esse nihil possit. [2] sed praeterea tibi adfirmo (neque id ambitione

adductus facio sed cum familiaritate et necessitudine tum etiam veritate) te ex C. Flavi officio et observantia

et praeterea splendore atque is inter suos gratia magnam voluptatem esse capturum. vale.

Scr. Romae, ut videtur a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

in Halaesina civitate tam lauta tamque nobili coniunctissimos habeo et hospitio et familiaritate M. et C.

Clodios Archagathum et Philonem. sed vereor ne, quia compluris tibi praecipue commendo, exaequare videar

ambitione quadam commendationes meas ; quamquam a te quidem cumulate satis fit et mihi et meis

omnibus. [2] sed velim sic existimes, hanc familiam et hos mihi maxime esse coniunctos vetustate, officiis,

benevolentia. quam ob rem peto a te in maiorem modum ut iis omnibus in rebus, quantum tua fides

dignitasque patietur, commodes. id si feceris, erit mihi vehementissime gratum.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

Cn. Otacilio Nasone utor familiarissime, ita prorsus ut illius ordinis nullo familiarius ; nam et humanitate eius

et probitate in consuetudine cotidiana magno opere delector. nihil iam opus est exspectare te quibus eum

verbis tibi commendem, quo sic utar ut scripsi. habet is in provincia tua negotia, quae procurant liberti,

Hilarus, . Antigonus, Demostratus ; quos tibi negotiaque omnia Nasonis non secus commendo ac si mea

essent. gratissimum mihi feceris, si intellexero hanc commendationem magnum apud te pondus habuisse.

vale.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 162

Avitum mihi hospitium est cum Lysone, Lysonis filio, Lilybitano, valdeque ab eo observor cognovique

dignum et patre et avo ; est enim nobilissima familia. quapropter commendo tibi maiorem in modum rem

domumque eius magnoque opere abs te peto cures ut is intellegat meam commendationem maximo sibi apud

te et adiumento et ornamento fuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

C. Avianius Philoxenus antiquus est hospes meus et praeter hospitium valde etiam familiaris ; quem Caesar

meo beneficio in Novocomensis rettulit; nomen autem Aviani secutus est, quod homine nullo plus est usus

quam Flacco Avianio, meo, quem ad modum te scire arbitror, familiarissimo. quae ego omnia conlegi, ut

intellegeres non vulgarem esse commendationem hanc meam. [2] peto igitur abs te ut omnibus rebus, quod

sine molestia tua facere possis, ei commodes habeasque in numero tuorum perficiasque ut intellegat has

litteras meas magno sibi usui fuisse. erit id mihi maiorem in modum gratum.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI $

Cum Demetrio Mega mihi vetustum hospitium est, familiaritas autem tanta quanta cum Siculo nullo. ei

Dolabella rogatu meo civitatem a Caesare impetravit, qua in re ego interfui; itaque nunc P. Cornelius vocatur

; cumque propter quosdam sordidos homines, qui Caesaris beneficia vendebant, tabulam, in qua nomina

civitate donatorum incisa essent, revelli iussisset, eidem Dolabellae me audiente Caesar dixit nihil esse quod

de Mega vereretur ; beneficium suum in eo manere. [2] hoc te scire volui, ut eum in civium Romanorum

numero haberes, ceterisque in rebus tibi eum ita commendo, ut maiore studio neminem commendarim.

gratissimum mihi feceris, si eum ita tractaris, ut intellegat meam commendationem magno sibi ornamento

fuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI $

Hippiam, Philoxeni filium, Calactinum, hospitem et necessarium meum, tibi commendo in maiorem modum.

eius bona, quem ad modum ad me delata res est, publice possidentur alieno nomine contra leges

Calactinorum. id si ita est, etiam sine mea commendatione ab aequitate tua res ipsa impetrare debet ut ei

subvenias. quoquo modo autem se res habet, peto a te ut honoris mei causa eum expedias tantumque ei

commodes et in hac re et in ceteris quantum tua fides dignitasque patietur. id mihi vehementer gratum erit.

Scr. Romae, iit videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

L. Bruttius, eques R., adulescens omnibus rebus ornatus, in meis familiarissimis est meque observat

diligentissime ; cuius cum patre magna mihi fuit amicitia iam inde a quaestura mea Siciliensi. omnino nunc

ipse Bruttius Romae mecum est ; sed tamen domum eius et rem familiarem et procuratores tibi sic

commendo, ut maiore studio commendare non possim. gratissimum mihi feceris, si curaris ut intellegat

Bruttius, id quod ei recepi, hanc meam commendationem sibi magno adiumento fuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO ACILIO PROCONSVLI S.

Cum familia Titurnia necessitudo mihi intercedit vetus ; ex qua reliquus est M. Titurnius Rufus, qui mihi

omni diligentia atque officio est tuendus. est igitur in tua potestate ut ille in me satis sibi praesidi putet esse.

quapropter eum tibi commendo in maiorem modum et abs te peto efficias ut is commendationem hanc

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 163

intellegat sibi magno adiumento fuisse. erit id mihi vehementer gratum.

Scr. Romae ex. a. 699 (55) aut a. 700 (54).

M. CICERO S. D. Q. ANCHARIO Q. F. PROCOS.

L. et C. Aurelios L. filios, quibus et ipsis et patre eorum, viro optimo, familiarissime utor, commendo tibi

maiorem in modum, adulescentis omnibus optimis artibus ornatos, meos pernecessarios, tua amicitia

dignissimos. si ulla mea apud te commendatio valuit (quod scio multas plurimum valuisse), haec ut valeat

rogo. quod si eos honorifice liberaliterque tractaris, et tibi gratissimos optimosque adulescentis adiunxeris et

mihi gratissimum feceris.

Scr. Romae ante a. 696 (58) non nullis mensibus post ep. xlii.

CICERO CVLLEOLO S.

quae fecisti L. Luccei causa, scire te plane volo te homini gratissimo commodasse, et cum ipsi quae fecisti

pergrata sunt, tu m Pompeius, quotienscumque me videt (videt autem saepe), gratias tibi agit singularis. addo

etiam illud, quod tibi iucundissimum esse certo scio, me ipsum ex tua erga Lucceium benignitate maxima

voluptate adfici. [2] quod superest, quamquam mihi non est dubium quin, cum antea nostra causa, nunc iam

etiam tuae constantiae gratia mansurus sis in eadem ista liberalitate, tamen abs te vehementer etiam atque

etiam peto ut ea, quae initio ostendisti, deinceps fecisti, ad exitum augeri et cumulari per te velis. id et

Lucceio et Pompeio valde gratum fore teque apud eos praeclare positurum confirmo et spondeo.

de re p. deque his negotiis cogitationibusque nostris perscripseram ad te diligenter paucis ante diebus easque

litteras dederam pueris tuis. vale.

Scr. Romae ante a. 696 (58) non nullis mensibus ante ep. xli.

M. CICERO S. D L. CVLLEOLO PROCOS.

L. Lucceius, meus familiaris, hQmO omnium gratissimus, mirificas tibi apud me gratias egit, cum diceret

omnia te cumulatissime et liberalissime procuratoribus suis pollicitum esse. Cum oratio tua tam ei grata

fuerit, quam gratam rem ipsam existimas fore, cum, ut spero, quae pollicitus es feceris! omnino ostenderunt

Bulliones sese Lucceio Pompei arbitratu satis facturos ; [2] sed vehementer opus est nobis et voluntatem et

auctoritatem et imperium tuum accedere ; quod ut facias te etiam atque etiam rogo. illudque mihi

gratissimum est, quod ita sciunt Luccei procuratores et ita Lucceius ipse ex litteris tuis, quas ad eum misisti,

intellexit, hominis nullius apud te auctoritatem aut gratiam,valere plus quam meam. id ut re experiatur iterum

et saepius te rogo.

Scr. Romae ante a. 696 (58) non nullis mensibus ante ep. xliv.

M. CICERO QVINTIO GALLO.

etsi plurimis rebus spero fore ut perspiciam, quod tamen iam pridem perspicio, me a te amari, tamen ea causa

tibi datur, in qua facile declarare possis tuam erga me benevolentiam. L. Oppius M. f. Philomeli negotiatur,

homo mihi familiaris. Eum tibi unice commendo eoque magis, quod cum ipsum diligo, tum quod negotia

procurat L. Egnati Rufi, quo ego uno equite R. familiarissime utor et qui cum consuetudine cotidiana tum

officiis plurimis maximisque mihi coniunctus est. [2] Oppium igitur praesentem ut diligas, Egnati absentis

rem ut tueare aeque a te peto ac si mea negotia essent. velim memoriae tuae causa des litterarum aliquid, quae

tibi in provincia reddantur, sed ita conscribas, ut tum, cum eas leges, facile recordari possis huius meae

commendationis diligentiam. hoc te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae ante a. 696 (58) non nullis mensibus post ep. xliii.

CICERO GALLO S.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 164

etsi ex tuis et ex L. Oppi, familiaris mei, litteris cognovi te memorem commendationi meae fuisse idque pro

tua summa erga me benevolentia proque nostra necessitudine minime sum admiratus, tamen etiam atque

etiam tibi L. Oppium praesentem et L. Egnati, mei familiarissimi, absentis negotia commendo. tanta mihi

cum eo necessitudo est familiaritasque ut, si mea res esset, non magis laborarem. quapropter gratissimum

mihi feceris, si curaris ut is intellegat me a te tantum amari quantum ipse existimo. hoc mihi gratius facere

nihil potes, idque ut facias vehementer te rogo.

Scr. Romae eod. fere a. quo ep. xliv.

CICERO APPVLEIO PROQVAESTORI.

L. Egnatio uno equite R. vel familiarissime utor. eius Anchialum servum negotiaque quae habet in Asia tibi

commendo non minore studio quam si rem meam commendarem. sic enim existimes velim, mihi cum eo non

modo cotidianam consuetudinem summam intercedere, sed etiam officia magna et mutua nostra inter nos

esse. quam ob rem etiam atque etiam a te peto ut cures ut intellegat me ad te satis diligenter scripsisse ; nam

de tua erga me voluntate non dubitabat. id ut facias te etiam atque etiam rogo. vale.

Scr. Romae eod. fere anno quo ep. xlv.

CICERO APPVLEIO S.

L. Nostius Zoilus est coheres meus, heres autem patroni sui. ea re utrumque scripsi, ut et mihi cum illo

causam amicitiae scires esse et hominem probum existimares, qui patroni iudicio ornatus esset. Eum tibi

igitur sic commendo ut unum ex nostra domo. valde mihi gratum erit, si curaris ut intellegat hanc

commendationem sibi apud te magno adiumento fuisse.

Scr., ut videtur, ex. m. Martio a. 701 (51) .

CICERO SILIO S.

quid ego tibi commendem eum, quem tu ipse diligis? sed tamen, ut scires eum a me non diligi solum verum

etiam amari, ob eam rem tibi haec scribo. omnium tuorum officiorum, quae et multa et magna sunt, mihi

gratissimum fuerit, si ita tractaris Egnatium, ut sentiat et se a me et me a te amari. hoc te vehementer etiam

atque etiam rogo. illa nostra scilicet ceciderunt. utamur igitur vulgari consolatione : 'quid, si hoc melius?' sed

haec coram. tu fac, quod facis, ut me ames teque amari a me scias.

Scr. Romae, ut videtur, autumno anni 707 (47).

CICERO C. SEXTILIO RVFO QVAESTORI S. D.

omnis tibi commendo Cyprios, sed magis Paphios (quibus tu quaecumque commodaris erunt mihi

gratissima), eoque facio libentius ut eos tibi commendem, quod et tuae laudi, cuius ego fautor sum, conducere

arbitror, cum primus in eam insulam quaestor veneris, ea te instituere quae sequantur alii ; quae, ut spero,

facilius consequere, si et P. Lentuli, necessari tui, legem et ea quae a me constituta sunt sequi volueris ; quam

rem tibi confido magnae laudi fore.

Scr. Romae inter med. ut Oct. a. 707 (47) et 5 Id. Mart a. 710 (44).

CICERO CVRIO PROCOS.

Q. Pompeius Sex. f. multis et veteribus causis necessitudinis mihi coniunctus est. is cum antea meis

commendationibus et rem et gratiam et auctoritatem suam tueri consuerit, nunc profecto te provinciam

obtinente meis litteris adsequi debet ut nemini se intellegat commendatiorem umquam fuisse. quam ob rem a

te maiorem in modum peto ut, cum omnis meos aeque ac tuos observare pro necessitudine nostra debeas,

hunc in primis ita in tuam fidem recipias, ut ipse intellegat nullam rem sibi maiori usui aut ornamento quam

meam commendationem esse potuisse. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 165

Scr. Romae in. m. Ian. a. 710 (44). .

CICERO S. D. ACILIO

sumpsi hoc mihi pro tua in me observantia, quam penitus perspexi quam diu Brundisi fuimus, ut ad te

familiariter et quasi pro meo iure scriberem, si quae res esset de qua valde laborarem. M'. Curius, qui Patris

negotiatur, ita mihi familiaris est, ut nihil possit esse coniunctius. multa illius in me officia, multa in illum

mea, quodque maximum est, summus inter nos amor et mutuus. [2] quae cum ita sint, si ullam in amicitia

mea spem habes, si ea, quae in me officia et studia Brundisi, contulisti, vis mihi etiam gratiora efficere

(quamquam sunt gratissima), si me a tuis omnibus amari vides, hoc mihi da atque largire, ut M'. Curium

'sartum et tectum,' ut aiunt, ab omnique incommodo, des trimento, molestia sincerum integrumque conserves.

et ipse spondeo et omnes hoc tibi tui pro me recipient, ex mea amicitia et ex tuo in me officio maximum te

fructum summamque voluptatem esse capturum. vale.

Scr. loco et anno incerto, fortasse ante 698 (56).

CICERO P. CAESIO S. D.

P. Messienum, equitem R. omnibus rebus ornatum meumque perfamiliarem, tibi commendo ea

commendatione quae potest esse diligentissima. peto a te et pro nostra et pro paterna amicitia ut eum in tuam

fidem recipias eiusque rem famamque tueare. virum bonum tuaque amicitia dignum tibi adiunxeris mihique

gratissimum feceris.

Scr. Romae circ. med. m. Sept. a. 708 (46).

CICERO REGI S.

A. Licinius Aristoteles Melitensis antiquissimus est hospes meus et praeterea coniunctus magno usu

familiaritatis. haec cum ita sint, non dubito quin tibi satis commendatus sit ; etenim ex multis cognosco meam

commendationem plurimum apud te valere. hunc ego a Caesare liberavi ; frequens enim fuerat nobiscum

atque etiam diutius in causa est quam nos commoratus ; quo melius te de eo existimaturum arbitror. fac igitur,

mi Rex, ut intellegat has sibi litteras plurimum profuisse.

Scr. in Cilicia vel ex. a. 70] (51) vel in. a. 704 (50), ut videtur.

CICERO THERMO PROPR. S.

L. Genucilio Curvo iam pridem utor familiarissime, optimo viro et homine gratissimo. Eum tibi penitus

commendo atque trado, primum ut omnibus in rebus ei commodes, quoad fides tua dignitasque patietur ;

patietur autem in omnibus ; nihil enim abs te umquam, quod sit alienum tuis aut etiam suis moribus,

postulabit. [2] praecipue autem tibi commendo negotia eius, quae sunt in Hellesponto, primum ut obtineat id

iuris in agris, quod ei Pariana civitas decrevit et dedit et quod semper obtinuit sine ulla controversia, deinde,

si quid habebit cum aliquo Hellespontio controversiae, ut in illam dioi/khsin reicias. sed non mihi videor,

cum tibi totum hominem diligentissime commendarim, singulas ad te eius causas perscribere debere. summa

illa est : quicquid offici, benefici, honoris in Genucilium contuleris, id te existimabo in me ipsum atque in

rem meam contulisse.

Scr. Laudiceae inter a. d. iii Id. Febr. et m. Apr. a. 704 (50).

CICERO THERMO PROPR. S.

Cum multa mihi grata sunt, quae tu adductus mea commendatione fecisti, tum 'in primis, quod M. Marcilium,

amici atque interpretis mei filium, liberalissime tractavisti ; venit enim Laudiceam et tibi apud me mihique

propter te gratias maximas egit. qua re, quod reliquum est, a te peto, quoniam apud gratos homines

beneficium ponis, ut eo libentius iis commodes operamque des, quoad fides tua patietur, ut socrus

adulescentis rea ne fiat. ego cum antea studiose commendabam Marcilium tum multo nunc studiosius, quod

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 166

in longa apparitione singularem et prope incredibilem patris Marcili fidem, abstinentiam modestiamque

cognovi.

Scr. ut videtur, paulo ante ep. liii.

CICERO THERMO PROPR. S.

etsi mihi videor intellexisse, cum tecum Ephesi de re M. Annei, legati mei, locutus sum, te ipsius causa

vehementer omnia velle, tamen et M. Anneium tanti facio, ut mihi nihil putem praetermittendum quod illius

intersit, et me a te tanti fieri puto, ut non dubitem quin ad tuam voluntatem magnus cumulus accedat

commendationis meae. nam cum iam diu diligerem M. Anneium deque eo sic existimarem, ut res declarat,

qui ultro ei detulerim legationem, cum multis petentibus denegassem, tum vero, postea quam mecum in bello

atque in re militari fuit, tantam in eo virtutem, prudentiam, fidem tantamque erga me benevolentiam cognovi,

ut hominem neminem pluris faciam. Eum cum Sardianis habere controversiam scis. causam tibi exposuimus

Ephesi ; quam tu tamen coram facilius meliusque cognosces. [2] de reliquo mihi me hercule diu dubium fuit

quid ad te potissimum scriberem. ius enim quem ad modum dicas clarum et magna cum tua laude notum est ;

nobis autem in hac causa nihil aliud opus est nisi te ius instituto tuo dicere. sed tamen cum me non fugiat

quanta' sit in praetore auctoritas, praesertim ista integritate, gravitate, clementia, qua te esse inter omnes

constat, peto abs te pro nostra coniunctissima necessitudine plurimisque officiis paribus ac mutuis ut

voluntate, auctoritate, studio tuo perficias ut M. Anneius intellegat te et sibi amicum esse (quod non dubitat ;

saepe enim mecum locutus est) et multo amiciorem his meis litteris esse factum. in tuo toto imperio atque

provincia nihil est quod mihi gratius facere possis ; nam apud ipsum gratissimum hominem atque optimum

virum quam bene positurus sis studium tuum atque officium dubitare te non existimo.

Scr., ut videtur, paulo post ep. liii.

CICERO THERMO PROPR. S.

Cluvius Puteolanus valde me observat valdeque est mihi familiaris. is ita sibi persuadet, quod in tua provincia

negoti habeat nisi te provinciam obtinente meis commendationibus confecerit, id se in perditis et desperatis

habiturum. nunc quoniam mihi ab amico officiosissimo tantum oneris imponitur, ego quoque tibi imponam

pro tuis in me summis officiis, ita tamen ut tibi nolim molestus esse. Mulasei=j et )Alabandei=j pecuniam

Cluvio debent. dixerat mihi Euthydemus, cum Ephesi essem, se curaturum ut ecdici a Mylasinis Romam

mitterentur. id factum non est. legatos audio missos esse, sed malo ecdicos, ut aliquid confici possit. qua re

peto a te ut et eos et )Alabandei=j iubeas ecdicos Romam mittere. [2] praeterea Philocles Alabandensis

u(poqh/kaj Cluvio dedit. eae commissae sunt. velim cures ut aut de hypothecis decedat easque procuratoribus

Cluvi tradat aut pecuniam solvat, praeterea Heracleotae et Bargylietae, qui item debent, aut pecuniam solvant

aut fructibus suis satis faciant. [3] Caunii praeterea debent, sed aiunt se depositam pecuniam habuisse. id

velim cognoscis et, si intellexeris eos neque ex edicto neque ex decreto depositam habuisse, des operam ut

usurae Cluvio instituto tuo conserventur.

his de rebus eo magis laboro, quod agitur res Cn. Pompei etiam, nostri necessari, et quod is magis etiam mihi

labo rare videtur quam ipse Cluvius ; cui satis factum esse a nobis valde volo. his de rebus te vehementer

etiam atque etiam rogo.

Scr. Laudiceae in. m. Apr. a. 704 (50).

CICERO THERMO PROPR. S.

quo magis cotidie ex litteris nuntiisque bellum magnum esse in Syria cognosco, eo vehementius a te pro

nostra necessitudine contendo ut mihi M. Anneium legatum primo quoque tempore remittas ; na m eius

opera, consilio, scientia rei militaris vel maxime intellego me et rem p. adiuvari posse. quod nisi tanta res eius

ageretur, nec ipse adduci potuisset ut a me discederet, neque ego ut eum a me dimitterem. ego in Ciliciam

proficisci cogito circiter K. Mai. ante eam diem M. Anneius ad me redeat oportet. [2] illud quod tecum et

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 167

coram et per litteras diligentissime egi, id et nunc etiam atque etiam rogo curae tibi sit, ut suum negotium,

quod habet cum populo Sardiano, pro causae veritate et pro sua dignitate conficiat. intellexi ex tua oratione,

cum tecum Ephesi locutus sum, te ipsius M. Annei causa omnia velle ; sed tamen sic velim existimes, te mihi

nihil gratius facere posse quam si intellexero per te illum ipsum negotium ex sententia confecisse, idque

quam primum ut efficias te etiam atque etiam rogo.

Scr. fortasse Laudiceae post a. d. iii Id. Febr. a. 704 (50).

M. CICERO C. TITIO L. F. RVFO PR. VRB. S. .

L. Custidius est tribulis et municeps et familiaris meus. is causam habet, quam causam ad te deferet.

commendo tibi hominem, sic ut tua fides et meus pudor postulat, tantum ut facilis ad te aditus habeat, quae

aequa postulabit ut libente te impetret, sentiatque meam sibi amicitiam, etiam cum longissime absim,

prodesse, in primis apud te.

Scr. Laudiceae post a. d. iii Id. Febr. a. 704 (50).

M. CICERO C. CVRTIO PEDVCAEANO PR. S.

M. Fadium unice diligo, summaque mihi cum eo consuetudo et familiaritas est pervetus. in eius controversiis

quid decernas a te non peto (servabis, ut tua fides et dignitas postulat, edictum et institutum tuum), sed ut

quam facillimos ad te aditus habeat, quae erunt aequa libente te impetret, ut meam amicitiam sibi, etiam cum

procul absim, prodesse sentiat, praesertim apud te. hoc te vehementer etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae post reditum fortasse ex. a. 698 (46).

M. CICERO C. MVNATIO C. F. S.

L. Livineius Trypho est omnino L. Reguli, familiarissimi mei, libertus ; cuius calamitas etiam officiosiorem

me facit in illum ; nam benevolentior quam semper fui esse non possum. sed ego libertum eius per se ipsum

diligo ; summa enim eius erga me officia exstiterunt iis nostris temporibus, quibus facillime [honam]

benevolentiam hominum et fidem perspicere potui. Eum tibi ita commendo, ut homines grati et memores

bene meritos de se commendare debent. pergratum mihi feceris, si ille intellexerit se, quod pro salute mea

multa pericula adierit, saepe hieme summa navigarit, pro tua erga me benevolentia gratum etiam tibi fecisse.

Scr. fere eod. temp. quo ep. liii.

M. CICERO S. D. P. SILIO PROPR.

T. Pinnio familiarissime me usum esse scire te arbitror ; quod quidem ille testamento declaravit, qui me cum

tutorem tum etiam secundum heredem instituerit. eius filio mire studioso et erudito et modesto pecuniam

Nicaeenses grandem debent, ad sestertium octogies, et, ut audio, in primis ei volunt solvere. . pergratum

igitur mihi feceris, quoniam non modo reliqui tutores qui sciunt quanti me facias sed etiam puer ipse sibi

persuasit te omnia mea causa facturum esse, si dederis operam, quoad tua fides dignitasque patietuir, ut quam

plurimum pecuniae Pinnio solvatur Nicaeensium nomine.

Scr. paulo post ep. 1xi ut videtur.

M. CICERO S. D. N SILIO PROPR.

et in Atili negotio te amavi (cum enim sero venissem, tamen honestum equitem R. beneficio tuo conservavi)

et me hercule semper sic in animo habui, te in meo aere esse propter Lamiae nostri coniunctionem et

singularem necessitudinem. itaque primum tibi ago gratias quod me omni molestia liberas, deinde impudentia

prosequor, sed idem sarciam te enim semper sic colam et tuebor ut quem diligentissime. Quintum, fratrem

meum, si me diligis, eo numero cura ut habeas quo me. ita magnum beneficium tuum magno cumulo auxeris.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 168

Scr. foetasse Laudiceae post a. d. iii Id. Febr. a. 704 (50).

M. CICERO S. D. P. SILIO PROPR.

non putavi fieri posse ut mihi verba dessent, sed tamen in M. Laenio commendando desunt. itaque rem tibi

exponam paucis verbis, sed tamen ut plane perspicere possis voluntatem meam. incredibile est quanti

faciamus et ego et frater meus, qui mihi carissimus est, M. Laenium. id fit cum plurimis eius officiis tum

summa probitate et singulari modestia. Eum ego a me invitissimus dimisi cum propter familiaritatem et

consuetudinis suavitatem tum quod consilio eius fideli ac bono libenter utebar. [2] sed vereor ne iam

superesse mihi verba putes, quae dixeram defutura. commendo tibi hominem sic, ut intellegis me eum de quo

ea supra scripserim debere commendare, a teque vehementer etiam atque etiam peto ut quod habet in tua

provincia negoti expedias, quod tibi videbitur rectum esse ipsi dicas. hominem facillimum liberalissimumque

cognosces. itaque te rogo ut eum solutum, liberum confectis eius negotiis per te quam primum ad me

remittas. id mihi fratrique meo gratissimum feceris.

Scr. paulo post ep. lxii.

M. CICERO S. D. P. SILIO PROPR.

Nero meus mirificas apud me tibi gratias egit, prorsus incredibilis, ut nullum honorem sibi haberi potuisse

diceret qui a te praetermissus esset. Magnum fructum ex ipso capies ; nihil est enim illo adulescente gratius ;

sed me hercule mihi quoque gratissimum fecisti ; pluris enim ex omni nobilitate neminem facio. itaque si ea

feceris quae ille per me tecum agi voluit, gratissimum mihi feceris, primum de Pausania Alabandensi

sustentes rem, dum Nero veniat (vehementer eius causa cupere eum intellexi ; itaque hoc valde te rogo);

deinde Nysaeos, quos Nero in primis habet necessarios diligentissimeque tuetur ac defendit, habeas tibi

commendatissimos, ut intellegat illa civitas sibi in Neronis patrocinio summum esse praesidium. Strabonem

Servilium tibi saepe commendavi ; nunc eo facio id impensius, quod eius causam Nero suscepit. tantum a te

petimus ut agas eam rem ne relinquas hominem innocentem ad alicuius tui dissimilis quaestum. id cum

gratum mihi erit tum etiam existimabo te humanitate tua esse usum.

[2] summa huius epistulae haec est, ut ornes omnibus rebus Neronem, sicuti instituisti atque fecisti. Magnum

theatrum habet ista provincia, non ut haec nostra, ad adulescentis nobilis, ingeniosi, abstinentis

commendationem atque gloriam. qua re si te fautore usus erit, sicuti profecto et utetur et usus est,

amplissimas clientelas acceptas a maioribus confirmare poterit et beneficiis suis obligare. hoc in genere si

eum adiuveris eo studio quo ostendisti, apud ipsum praeclarissime posueris sed mihi etiam gratissimum

feceris.

Scr. paulo post ep. lxiv.

M. CICERO S. D. P. SILIO PROPS:.

Cum P. Terentio Hispone, qui operas in scriptura pro magistro dat, mihi summa familiaritas consuetudoque

est, multaque et magna inter nos officia paria et mutua intercedunt. eius summa existimatio agitur in eo ut

pactiones cum civitatibus reliquis conficiat. non me praeterit nos eam rem Ephesi expertos esse neque ab

Ephesiis ullo modo impetrare potuisse ; sed quoniam, quem ad modum omnes existimant et ego intellego, tua

cum summa integritate tum singulari humanitate et mansuetudine consecutus es ut libentissimis Graecis nutu

quod velis consequare, peto a te in maiorem modum ut honoris mei causa hac laude Hisponem adfici velis.

[2] praeterea cum sociis scripturae mihi summa necessitudo est non solum ob eam causam quod ea societas

universa in mea fide est, sed etiam quod plerisque sociis utor familiarissime. ita et Hisponem meum per me

ornaris et societatem mihi coniunctiorem feceris tuque ipse et ex huius observantia, gratissimi hominis, et ex

sociorum gratia, hominum amplissimorum, maximum fructum capies et me summo beneficio adfeceris. sic

enim velim existimes, ex tota tua provincia omnique isto imperio nihil esse quod mihi gratius facere possis.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 169

Scr. Romae vel ex. m. Ian. vel in. Febr. a. 709 (45).

M. CICERO P. SERVILIO S.

A. Caecinam, maxime proprium clientem familiae vestrae, non commendarem tibi, cum scirem qua fide in

tuos, qua clementia in calamitosos soleres esse, nisi me et patris eius, quo sum familiarissime usus, memoria

et huius fortuna ita moveret, ut hominis omnibus mecum studiis officiisque coniunctissimi movere debebat. A

te hoc omni contentione peto, sic ut maiore cura, maiore animi labore petere non possim, ut ad ea, quae tua

sponte sine cuiusquam commendatione faceres in hominem tantum et talem et calamitosum, aliquem adferant

cumulum meae litterae, quo studiosius eum quibuscumque rebus possis iuves. [2] quod si Romae fuisses,

etiam salutem A. Caecinae essemus, ut opinio mea fert, per te consecuti ; de qua tamen magnam spem

habemus freti clementia conlegae tui. nunc quoniam tuam iustitiam secutus tutissimum sibi portum

provinciam istam duxit esse, etiam atque etiam te rogo atque oro ut eum et in reliquus veteris negotiationis

conligendis iuves et ceteris rebus tegas atque tueare. hoc mihi gratius facere nihil potes.

Scr. Romae, ut videtur. a. 708 (46).

M. CICERO P. SERVILIO PROPR. S.

ex provincia mea Ciliciensi, cui scis trei=j dioikh/seij Asiaticas adtributas fuisse, nullo sum familiarius usus

quam Androne, Artemonis filio, Laudicensi, eumque habui in ea civitate cum hospitem tum vehementer ad

meae vitae rationem et consuetudinem accommodatum ; quem quidem multo etiam pluris postea quam

decessi facere coepi, quod multis rebus expertus sum gratum hominem meique memorem. itaque eum Romae

libentissime vidi ; non te enim fugit, qui plurimis in ista provincia benigne fecisti, quam multi grati

reperiantur.

[2] haec propterea scripsi, ut et me non sine causa laborare intellegeres et tu ipse eum dignum hospitio tuo

iudicares. feceris igitur mihi gratissimum, si ei declararis quanti me facias, id est si receperis eum in fidem

tuam et quibuscumque rebus honeste ac sine molestia tua poteris adiuveris. hoc mihi erit vehementer gratum

idque ut facias te etiam atque etiam rogo.

Scr. Romae circ. med. in. Sept. a. 708 (46).

M. TVLLIVS CICERO P. SERVILIO ISAVRICO PROCOS. CONLEGAE S. P.

gratae mihi vehementer tuae litterae fuerunt, ex quibus cognovi cursus navigationum tuarum significabas

enim memoriam tuam nostrae necessitudinis, qua mihi nihil poterat esse iucundius. quod reliquum est, multo

etiam erit gratius, si ad me de re p., id est de statu provinciae, −de institutis tuis familiariter scribes. quae

quamquam ex multis pro tua claritate audiam, tamen libentissime ex tuis litteris cognoscam.

[2] ego ad te de re p. summa quid sentiam non saepe scribam propter periculum eius modi litterarum ; quid

agatur autem scribam saepius. sperare tamen videor Caesari, conlegae nostro, fore curae et esse ut habeamus

aliquam rem p. cuius consiliis magni referebat te interesse sed si tibi utilius est, id est gloriosius, Asiae

praeesse et istam partem rei p. male adfectam tueri, mihi quoque idem quod tibi et laudi tuae profuturum est

optatius debet esse. [3] ego quae ad tuam dignitatem pertinere arbitrabor summo studio diligentiaque curabo

in primisque tuebor omni observantia clarissimum virum, patrem tuum, quod et pro vetustate necessitudinis

et pro beneficiis vestris et pro dignitate ipsius facere debeo.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

CICERO P. SERVILIO CONLEGAE S. P.

C. Curtius Mithres est ille quidem, ut scis, libertus Postumi, familiarissimi mei, sed me colit et observat aeque

is atque illum ipsum patronum suum. apud eum ego sic Ephesi fui, quotienscumque fui, tamquam domi meae,

multaque acciderunt in quibus et benevolentiam eius erga me experirer et fidem. itaque si quid aut mihi aut

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 170

meorum cuipiam in Asia opus est, ad hunc scribere consuevi, huius cum opera et fide tum domo et re uti

tamquam mea.

haec ad te eo pluribus scripsi ut intellegeres me non vulgare nec ambitiose, sed ut pro homine intimo ac mihi

pernecessario scribere. [2] peto igitur a te ut in ea controversia, quam habet de fundo cum quodam

Colophonio, et in ceteris rebus quantum fides tua patietur quantumque tuo commodo poteris tantum ei

honoris mei causa commodes ; etsi ut eius modestiam cognovi, gravis tibi nulla in re erit. si et mea

commendatione et sua probitate adsecutus erit ut de se bene existimes, omnia se adeptum arbitrabitur. ut

igitur eum recipias in fidem habeasque in numero tuorum te vehementer etiam atque etiam rogo. ego quae te

velle quaeque ad te pertinere arbitrabor omnia studiose diligenterque curabo.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

M. CICERO P. SERVILIO CONLEGAE S. R

quia non est obscura tua in me benevolentia, sic fit ut multi per me tibi velint commendari ; ego autem tribuo

non numquam in vulgus, sed plerumque necessariis, ut hoc tempore. nam cum T. Ampio Balbo mihi summa

familiaritas necessitudoque est. eius libertum, T. Ampium Menandrum, hominem frugi et modestum et

patrono et nobis vehementer probatum, tibi commendo maiorem in modum. vehementer mihi gratum feceris,

si quibuscumque rebus sine tua molestia poteris ei commodaris. quod ut facias te vehementer etiam atque

etiam rogo.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

M. CICERO S. D. P. SERVILIO CONLEGAE.

multos tibi commendem necesse est, quoniam omnibus nota nostra necessitudo est tuaque erga me

benevolentia ; sed tamen etsi omnium causa quos commendo velle debeo, tamen cum omnibus non eadem

mihi causa est. T. Agusius et comes meus fuit illo miserrimo tempore et omnium itinerum, navigationum,

laborum, periculorum meorum socius neque hoc tempore discessisset a me nisi ego ei permisissem. qua re sic

tibi eum commendo ut unum de meis domesticis et maxime necessariis. pergratum mihi feceris, si eum ita

tractaris, ut intellegat hanc commendationem sibi magno usu atque adiumento fuisse.

Scr. Romae, ut videtur, a. 708 (46).

M. CICERO P. SERVILIO CONLEGAE S.

Caerelliae, necessariae meae, rem, nomina, possessiones Asiaticas commendavi tibi praesens in hortis tuis

quam potui diligentissime, tuque mihi pro tua consuetudine proque tuis in me perpetuis maximisque officiis

omnia te facturum liberalissime recepisti. meminisse te id spero ; scio enim solere. sed tamen Caerelliae

procuratores scripserunt te propter magnitudinem provinciae multitudinemque negotiorum etiam atque etiam

esse commonefaciendum.

[2] peto igitur ut memineris te omnia, quae tua fides pateretur, mihi cumulate recepisse. equidem existimo

habere te magnam facultatem (sed hoc tui est consili et iudici) ex eo s. c., quod in heredes C. Vennoni factum

est, Caerelliae commodandi. id senatus consultum tu interpretabere pro tua sapientia ; scio enim eius ordinis

auctoritatem semper apud te magni fuisse. quod reliquum est, sic velim existimes quibuscumque rebus

Caerelliae benigne feceris mihi te gratissimum esse facturum.

Scr. Romae anno post ep. irxiv.

M. CICERO Q. PHILIPPO PROCOS. S.

gratulor tibi, quod ex provincia salvum te ad tuos recepisti incolumi fama et re p. quod si Romae fuissem, te

vidissem coramque gratias egissem, quod tibi L. Egnatius familiarissimus meus, absens, L. Oppius praesens

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 171

curae fuisset.

[2] Cum Antipatro Derbete mihi non solum hospitium verum etiam summa familiaritas intercedit. ei te

vehementer suscensuisse audivi et moleste tuli. de re nihil possum iudicare, nisi illud mihi persuadeo, te,

talem virum, nihil temere so fecisse. A te autem pro vetere nostra necessitudine etiam atque etiam peto ut eius

filios, qui in tua potestate sunt, mihi potissimum condones, nisi quid existimas in ea re violari existimationem

tuam. quod ego si arbitrarer, num quam te rogarem mihique tua fama multo antiquior esset quam illa

necessitudo est ; sed mihi ita persuadeo (potest fieri ut fallar) eam rem laudi tibi potius quam vituperationi

fore. quid fieri possit et quid mea causa facere possis (nam quin velis non dubito) velim, si tibi grave non erit,

. certiorem me facias.

Scr. Romae eod. temp. quo ep. xliv.

M. CICERO Q. PHILIPPO PROCOS. S.

etsi non dubito pro tua in me observantia proque nostra necessitudine quin commendationem meam memoria

teneas, tamen etiam atque etiam eundem tibi L. Oppium, familiarem meum, praesentem et L. Egnati,

familiarissimi mei, absentis negotia commendo. tanta mihi cum eo necessitudo est familiaritasque, ut si mea

res esset non magis laborarem. quapropter gratissimum mihi feceris, si curaris ut is intellegat me a te tantum

amari quantum ipse existimo. hoc mihi gratius facere nihil potes, idque ut facias te vehementer rogo.

Scr. Romae vel ex. a. 702 (52) vel in. a. 703 (51).

M. CICERO T. TITIO T. F. LEG. S. D.

etsi non dubito quin apud te mea commendatio prima satis valeat, tamen obsequor homini familiarissimo, C.

Avianio Flacco, cuius causa omnia cum cupio tum me hercule etiam debeo. de quo et praesens tecum egi

diligenter, cum tu mihi humanissime respondisti, et scripsi ad te accurate antea ; sed putat interesse sua me ad

te quam so saepissime scribere. qua re velim mihi ignoscas, si illius voluntati obtemperans minus videbor

meminisse constantiae tuae. [2] A te idem illud peto ut de loco, quo deportet frumentum, et de tempore

Avianio commodes, quorum utrumque per eundem me obtinuit triennium, dum Pompeius isti negotio

praefuit. summa est, in quo mihi gratissimum facere possis, si curaris ut Avianius, quoniam se a me amari

putat, me a te amari sciat. erit id mihi pergratum.

Scr. Romae anno incerto fort. 691 (6j).

M. CICERO IIII VIRIS ET DECVRIONIBVS S. D.

tantae mihi cum Q. Hippio causae necessitudinis sunt, ut nihil possit esse coniunctius quam nos inter nos

sumus. quod nisi ita esset, uterer mea consuetudine ut vobis nulla in re molestus essem. etenim vos mihi

optimi testes estis, quom mihi persuasum esset nihil esse quod a vobis impetrare non possem, numquam me

tamen gravem vobis esse voluisse. [2] vehementer igitur vos etiam atque etiam rogo ut honoris mei causa

quam liberalissime C. Valgium Hippianum tractetis remque cum eo conficiatis, ut quam possessionem habet

in agro Fregellano a vobis emptam eam liberam et immunem habere possit. id si a vobis impetraro, summo

me beneficio vestro adfectum arbitrabor.

Scr. Romae mense intere. pr. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. n SVLPICIO IMfl

Cum his temporibus non sane in senatum ventitarem, tamen, ut tuas litteras legi, non existimavi me salvo iure

nostrae veteris amicitiae multorumque inter nos officiorum facere posse ut honori tuo deessem. itaque adfui

supplicationemque tibi libenter decrevi nec reliquo tempore ullo aut rei aut existimationi aut dignitati tuae

deero. atque hoc ut tui necessarii sciant, hoc me animo erga te esse, velim facias eos per litteras certiores, ut

si quid tibi opus sit ne dubitent mihi iure suo denuntiare.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 172

[2] M. Bolanum, virum bonum et fortem et omnibus rebus ornatum meumque veterem amicum, tibi magno

opere commendo. pergratum mihi feceris, si curaris ut is intellegat hanc commendationem sibi magno

adiumento fuisse ; ipsumque virum optimum gratissimumque cognosces. promitto tibi te ex eius amicitia

magnam voluptatem esse capturum.

[3] praeterea a te peto in maiorem modum pro nostra amicitia et pro tuo perpetuo in me studio ut in hac re

etiam elabores : Dionysius, servus meus, qui meam bibliothecen multorum nummorum tractavit, cum multos

libros surripuisset nec se impune laturum putaret, aufugit. is est in provincia tua. Eum et M. Bolanus, meus

familiaris, et multi alii Naronae viderunt, sed, cum se a me manu missum esse diceret, crediderunt. hunc tu si

mihi restituendum curaris, non possum dicere quam mihi gratum futurum sit. res ipsa parva, sed animi mei

dolor magnus est. Ubi sit et quid fieri possit Bolanus te docebit. ego si hominem per te reciperaro, summo me

a te beneficio adfectum arbitrabor.

Scr. Romae in. a. 708 (46).

M. CICERO ALLIENO S.

Democritus Sicyonius non solum hospes meus est sed etiam, quod non multis contigit, Graecis praesertim,

valde familiaris ; est enim in eo summa probitas, summa virtus, summa in hospites liberalitas et observantia,

meque praeter ceteros et colit et observat et diligit. Eum tu non modo suorum civium verum paene Achaiae

principem cognosces. [2] huic ego tantum modo aditum ad tuam cognitionem patefacio et munio ; cognitum

per te ipsum, quae tua natura est, dignum tua amicitia atque hospitio iudicabis. peto igitur a te ut his litteris

lectis recipias eum in tuam fidem, polliceare omnia te facturum mea causa. de reliquo si, id quod confido

fore, dignum eum tua amicitia hospitioque cognoveris, peto ut eum complectare, diligas, in tuis habeas. erit id

mihi maiorem in modum gratum. vale.

Scr. Romae in. a. 708 (46).

M. CICERO D. ALLIENO PROCOS.

et te scire arbitror quanti fecerim C. Avianium Flaccum, et ego ex ipso audiveram, optimo et gratissimo

homine, quam a te liberaliter esset tractatus. eius filios dignissimos illo patre meosque necessarios, quos ego

unice diligo, commendo tibi sic, ut maiore studio nullos commendare possim. C. Avianius in Sicilia est;

Marcus est nobiscum. ut illius dignitatem praesentis ornes, rem utriusque defendas te rogo. hoc mihi gratius

in ista provincia facere nihil potes, idque ut facias te vehementer etiam atque etiam rogo.

Epistulae ad familiares

LIBER TERTIVS DECIMVS: AD C. MEMMIVM ET CETEROS 173

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM

Scr. Dyrrhachi a. d. vi K. Dec. a. 696 (48).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE, TVLLIOLAE SVAE, CICERONI SVO S. D.

et litteris multorum et sermone omnium perfertur ad me incredibilem tuam virtutem et fortitudinem esse

teque nec animi neque corporis laboribus defetigari. me miserum! te ista virtute, fide, probitate, humanitate in

tantas aerumnas propter me incidisse, Tulliolamque nostram, ex quo patre tantas voluptates capiebat, ex eo

tantos percipere luctus! nam quid ego de Cicerone dicam? qui cum primum sapere coepit, acerbissimos

dolores miseriasque percepit. quae si, tu ut scribis, 'fato facta' putarem, ferrem paulo facilius ; sed omnia sunt

mea culpa commissa, qui ab iis me amari putabam qui invidebant, eos non sequebar qui petebant. [2] quod si

nostris consiliis usi essemus neque apud nos, tantum valuisset sermo aut stultorum amicorum aut

improborum, beatissimi viveremus. nunc quoniam sperare nos amici iubent, dabo operam ne mea valetudo

tuo labori desit. res quanta sit intellego quantoque fuerit facilius manere domi quam redire ; sed tamen si

omnis tr. pl. habemus, si Lentulum tam studiosum quam videtur, si vero etiam Pompeium et Caesarem, non

est desperandum.

[3] de familia quo modo placuisse scribis amicis faciemus. de loco nunc quidem iam abiit pestilentia, sed

quam diu fuit me non attigit. Plancius, homo officiosissimus, me cupit esse secum et adhuc retinet. ego

volebam loco magis deserto esse in Epiro, quo neque Piso veniret nec milites, sed adhuc Plancius me retinet ;

sperat posse fieri ut mecum in Italiam decedat. quem ego diem si videro et si in vestrum complexum venero

ac si et vos et me ipsum reciperaro, satis magnum mihi fructum videbor percepisse et vestrae pietatis et meae.

[4] Pisonis humanitas, virtus, amor in omnis nos tantus est, ut nihil supra possit. utinam ea res ei voluptati sit

! gloriae quidem video fore. de Quinto fratre nihil ego te accusavi, sed vos, cum praesertim tam pauci sitis,

volui esse quam coniunctissimos. [5] quibus me voluisti agere gratias egi et me a te certiorem factum esse

scripsi.

quod ad me, mea Terentia, scribis te vicum vendituram, quid, obsecro te, me miserum! quid futurum est? et si

nos premet eadem fortuna, quid puero misero fiet? non queo reliqua scribere ; tanta vis lacrimarum est ;

neque te in eundem fletum adducam ; tantum scribo : si erunt in officio amici, pecunia non dent ; si non

erunt, tu efficere tua pecunia non poteris. per fortunas miseras nostras, vide ne puerum perditum perdamus ;

cui si aliquid erit ne egeat, mediocri virtute opus est et mediocri fortuna ut cetera consequatur. [6] fac valeas

et ad me tabellarios mittas, ut sciam quid agatur et vos quid agatis. mihi omnino iam brevis exspectatio est,

Tulliolae et Ciceroni salutem dic. valete. D. a. d. vi K. Decembr. Dyrrhachi.

[7] Dyrrhachium veni, quod et libera civitas est et in me officiosa et proxima Italiae ; sed si offendet me loci

celebritas, alio me conferam, ad te scribam.

Scr. Thessalonicae a. d. iii Noti. Oct. a. 696 (58).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE ET TVLLIOLAE ET CICERONI SVIS.

noli putare me ad quemquam longiores epistulas scribere, nisi si quis ad me plura scripsit, cui puto rescribi

oportere ; nec enim habeo quid scribam nec hoc tempore quicquam difficilius facio ; ad te vero et ad nostram

Tulliolam non queo sine plurimis lacrimis scribere ; vos enim video esse miserrimas, quas ego beatissimas

semper esse volui, idque praestare debui et, nisi tam timidi fuissemus, praestitissem. Pisonem nostrum merito

eius amo plurimum. [2] Eum, ut potui, per litteras cohortatus sum gratiasque egi, ut debui. in novis tr. pl.

intellego spem te habere. id erit firmum, si Pompei voluntas erit ; sed Crassum tamen metuo. A te quidem

omnia fieri fortissime et amantissime video nec miror, sed maereo casum eius modi ut tantis tuis miseriis

meae miseriae subleventur. nam ad me P. Valerius, homo officiosus, scripsit, id quod ego maximo cum fletu

legi, quem ad modum a Vestae ad tabulam Valeriam ducta esses. hem, mea lux, meum desiderium, unde

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 174

omnes opem petere solebant! te nunc, mea Terentia, sic vexari, sic iacere in lacrimis et sordibus, idque fieri

mea culpa, qui ceteros servavi, ut nos periremus!

[3] quod de domo scribis, hoc est de area, ego vero tum denique mihi videbor restitutus, si illa nobis erit

restituta. verum haec non sunt in nostra manu ; illud doleo, quae impensa facienda est, in eius partem te

miseram et despoliatam venire. quod si conficitur negotium, omnia consequemur ; sin eadem nos fortuna

premet, etiamne reliquias tuas misera proicies? obsecro te, mea vita, quod ad sumptum attinet, sine alios, qui

possunt si modo volunt, sustinere et valetudinem istam infirmam, si me amas, noli vexare. nam mihi ante

oculos dies noctesque versaris ; omnis labores te excipere video ; timeo ut sustineas. sed video in te esse

omnia. qua re, ut id quod speras et quod agis consequamur, servi valetudini. [4] ego ad quos scribam nescio,

nisi ad eos qui ad me scribunt, aut ad eos de quibus ad me vos aliquid scribitis. longius, quoniam ita vobis

placet, non discedam ; sed velim quam saepissime litteras mittatis, praesertim si quid est firmius quod

speremus. valete, mea desideria, valete. D. a. d. iii Non. Oct. Thessalonica.

Scr. Dyrrhachi pr. K. Dec. a. 696 (58).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE ET TVLLIAE ET CICERONI

accepi ab Aristocrito tris epistulas, quas ego lacrimis prope delevi ; conficior enim maerore, mea Terentia,

nec meae me miseriae magis excruciant quam tuae vestraeque ; ego autem hoc miserior sum quam tu, quae es

miserrima, quod ipsa calamitas communis est utriusque nostrum, sed culpa mea propria est. meum fuit

officium vel legatione vitare periculum vel diligentia et copiis resistere vel cadere fortiter. hoc miserius,

turpius, indignius nobis nihil fuit. [2] qua re cum dolore conficior tum etiam pudore ; pudet enim me uxori

meae optimae, suavissimis liberis virtutem et diligentiam non praestitisse. nam mi ante oculos dies noctesque

versatur squalor vester et maeror et infirmitas valetudinis tuae, spes autem salutis pertenuis ostenditur. inimici

sunt multi, invidi paene omnes ; eicere nos magnum fuit, excludere facile est. sed tamen quam diu vos eritis

in spe, non deficiam, ne omnia mea culpa cecidisse videantur.

[3] ut tuto sim, quod laboras, id mihi nunc facillimum est, a quem etiam inimici volunt vivere in tantis

miseriis ; ego tamen faciam quae praecipis. amicis quibus voluisti egi gratias et eas litteras Dexippo dedi

meque de eorum officio scripsi a te certiorem esse factum. Pisonem nostrum mirifico esse studio in nos et

officio et ego perspicio et omnes praedicant. di faxint ut tali genero mihi praesenti tecum simul et cum liberis

nostris frui liceat! nunc spes reliqua est in novis tr. pl. et in primis quidem diebus ; nam si inveterarit, actum

est. [4] ea re ad te statim Aristocritum misi ut ad me continuo initia rerum et rationem totius negoti posses

scribere ; etsi Dexippo quoque ita imperavi, statim ut recurreret, et ad fratrem misi ut crebro tabellarios

mitteret. nam ego eo nomine sum Dyrrhachi hoc tempore, ut quam celerrime quid agatur audiam, et sum tuto

; civitas enim haec semper a me defensa est. Cum inimici nostri venire dicentur, tum in Epirum ibo.

[5] quod scribis te, si velim, ad me venturam, ego vero, cum sciam magnam partem istius oneris abs te

sustineri, te istic esse volo. si perficitis quod agitis, me ad vos venire oportet ; sin autem sed nihil opus est

reliqua scribere. ex primis aut summum secundis litteris tuis constituere poterimus quid nobis faciendum sit

tu modo ad me velim omnia diligentissime perscribas ; etsi magis iam rem quam litteras debeo exspectare.

cura ut valeas et ita tibi persuadeas, mihi te carius nihil esse nec umquam fuisse. vale, mea Terentia ; quam

ego videre videor itaque debilitor lacrimis. vale. Pr. K. Dec.

Scr. Brundisi pr. K. Mart a. 696 (58).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE ET TVLLIAE ET CICERONI SVIS.

ego minus saepe do ad vos litteras quam possum, propterea quod cum omnia mihi tempora sunt misera, tum

vero, cum aut scribo ad vos aut vestras lego, conficior lacrimis sic ut ferre non possim. quod utinam minus

vitae cupidi fuissemus! certe nihil aut non multum in vita mali vidissemus. quod si nos ad aliquam alicuius

commodi aliquando reciperandi spem fortuna reservavit, minus est erratum a nobis ; si haec mala fixa sunt,

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 175

ego vero te quam primum, mea vita, cupio videre et in tuo complexu emori, quoniam neque dii, quos tu

castissime coluisti, neque homines, quibus ego semper servivi, nobis gratiam rettulerunt.

[2] nos Brundisi apud M. Laenium Flaccum dies xiii fuimus, virum optimum, qui periculum fortunarum et

capitis sui prae mea salute neglexit neque legis improbissimae poena deductus est quo minus hospiti et

amicitiae ius officiumque praestaret. huic utinam aliquando gratiam referre possimus! habebimus quidem

semper. [3] Brundisio profecti sumus a. d. ii K. Mai. ; per Macedoniam Cyzicum petebamus.

O me perditum, o adflictum! quid nunc rogem te ut venias, mulierem aegram et corpore et animo confectam?

non rogem? sine te igitur sim? opinor, sic agam : si est spes nostri reditus, eam confirmes et rem adiuves ; sin,

ut ego metuo, transactum est, quoquo modo potes ad me fac venias. unum hoc scito : si te habebo, non mihi

videbor plane perisse. sed quid Tulliola mea fiet? iam id vos videte ; mihi deest consilium. sed certe, quoquo

modo se res habebit, illius misellae et matrimonio et famae serviendum est. quid? Cicero meus quid aget? iste

vero sit in sinu semper et complexu meo. non queo plura iam scribere ; impedit maeror. tu quid egeris nescio

; utrum aliquid teneas an, quod metuo, plane sis spoliata. Pisonem, [4] ut scribis, spero fore semper nostrum.

de familia liberata nihil est quod te moveat. primum tuis ita promissum est, . te facturam esse, ut quisque

esset meritus ; est autem in 10 officio adhuc Orpheus, praeterea magno opere nemo ; ceterorum servorum ea

causa est ut, si res a nobis abisset, liberti nostri essent, si obtinere potuissent; sin ad nos pertinerent, servirent

praeterquam oppido pauci. sed haec minora sunt.

[5] tu quod me hortaris ut animo sim magno et spem habeam reciperandae salutis, id velim sit eius modi ut

recte sperare possimus. nunc miser quando tuas iam litteras accipiam? quis ad me perferet? quas ego

exspectassem Brundisi, si esset licitum per nautas, qui tempestatem praetermittere noluerunt. quod reliquum

est, sustenta te, mea Terentia, ut potes honestissime. viximus, floruimus ; non vitium nostrum sed virtus

nostra nos adflixit ; peccatum est nullum, nisi quod non una animam cum ornamentis amisimus. sed si hoc

fuit liberis nostris gratius nos vivere, cetera, quamquam ferenda non sunt, feramus. atque ego, qui te

confirmo, ipse me non possum. [6] Clodium Philhetaerum, quod valetudine oculorum impediebatur,

hominem fidelem, remisi. Sallustius officio vincit omnis. Pescennius est perbenevolus nobis ; quem semper

spero tui fore observantem. Sicca dixerat se mecum fore sed Brundisio discessit. cura, quod potes, ut valeas et

sic existimes, me vehementius tua miseria quam mea commoveri. mea Terentia, fidissima atque optima uxor,

et mea carissima filiola et spes reliqua nostra, Cicero, valete. Pr. K. Mai. Brundisio.

Scr. Athenis a. d. xvii K. Novemb. a. 704 (50).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE.

si tu et Tullia, lux nostra, valetis, ego et suavissimus Cicero valemus. Pr. Idus Oct. Athenas venimus, cum

sane adversis ventis usi essemus tardeque et incommode navigassemus. de nave exeuntibus nobis Acastus

cum litteris praesto fuit uno et vicesimo die sane strenue. accepi tuas litteras, quibus intellexi te vereri ne

superiores mihi redditae non essent. omnes sunt redditae diligentissimeque a te perscripta sunt omnia, idque

mihi gratissimum fuit. neque sum admiratus hanc epistulam, quam Acastus attulit, brevem fuisse ; iam enim

me ipsum exspectas sive nos ipsos, qui quidem quam primum ad vos venire cupimus, etsi in quam rem p.

veniamus intellego. cognovi enim ex multorum amicorum litteris, quas attulit Acastus, ad arma rem spectare,

ut mihi, cum venero, dissimulare non liceat quid sentiam. sed quoniam subeunda fortuna est, eo citius

dabimus operam ut veniamus, quo facilius de tota re deliberemus. tu velim, quod commodo valetudinis tuae

fiat, quam longissime poteris obviam nobis prodeas.

[2] de hereditate Preciana (quae quidem mihi magno dolori est valde enim illum amavi) sed hoc velim cures,

si auctio ante meum adventum fiet, ut Pomponius aut, si is minus poterit, Camillus nostrum negotium curet;

nos cum salvi venerimus, reliqua per nos agemus ; sin tu iam Roma profecta eris, tamen curabis ut hoc ita

fiat. nos, si dii adiuvabunt, circiter Idus Nov. in Italia speramus fore. vos, mea suavissima et optatissima

Terentia, si nos amatis, curate ut valeatis. vale. Athenis a. d. xvii K. Novemb.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 176

Scr. Dyrrhachi Id. Quint. a. 706 (48).

SVIS S. D.

nec saepe est cui litteras demus nec rem habemus ullam quam scribere velimus. ex tuis litteris, quas proxime

accepi, cognovi praedium nullum venire potuisse. qua re videatis velim quo modo satis fiat ei, cui scitis me

satis fieri velle. quod nostra tibi gratias agit, id ego non miror te mereri ut ea tibi merito tuo gratias agere

possit. Pollicem, si adhuc non est profectus, quam primum fac extrudas. cura ut valeas. Idib. Quint.

Scr. in portu Caidano nave conscensa vii ld. Iun. a. 705 (49).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. P.

omnis molestias et sollicitudines quibus et te miserrimam habui, id quod mihi molestissimum est, et

Tulliolam, quae nobis nostra vita dulcior est, deposui et eieci. quid causae autem fuerit postridie intellexi

quam a vobis discessi. xolh\n a)/kraton noctu eieci ; statim ita sum levatus, ut mihi deus aliquis medicinam

fecisse videatur ; cui quidem tu deo, quem ad modum soles, pie et caste satis facies [id est Apollini et

Aesculapio]. [2] navem spero nos valde bonam habere. in eam simul atque conscendi, haec scripsi. deinde

conscribam ad nostros familiaris multas epistulas, quibus te et Tulliolam nostram diligentissime

commendabo. cohortarer vos quo animo fortiores essetis, nisi vos fortiores cognossem quam quemquam

virum. et tamen eius modi spero negotia esse, ut et vos istic commodissime sperem esse et me aliquando cum

similibus nostri rem p. defensuros. [3] tu primum valetudinem tuam velim cures ; deinde, si tibi videbitur,

villis iis utere quae longissime aberunt a militibus. fundo Arpinati bene poteris uti cum familia urbana, si

annona carior fuerit. Cicero bellissimus tibi salutem plurimam dicit. etiam atque etiam vale. D. Vii. Idus Iun.

Scr. Brundisi a. d. iv Non. Iun. a. 707 (47).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S.

si vales, bene est, ego valeo. valetudinem tuam velim cures diligentissime. nam mihi et scriptum et nuntiatum

est te in febrim subito incidisse. quod celeriter me fecisti is de Caesaris litteris certiorem, fecisti mihi gratum.

item posthac, si quid opus erit, si quid acciderit novi, facies ut sciam. cura ut valeas. vale. D. iiii Non. Iun.

Scr. Brundisi a. 706 (48) a. d. xvi K. Ian.

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. P.

ad ceteras meas miserias accessit dolor et de Dolabellae valetudine et de Tulliae. omnino de omnibus rebus

nec quid consili capiam nec quid faciam scio. tu velim tuam et Tulliae valetudinem cures. vale.

Scr. Bntndisi vii Id. Quint a. 707 (47).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE 5VAE.

quid fieri placeret scripsi ad Pomponium serius quam oportuit. Cum eo si locuta eris, intelleges quid fieri

velim ; apertius scribi, quoniam ad illum scripseram, necesse non fuit. de ea re et de ceteris rebus quam

primum velim nobis litteras mittas. valetudinem tuam cura diligenter. vale. vii Idus Quintilis.

Scr. Brundisi xvii K. Quint a. 707 (47).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE.

S. v. b. e. v. Tullia nostra venit ad me pr. Idus Iun. cuius summa virtute et singulari humanitate graviore etiam

sum dolore adfectus nostra factum esse neglegentia ut longe alia in fortuna esset atque eius pietas ac dignitas

postulabat. nobis erat in animo Ciceronem ad Caesarem mittere et cum eo Cn. Sallustium. si profectus erit,

faciam te certiorem. valetudinem tuam cura diligenter. vale. xvii K. Quintilis.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 177

Scr. Brunaisipdd. Non. Novcmb. a. 706 (48).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. D.

quod nos in Italiam salvos venisse gaudes, perpetuo gaudeas velim ; sed perturbati dolore animi magnisque

iniuriis metuo ne id consili ceperimus, quod non facile explicare possimus. qua re quantum potes adiuva ;

quid autem possis mihi in mentem non venit. in viam quod te des hoc tempore nihil est. et longum est iter et

non tutum, et non video quid prodesse possis, si veneris. vale. D. pr. Non. Nov. Brundisio.

Scr. Brundisi vi Id. Quint. a. 707 (47).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE.

quod scripsi ad te proximis litteris de nuntio remittendo, quae sit istius vis hoc tempore et quae concitatio

multitudinis ignoro. si metuendus iratus est, quiesces ; tamen ab illo fortasse nascetur. totum iudicabis quale

sit et, quod in miserrimis rebus minime miserum putabis, id facies. vale. vi Id. Quintilis.

Scr. Menturnis viii K. Febr. a. 705 (49).

TVLLIVS TERENTIAE ET PATER TVLLIAE, DVABVS ANIMIS SVIS, ET CICERO MATRI

OPTIMAE, SVAVISSIMAE SORORI S. R D.

si vos valetis, nos valemus. vestrum iam consilium est non solum meum quid sit vobis faciendum. si ille

Romam modeste venturus est, recte in praesentia domi esse potestis in homo amens diripiendam urbem

daturus est, vereor ut Dolabella ipse satis nobis prodesse possit. etiam illud metuo ne iam intercludamur, ut

cum velitis exire non liceat. reliquum est, quod ipsae optime considerabitis, vestri similes feminae sintne

Romae ; si enim non sunt, videndum est ut honeste vos esse possitis. quo modo quidem nunc se res habet,

modo ut haec nobis loca tenere liceat, bellissime vel mecum vel in nostris praediis esse poteritis. etiam illud

verendum est ne brevi tempore fames in urbe sit. [2] his de rebus velim cum Pomponio, cum Camillo, cum

quibus vobis videbitur, consideretis, ad summam animo forti sitis. Labienus rem meliorem fecit ; adiuvat

etiam Piso, quod ab urbe discedit et sceleris condemnat generum suum. vos, meae carissimae animae, quam

saepissime ad me scribite et vos quid agatis et quid istic agatur. Quintus pater et filius et Rufus vobis s. d.

valete. VIII K. [Quint.] Menturnis.

Scr. Brundisi xii K. Quint. a. 707 (47).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE

si vales, bene est. constitueramus, ut ad te antea scripseram, obviam Ciceronem Caesari mittere, sed

mutavimus consilium, quia de illius adventu nihil audiebamus. de ceteris rebus, etsi nihil erat novi, tamen

quid velimus et quid hoc tempore putemus opus esse ex Sicca poteris cognoscere. Tulliam adhuc mecum

teneo. valetudinem tuam cura diligenter. vale. xii K. Quintilis.

Scr. Brundisi pr. Non. Ian. a. 707 (47).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. D.

S. v. b. e. v. etsi eius modi tempora nostra sunt ut nihil habeam quod aut a te litterarum exspectem aut ipse ad

te scribam, tamen nescio quo modo et ipse vestras litteras exspecto et scribo ad vos, cum habeo qui ferat.

Volumnia debuit in ' te officiosior esse quam fuit, et id ipsum quod fecit potuit diligentius facere et cautius.

quamquam alia sunt quae magis curemus magisque doleamus quae me ita conficiunt, ut ii voluerunt qui me

de mea sententia detruserunt. cura ut valeas. Pr. non. Ian.

Scr. Brundisi a. 706 (48) circ. xli K. Ian.

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. D.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 178

S. v. h. e. v. si quid haberem quod ad te scriberem, facerem id et pluribus verbis et saepius. nunc quae sint

negotia vides ; ego autem quo modo sim adfectus ex Lepta et Trebatio poteris cognoscere. tu fac ut tuam et

Tulliae valetudinem cures. vale.

Scr. Formi; ix K. Febr. a. 70$ (49).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE ET PATER SVAVISSIMAE FILIAE, CICERO MATRI ET SORORI S. D.

considerandum vobis etiam atque etiam, animae meae, diligenter puto quid faciatis, Romaene sitis an mecum

an aliquo tuto loco ; id non solum meum consilium est sed etiam vestrum. mihi veniunt in mentem haec,

Romae vos esse tuto posse per Dolabellam, eamque rem posse nobis adiumento esse, si quae vis aut si quae

rapinae fieri coeperint. sed rursus illud me movet, quod video omnis bonos abesse Roma et eos mulieres suas

secum habere. haec autem regio, in qua ego sum, nostrorum est cum oppidorum tum etiam praediorum, ut et

multum esse mecum et, cum abieritis, commode et in nostris esse possitis. [2] mihi plane non satis constat

adhuc utrum sit melius. vos videte quid aliae faciant isto loco feminae et ne, cum velitis, exire non liceat. id

velim, diligenter etiam atque etiam vobiscum et cum amicis consideretis. domus ut propugnacula et

praesidium habeat Philotimo dicetis ; et velim tabellarios instituatis certos, ut cotidie aliquas a vobis litteras

accipiam ; maxime autem date operam ut valeatis, si nos vultis valere. viiii K. Formiis.

Scr. Brundisi iv K. Dec. a. 706 (48).

TVLLIVS TEREM'IAE SVAE S. D.

in maximis meis doloribus excruciat me valetudo Tulliae nostrae, de qua nihil est quod ad te plura scribam ;

tibi enim aeque magnae curae esse certo scio. quod me propius vultis accedere, video ita esse faciendum et

iam ante fecissem, sed me multa impediverunt, quae ne nunc quidem expedita sunt. sed a Pomponio exspecto

litteras ; quas ad me quam primum perferendas cures velim. da operam ut valeas.

Scr. de Venusino K. Oct. a. 707 (47).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE.

in Tusculanum nos venturos putamus aut Nonis aut postridie. ibi ut sint omnia parata (plures enim fortasse

nobiscum erunt et, ut, arbitror, diutius ibi commorabimur) ; labrum si in balineo non est, ut sit, item cetera

quae sunt ad victum et ad valetudinem necessaria. vale. K. Oct. de Venusino.

Scr. Brundisi pauli post a. d. iii Non. Iun. a. 707 (47).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. D.

S. v. h. e. v. da operam ut convalescas, quod opus erit, ut res tempusque postulat, provideas atque administres

et ad me de omnibus rebus quam saepissime litteras mittas . vale.

Scr. Brundisi K. Sept. a. 707 (47).

TVLLIVS S. D. TERENTIAE SVAE.

S. v. b. e. v. nos cotidie tabellarios nostros exspectamus. qui si venerint, fortasse erimus certiores quid nobis

faciendum sit, faciemusque te statim certiorem. valetudinem tuam cura diligenter. vale. K. Septemb.

Scr. Brundisi prid. Id. Sext. a. 707 (47).

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. D.

S. v. b. e. v. redditae mihi tandem sunt a Caesare litterae satis liberales, et ipse opinione celerius venturus esse

dicitur. cui utrum obviam procedam an hic eum exspectem cum constituero, faciam te certiorem. tabellarios

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 179

mihi velim quam primum remittas. valetudinem tuam cura diligenter. vale. D. pr. Id. Sext.

Scr. Brundisi iii Id. Sext. a. 707 (47). 15

TVLLIVS TERENTIAE SVAE S. D.

S. v. b. e. v. nos neque de Caesaris adventu neque de litteris, quas Philotimus habere dicitur, quicquam adhuc

certi habemus. si quid erit certi, faciam te statim certiorem. valetudinem tuam fac ut cures. vale. iii Idus

Sextilis.

Epistulae ad familiares

LIBER QVARTVS DECIMVS: AD TERENTIAM VXOREM 180

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS

Scr. in Cilicia xiii K. Oct. a. 703 (51).

M. TVLLIVS M. F. CICERO PROCOS. S. D. COS. PR., TR. PL., SENATVI.

S. v. v. h. e. e. q. v. etsi non dubie mihi nuntiabatur Parthos transisse Euphratem cum omnibus fere suis

copiis, tamen, quod arbitrabar a M. Bibulo procos. certiora de his rebus ad vos scribi posse, statuebam mihi

non necesse esse publice scribere ea quae de alterius provincia nuntiarentur. postea vero quam certissimis

auctoribus, legatis, nuntiis, 10 litteris, sum certior factus, vel quod tanta res erat vel quod nondum audieramus

Bibulum in Syriam venisse vel quia administratio huius belli mihi cum Bibulo paene est communis, quae ad

me delata essent scribenda ad vos putavi.

[2] Regis Antiochi Commageni legati primi mihi nuntiarunt is Parthorum magnas copias Euphratem transire

coepisse. quo nuptio adlato, cum essent non nulli qui ei regi minorem fidem habendam putarent, statui

exspectandum esse si quid certius adferretur. A. d. xiii K. Oct., cum exercitum in Ciliciam ducerem, in

finibus Lycaoniae et Cappadociae mihi litterae redditae sunt a Tarcondimoto, qui fidelissimus socius trans

Taurum amicissimusque p. R. existimatur, Pacorum Orodi regis Parthorum filium cum permagno equitatu

Parthico transisse Euphratem et castra posuisse Tybae, magnumque tumultum esse in provincia Syria

excitatum. eodem die ab Iamblicho, phylarcho Arabum, quem homines opinantur bene sentire amicumque

esse rei p. nostrae, litterae de isdem rebus mihi redditae sunt. [3] his rebus adlatis, etsi intellegebam socios

infirme animatos esse et novarum rerum exspectatione suspensos, sperabam tamen eos, ad quos iam

accesseram quique nostram mansuetudinem integritatemque perspexerant, amiciores p. R. esse factos,

Ciliciam autem firmiorem fore, si aequitatis nostrae particeps facta esset. et ob eam causam et ut

opprimerentur ii qui ex Cilicum gente in armis essent, et ut hostis is qui esset in Syria sciret exercitum p. R.

non modo non cedere iis nuntiis adlatis sed etiam propius accedere, exercitum ad Taurum institui ducere.

[4] sed si quid apud vos auctoritas mea ponderis habet, in iis praesertim rebus, quas vos audistis, ego paene

cerno, magno opere vos et hortor et moneo ut his provinciis serius vos quidem quam decuit, sed aliquando

tamen consulatis. nos quem ad modum instructos et quibus praesidiis munitos ad tanti belli opinionem

miseritis non estis ignari. quod ego negotium non stultitia occaecatus sed verecundia deterritus non recusavi ;

neque enim umquam ullum periculum tantum putavi quod subterfugere mallem ' quam vestrae auctoritati

obtemperare. [5] hoc autem tempore res sese sic habet ut, nisi exercitum tantum, quantum ad maximum

bellum mittere soletis, mature in has provincias miseritis, summum periculum sit ne amittendae sint omnes

hae provinciae, quibus vectigalia p. R. continentur. quam ob rem autem in hoc provinciali dilectu spem

habeatis aliquam causa nulla est. neque multi sunt et diffugiunt qui sunt metu oblato ; et quod genus hoc

militum sit iudicavit vir fortissimus M. Bibulus in Asia, qui, cum vos ei permisissetis, dilectum habere

noluerit. nam sociorum auxilia propter acerbitatem atque iniurias imperi nostri aut ita imbecilla sunt ut non

multum nos iuvare possint, aut ita alienata a nobis ut neque exspectandum ab iis neque committendum iis

quicquam esse videatur. [6] Regis Deiotari et voluntatem et copias, quantaecumque sunt, nostras esse duco ;

Cappadocia est inanis, reliqui reges tyrannique neque opibus satis firmi nec voluntate sunt. mihi in hac

paucitate ' militum animus certe non deerit, spero ne consilium quidem ; quid casurum sit incertum est.

utinam saluti nostrae consulere possimus! dignitati certe consulemus.

Scr. in castris ad Cybistra vel xi vel x K. Oct a. 703 (51).

M. TVLLIVS M. F. CICERO PROCOS. S. D. COS. PR., TR.

PL., SENATVI S. v. v. b. e. e. q. v. Cum pr. K. Sext. in provinciam venissem neque maturius propter

itinerum et navigationum difficultatem venire potuissem, maxime convenire officio meo reique p. conducere

putavi parare ea quae ad exercitum quaeque ad rem militarem pertinerent. quae cum essent a me cura magis

et diligentia quam facultate et copia constituta, nuntiique et litterae de bello a Parthis in provinciam Syriam

inlato cotidie fere adferrentur, iter mihi faciendum per Lycaoniam et per Isauros et per Cappadociam

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 181

arbitratus sum. erat enim magna suspicio Parthos, si ex Syria egredi atque inrumpere in meam provinciam

conarentur, iter eos per Cappadociam, quod ea maxime pateret, esse facturos. [2] itaque cum exercitu per

Cappadociae partem eam quae cum Cilicia continens est iter feci castraque ad Cybistra, quod oppidum est ad

montem Taurum, locavi, ut Artuasdes, rex Armenius, quocumque animo esset, sciret non procul a suis finibus

exercitum p. R. esse, et Deiotarum fidelissimum regem atque amicissimum rei p. nostrae, maxime

coniunctum haberem, cuius et consilio et opibus adiuvari posset res p.

[3] quo cum in loco castra haberem equitatumque in Ciliciam misissem, ut et meus adventus iis civitatibus,

quae in ea parte essent, nuntiatus firmiores animos omnium faceret et ego mature quid ageretur in Syria scire

possem, tempus eius tridui, quod in iis castris morabar, in magno officio et necessario mihi ponendum putavi.

[4] Cum enim vestra auctoritas intercessisset ut ego regem Ariobarzanem Eusebem et Philorhomaeum tuerer

eiusque regis salutem et incolumitatem regnumque defenderem, regi regnoque praesidio essem,

adiunxissetisque saltitem eius regis populo senatuique magnae curae esse, quod nullo umquam de rege

decretum esset a nostro ordine, existimavi me iudicium vestrum ad regem deferre debere eique praesidium

meum et fidem et diligentiam polliceri, ut, quoniam salus ipsius, incolumitas regni mihi commendata esset a

vobis, diceret si quid vellet.

[5] quae cum essem in consilio meo cum rege locutus, initio ille orationis suae vobis maximas, ut debuit,

deinde etiam mihi gratias egit, quod ei permagnum et perhonorificum videbatur senatui p. q. R. tantae curae

esse salutem suam meque tantam diligentiam adhibere ut et mea fides et commendationis vestrae auctoritas

perspici posset. atque ille primo, quod mihi maximae laetitiae fuit, ita mecum locutus est, ut nullas insidias

neque vitae suae neque regno diceret se aut intellegere fieri aut etiam suspicari. Cum ego ei gratulatus essem

idque me gaudere dixissem et tamen adulescentem essem cohortatus ut recordaretur casum illum interitus

paterni et vigilanter se tueretur atque admonitu senatus consuleret saluti suae, tum a me discessit in oppidum

Cybistra.

[6] postero autem die cum Ariarathe, fratre suo, et cum paternis amicis maioribus natu ad me in castra venit

perturbatusque et flens, cum idem et frater faceret et amici, meam fidem, vestram commendationem

implorare coepit. Cum admirarer quid accidisset novi dixit ad se indicia manifestarum insidiarum esse delata,

quae essent ante adventum meum occultata, quod ii, qui ea patefacere possent, propter metum reticuissent. eo

autem tempore spe mei praesidi compluris ea quae scirent audacter ad se detulisse ; in iis amantissimum sui,

summa pietate praeditum fratrem dicere (ea quae is me quoque audiente dicebat) se sollicitatum esse ut

regnare vellet ; id vivo fratre suo accipere non potuisse ; se tamen ante illud tempus eam rem numquam in

medium propter periculi metum protulisse. quae cum esset locutus, monui regem ut omnem diligentiam ad se

conservandum adhiberet, amicosque [in] patris eius atque avi iudicio probatos hortatus sum regis sui vitam

docti casu acerbissimo patris eius omni cura custodiaque defenderent. [7] Cum rex a me equitatum

cohortisque de exercitu meo postularet, etsi intellegebam vestro senatus consulto non modo posse me id

facere sed etiam debere, tamen, cum res p. postularet propter cotidianos ex Syria nuntios ut quam primum,

exercitum ad Ciliciae finis adducerem, cumque mihi rex patefactis iam insidiis non egere exercitu p. R. sed

posse se suis opibus defendere videretur, illum cohortatus sum ut in sua vita conservanda primum regnare

disceret; a quibus perspexisset sibi insidias paratas, in eos uteretur iure regio ; poena adficeret eos quos

necesse esset, reliquos metu liberaret; praesidio exercitus mei ad eorum qui in culpa essent timorem potius

quam ad contentionem uteretur ; fore autem ut omnes, quoniam senatus consultum nossent, intellegerent me

regi, si opus esset, ex auctoritate vestra praesidio futurum.

[8] ita confirmato illo ex eo loco castra movi ; iter in Ciliciam facere institui, cum hac opinione e

Cappadocia discederem, ut consilio vestro, casu incredibili ac paene divino regem, quem vos

honorificentissime appellassetis nullo postulante quemque meae fidei commendassetis et cuius salutem

magnae vobis curae esse decressetis, meus adventus praesentibus insidiis liberarit. quod ad vos a me scribi

non alienum putavi, ut intellegeretis ex iis, quae paene acciderunt, vos multo ante ne ea acciderent providisse,

eoque vos studiosius feci certiores, quod in rege Ariobarzane ea mihi signa videor virtutis, ingeni, fidei

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 182

benevolentiaeque erga vos perspexisse, ut non sine causa tantam curam in eius vos salutem diligentiamque

videamini contulisse.

Scr. hi castris ad Iconium iii K. Sept. ant paulo post a. 703 (51).

M. CICERO S. D. M. CATONI

Cum ad me legati missi ab Antiocho Commageno venissent in castra ad Iconium a. d. iii AS Sept. iique mihi

nuntiassent regis Parthorum filium, quocum esset nupta regis Armeniorum soror, a d Euphratem cum

maximis Parthorum copiis multarumque praeterea gentium magna manu venisse Euphratemque iam transire

coepisse dicique Armenium regem in Cappadociam impetum esse facturum, putavi pro nostra necessitudine

me hoc ad te scribere oportere. [2] publice propter duas causas nihil scripsi, quod et ipsum Commagenum

legati dicebant ad senatum statim nuntios litterasque misisse et existimabam M. Bibulum procos., qui circiter

Idus Sext. ab Epheso in Syriam navibus profectus erat, quod secundos ventos habuisset, iam in provinciam

suam pervenisse ; cuius litteris omnia certiora perlatum iri ad senatum putabam. mihi, ut in eius modi re

tantoque bello, maximae curae est ut, quae copiis et opibus tenere vix possumus, ea mansuetudine et

continentia nostra, sociorum fidelitate teneamus. tu velim, ut consuesti, nos absentis diligas et defendas.

Scr. Tarsi vel ex. a. 703 (51) vel in. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. M. CATONI

summa tua auctoritas fecit meumque perpetuum de tua singulari virtute iudicium ut magni mea interesse

putarem et res eas quas gessissem tibi notas esse et non ignorari a te qua aequitate et continentia tuerer socios

provinciamque administrarem. Iis enim a te cognitis arbitrabar facilius me tibi quae vellem probaturum.

[2] Cum in provinciam pr. K. Sext. venissem et propter anni tempus ad exercitum mihi confestim esse

eundum viderem, biduum Laudiceae fui, deinde Apameae quadriduum, triduum Synnadis, totidem dies

Philomeli. quibus in oppidis cum magni conventus fuissent, multas civitates acerbissimis tributis et

gravissimis usuris et falso aere alieno liberavi. Cumque ante adventum meum seditione quadam exercitus

esset dissipatus, quinque cohortes sine legato, sine tribuno militum, denique etiam sine centurione ullo apud

Philo melium consedissent, reliquus exercitus esset in Lycaonia, M. Anneio legato imperavi ut eas quinque

cohortis ad reliquum exercitum duceret coactoque in unum locum a exercitu castra in Lycaonia apud Iconium

faceret. [3] quod cum ab illo diligenter esset factum, ego in castra a. d. vii K. Sept. veni, cum interea

superioribus diebus ex. s. c. et evocatorum firmam manum et equitatum sane idoneum et populorum

liberorum regumque sociorum auxilia voluntaria comparavissem. interim cum exercitu lustrato iter in

Ciliciam facere coepissem iii K. Sept. legati a rege Commageno ad me missi pertumultuose neque tamen non

vere Parthos in Syriam transisse nuntiaverunt ; [4] quo audito vehementer sum commotus cum de Syria tum

de mea provincia, de reliqua denique Asia. itaque exercitum mihi ducendum per Cappadociae regionem eam

quae Ciliciam attingeret'is putavi. nam si me in Ciliciam demisissem, Ciliciam quidem ipsam propter montis

Amani naturam facile tenuissem (duo sunt enim aditus in Ciliciam ex Syria, quorum uterque parvis praesidiis

propter angustias intercludi potest, nec est quicquam Cilicia contra Syriam munitius), sed me Cappadocia

movebat, quae patet a Syria regesque habet finitimos, qui etiam si sunt clam amici nobis, tamen aperte Parthis

inimici esse non audent. itaque in Cappadocia extrema non longe a Tauro apud oppidum Cybistra castra feci,

ut et Ciliciam tuerer et Cappadociam tenens nova finitimorum consilia impedirem.

[5] interea in hoc tanto motu tantaque exspectatione maximi belli rex Deiotarus, cui non sine causa

plurimum semper et meo et tuo et senatus iudicio tributum est, vir cum benevolentia et fide erga populum R.

singulari tum praestanti magnitudine et animi et consili, legatos ad me misit se cum omnibus suis copiis in

mea castra esse venturum. cuius ego studio officioque commotus egi ei per litteras gratias idque ut maturaret

hortatus sum. [6] Cum autem ad Cybistra propter rationem belli quinque dies essem moratus, regem

Ariobarzanem, cuius salutem a senatu te auctore commendatam habebam, praesentibus insidiis nec

opinantem liberavi neque solum ei saluti fui sed etiam curavi ut cum auctoritate regnaret. Metram et eum

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 183

quem tu mihi diligenter commendaras, Athenaeum, importunitate Athenaidis exsilio multatos in maxima

apud regem auctoritate gratiaque constitui, cumque magnum bellum in Cappadocia concitaretur, si sacerdos

armis se, quod facturus putabatur, defenderet, adulescens et equitatu et peditatu et pecunia paratus et toto iis,

qui novari aliquid volebant, perfeci ut e regno ille discederet rexque sine tumultu ac sine armis omni

auctoritate aulae communita regnum cum dignitate obtineret.

[7] interea cognovi multorum litteris atque nuntiis Hagnas Parthorum copias et Arabum ad oppidum

Antiocheam accessisse magnumque eorum equitatum, qui in Ciliciam transisset, ab equitum meorum turmis

et a cohorte praetoria, quae erat Epiphaneae praesidi causa, occidione occisum. qua re cum viderem a

Cappadocia Parthorum copias aversas non longe a finibus esse Ciliciae, quam potui maximis itineribus ad

Amanum exercitum duxi. quo ut veni, hostem ab Antiochea recessisse, Bibulum Antiocheae esse cognovi.

Deiotarum confestim iam ad me venientem cum magno et firmo equitatu et peditatu et cum omnibus suis

copiis certiorem feci non videri esse causam cur abesset a regno meque ad eum, si quid novi forte accidisset,

statim litteras nuntiosque missurum esse. [8] Cumque eo animo venissem ut utrique provinciae, si ita tempus

ferret, subvenirem, tum id, quod iam ante statueram vehementer interesse utriusque provinciae, pacare

Amanum et perpetuum hostem ex eo monte tollere, agere perrexi. Cumque me discedere ab eo monte

simulassem et alias partis Ciliciae petere abessemque ab Amano iter unius diei et castra apud Epiphaneam

fecissem, a. d. iiii Id. Oct., cum advesperasceret, expedito exercitu ita noctu iter feci, ut a. d. iii Id. Oct., cum

lucisceret, in Amanum ascenderem distributisque cohortibus et auxiliis, cum aliis Quintus frater legatus

mecum simul, aliis C. Pomptinus legatus, reliquis M. Anneius et L. Tullius legati praeessent, plerosque nec

opinantis oppressimus, qui occisi captique sunt interclusi fuga, [9] Eranam autem, quae fuit non vici instar

sed urbis, quod erat Amani caput, itemque Sepyram et Commorim, acriter et diu repugnantibus Pomptino

illam partem Amani tenente, ex antelucano tempore usque ad horam diei x magna multitudine hostium occisa

cepimus castellaque vi capta complura $(9) incendimus. his rebus ita gestis castra in radicibus Amani

habuimus apud aras Alexandri quadriduum et in reliquus Amani delendis agrisque vastandis, quae pars eius

montis meae provinciae est, id tempus omne consumpsimus. [10] confectis his rebus ad oppidum

Eleutherocilicum Pindenissum exercitum adduxi. quod cum esset altissimo et munitissimo loco ab iisque

incoleretur qui ne regibus quidem umquam paruissent, cum et fugitivos reciperent et Parthorum adventum

acerrime exspectarent, ad existimationem imperi pertinere arbitratus sum comprimere eorum audaciam, quo

facilius etiam ceterorum animi, qui alieni essent ab imperio nostro, frangerentur. vallo et fossa circumdedi,

sex castellis castrisque maximis saepsi, aggere, vinus, turribus oppugnavi ususque tormentis multis, multis

sagittarus magno labore meo sine ulla molestia sumptuve sociorum septimo quinquagesimo die rem confeci,

ut omnibus partibus urbis disturbatis aut incensis compulsi in potestatem meam pervenirent. his erant finitimi

pari scelere et audacia Tebarani. ab iis Pindenisso capto obsides accepi ; exercitum in hiberna dimisi ;

Quintum fratrem negotio praeposui ut in vicis aut captis aut male pacatis exercitus conlocaretur.

[11] nunc velim sic tibi persuadeas, si de iis rebus ad senatum, relatum sit me existimaturum summam mihi

laudem tributam, si tu honorem meum sententia tua comprobaris, idque, etsi talibus de rebus gravissimos

homines et rogare solere et rogari scio, tamen admonendum potius te a me quam rogandum puto. tu es enim

is qui me tuis sententiis saepissime ornasti, qui oratione, qui praedicatione, qui summis laudibus in senatu, in

contionibus ad caelum extulisti ; cuius ego semper tanta esse verborum pondera putavi, ut uno verbo tuo cum

mea laude coniuncto omnia adsequi me arbitrarer ; te denique memini, cum cuidam clarissimo atque optimo

viro supplicationem non decerneres, dicere te decreturum, si referretur ob eas res quas is consul in urbe

gessisset ; tu idem mihi supplicationem decrevisti togato non ut multis re p. bene gesta sed ut nemini re p.

conservata. [12] Mitto quod invidiam, quod pericula, quod omnis meas tempestates et subieris et multo

etiam magis, si per me licuisset, subire paratissimus fueris, quod denique inimicum meum tuum inimicum

putaris, cuius etiam interitum, cum facile intellegerem mihi quantum tribueres, Milonis causa in senatu

defendenda approbaris. A me autem haec sunt profecta, quae non ego in benefici loco pono sed in veri

testimoni atque iudici, ut praestantissimas tuas virtutes non tacitus admirarer (quis enim [te] id non facit?),

sed in omnibus orationibus, sententiis dicendis, causis agendis omnibus scriptis Graecis, Latinis, omni

denique varietate litterarum mearum te non modo iis quos vidissemus sed iis de quibus audissemus omnibus

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 184

anteferrem.

[13] quaeres fortasse quid sit quod ego hoc nescio quid gratulationis et honoris a senatu tanti aestimem.

agam iam tecum familiariter, ut est et studiis et officiis nostris mutuis et summa amicitia dignum et

necessitudine etiam paterna. si quisquam fuit umquam remotus et natura et magis etiam, ut mihi quidem

sentire videor, ratione atque doctrina ab inani laude et sermonibus vulgi, ego profecto is sum. Testis est

consulatus meus, in quo sicut in reliqua vita fateor ea me studiose secutum ex quibus vera gloria is nasci

posset, ipsam quidem gloriam per se numquam putavi expetendam. itaque et provinciam ornatam et spem

non dubiam triumphi neglexi, sacerdotium denique, cum, quem ad modum te existimare arbitror, non

difficillime consequi possem, non appetivi ; idem post iniuriam acceptam, quam tu rei p. calamitatem semper

appellas, meam non modo non calamitatem sed etiam gloriam, studui quam ornatissima senatus populique R

de me iudicia intercedere. itaque et augur postea fieri volui, quod antea neglexeram, et eum honorem, qui a

senatu tribui rebus bellicis solet, neglectum a me olim nunc mihi expetendum puto.

[14] huic meae voluntati, in qua inest aliqua vis desideri ad sanandum vulnus iniuriae, ut faveas adiutorque

sis, quod paulo ante me negaram rogaturum, vehementer te rogo, sed ita, si non ieiunum hoc nescio quid,

quod ego gessi, et contemnendum videbitur sed tale atque tantum, ut multi nequaquam paribus rebus honores

summos a senatu consecuti sint. equidem etiam illud mihi animum advertisse videor (scis enim quam attente

te audire soleam), te non tam res gestas quam mores instituta atque vitam imperatorum spectare solere in

habendis aut non habendis honoribus. quod si in mea causa considerabis, reperies me exercitu imbecillo

contra metum maximi belli firmissimum praesidium habuisse aequitatem et continentiam. his ego subsidiis ea

sum consecutus, quae nullis legionibus consequi potuissem, ut ex alienissimis sociis amicissimos, ex

infidelissimis firmissimos redderem animosque novarum rerum exspectatione suspensos ad veteris imperi

benevolentiam traducerem.

[15] sed nimis haec multa de me, praesertim ad te, a quo uno omnium sociorum querelae audiuntur.

cognosces ex iis, qui meis institutis se recreatos putant ; cumque omnes uno is prope consensu de me apud te

ea quae mihi optatissima sunt praedicabunt, tum duae maxime clientelae tuae, Cyprus insula et Cappadociae

regnum, tecum de me loquentur, puto etiam regem Deiotarum, qui uni tibi est maxime necessarius. quae si

etiam maiora sunt et in omnibus saeculis pauciores viri reperti sunt qui suas cupiditates quam qui hostium

copias vincerent, est profecto tuum, cum ad res bellicas haec quae rariora et difficiliora sunt genera virtutis

adiunxeris, ipsas etiam illas res gestas iustiores esse et maiores putare.

[16] extremum illud est, ut quasi diffidens rogationi meae philosophiam ad te adlegem, qua nec mihi carior

ulla umquam res in vita fuit nec hominum generi maius a deis munus ullum est datum. haec igitur, quae mihi

tecum communis est, societas studiorum atque artium nostrarum, quibus a pueritia dediti ac devincti soli

prope modum nos philosophiam veram illam et antiquam, quae quibusdam oti esse ac desidiae videtur, in

forum atque in rem p. atque in ipsam aciem paene deduximus, tecum agit de mea laude ; cui negari a Catone

fas esse non puto. quam ob rem tibi sic persuadeas velim, si mihi tua sententia tributus honos ex meis litteris

fuerit, me sic existimaturum, cum auctoritate & tua tum benevolentia erga me mihi quod maxime cupierim

contigisse.

Scr. Romae vel ex. m. Apr. vel in. Mai. a. 704 (50).

M. CATO S. D. M. CICERONI IMP.

quod et res p. me et nostra amicitia hortatur, libenter facio ut tuam virtutem, innocentiam, diligentiam

cognitam in maximis rebus domi togati, armati foris pari industria administrare gaudeam. itaque, quod pro

meo iudicio facere potui, ut innocentia consilioque tuo defensam provinciam, servatum Ariobarzanis cum

ipso rege regnum, sociorum revocatam ad studium imperi nostri voluntatem sententia mea et decreto

laudarem, feci. [2] supplicationem decretam, si tu, qua in re nihil fortuito sed summa tua ratione et

continentia rei p. provisum est, dis immortalibus gratulari nos quam tibi referre acceptum mavis, gaudeo ;

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 185

quod si triumphi praerogativam putas supplicationem et idcirco casum potius quam te laudari mavis, neque

supplicationem sequitur semper triumphus, et triumpho multo clarius est senatum iudicare potius

mansuetudine et innocentia imperatoris provinciam quam vi militum aut benignitate deorum retentam atque

conservatam esse ; quod ego mea sententia censebam.

[3] atque haec ego idcirco ad te contra consuetudinem meam pluribus scripsi ut, quod maxime volo,

existimes me laborare ut tibi persuadeam me et voluisse de tua maiestate quod amplissimum sim arbitratus et

quod tu maluisti factum esse gaudere. vale et nos dilige et instituto itinere severitatem diligentiamque sociis

et rei p. praesta.

Scr. Tarsi paulo aitte in K. Sext a. 704 (50).

M. CICERO S. D. M. CATONI

'laetus sum laudari me,' inquit Hector, opinor, apud Naevium 'abs te, pater, a laudato viro.' ea est enim

profecto iucunda laus, quae ab iis proficiscitur qui ipsi in laude vixerunt. ego vero vel gratulatione litterarum

tuarum vel testimoniis sententiae dictae nihil est quod me non adsecutum putem, idque mihi cum

amplissimum tum gratissimum est, te libenter amicitiae dedisse quod liquido veritati dares. et, si non modo

omnes verum etiam multi Catones essent in civitate nostra, in qua unum exstitisse mirabile est, quem ego

currum aut quam lauream cum tua laudatione conferrem? nam ad meum sensum et ad illud sincerum ac

subtile iudicium nihil potest esse laudabilius quam ea tua oratio, quae est ad me perscripta a meis necessariis.

[2] sed causam meae voluntatis, non enim dicam 'cupiditatis,' exposui tibi superioribus litteris ; quae etiam si

parum iusta tibi visa est, hanc tamen habet 0rationem, non ut nimis concupiscendus honos sed tamen, si

deferatur a senatu, minime aspernandus esse videatur. spero autem illum ordinem pro meis ob rem p.

susceptis laboribus me non indignum honore, usitato praesertim, existimaturum. quod si ita erit, tantum ex te

peto, quod amicissime scribis, ut, cum tuo iudicio quod amplissimum esse arbitraris mihi tribueris, si id quod

maluero acciderit, gaudeas. sic enim fecisse te et sensisse et scripsisse video, resque ipsa declarat tibi illum

honorem nostrum supplicationis iucundum fuisse, quod scribendo adfuisti ; haec enim senatus consulta non

ignoro ab amicissimis eius, cuius de honore agitur, scribi solere. ego, ut spero, te propediem videbo, atque

utinam re p. meliore quam timeo!

Scr. in itinere per Lycaoniam inter K. Sept et xi K. Oct. 5 a. 703 (51).

M. CICERO PROCOS. S. N. C. MARCELLO COS. DESIG.

maxima sum laetitia adfectus, cum audivi consulem te factum esse, eumque honorem tibi deos fortunare volo

atque a te pro tua parentisque tui dignitate administrari. nam cum te semper amavi dilexique, tum mei

amantissimum cognovi in omni varietate rerum mearum, tum patris tui pluribus beneficiis vel defensus

tristibus temporibus vel ornatus secundis et sum totus vester et esse debeo, cum praesertim matris tuae,

gravissimae atque optimae feminae, maiora erga salutem dignitatemque meam studia quam erant a muliere

postulanda perspexerim. quapropter a te peto in maiorem modum ut me absentem diligas atque defendas.

Scr. eodem loco et temp. quo ep. vii.

M. CICERO PROCOS. S. D. C. MARCELLO CONLEGAE.

Marcellum tuum cos. factum teque ea laetitia adfectum esse, quam maxime optasti, mirandum in modum

gaudeo, idque cum ipsius causa, tum quod te omnibus secundissimis rebus dignissimum iudico, cuius erga

me singularem benevolentiam vel in labore meo vel in honore perspexi, totam denique domum vestram vel

salutis vel dignitatis meae studiosissimam cupidissimamque cognovi. qua re gratum mihi feceris, si uxori tuae

Iuniae, gravissimae atque optimae feminae, meis verbis eris gratulatus. A te, id quod consuesti, peto me

absentem diligas atque defendas.

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 186

Scr. eodem loco et temp. quo ep. vii et viii.

M. CICERO PROCOS. S. D. M. MARCELLO COS. .

te et pietatis in tuos et animi in rem p. et clarissimi atque optimi consulatus C. Marcello consule facto fructum

cepisse vehementer gaudeo. non dubito quid praesentes sentiant ; nos quidem longinqui et a te ipso missi in

ultimas gentis ad caelum me hercule tollimus verissimis ac iustissimis laudibus. nam cum te a pueritia tua

unice dilexerim tuque me in omni genere semper amplissimum esse et volueris et iudicaris, tum hoc vel tuo

facto vel populi R. 4e te iudicio multo acrius vehementiusque diligo maximaque laetitia adficior cum ab

hominibus prudentissimis virisque optimis omnibus dictis, factis, studiis, institutis vel me tui similem esse

audio vel te mei. [2] unum vero si addis ad praeclarissimas res consulatus tui, ut aut mihi succedat quam

primum aliquis aut ne quid accedat temporis ad id quod tu mihi et senatus c. et lege finisti, omnia me per te

consecutum putabo. cura ut valeas et me absentem diligas atque defendas.

[3] quae mihi de Parthis nuntiata sunt, quia non putabam a me etiam nunc scribenda esse publice, propterea

ne pro familiaritate quidem nostra volui ad te scribere, ne, cum ad consulem scripsissem, publice viderer

scripsisse.

Scr. Tarsi vel ex. a. 703 (51) vel in. 704 (50).

M. CICERO IMP. S. D. C. MARCELLO C. R COS.

quoniam id accidit, quod mihi maxime fuit optatum, ut omnium Marcellorum, Marcellinorum etiam

(mirificus enim generis ac nominis vestri fuit erga me semper animus) quoniam ergo ita accidit, ut omnium

vestrum studio tuus consulatus satis facere posset, in quem meae res gestae lausque et honos earum

potissimum incideret, peto a te, id quod facillimum factu est non aspernante, ut confido, senatu, ut quam

honorificentissime senatus consultum haeris meis recitatis faciendum cures. [2] si mihi tecum minus esset

quam est cum tuis omnibus, adlegarem ad te illos a quibus intellegis me praecipue diligi. Patris tui beneficia

in me sunt amplissima ; neque enim saluti meae neque honori amicior quisquam dici potest ; frater tuus

quanti me faciat semperque fecerit esse hominem qui ignoret arbitror neminem ; domus tua denique tota me

semper omnibus summis officiis prosecuta est ; neque vero tu in me diligendo cuiquam concessisti tuorum.

qua re a te peto in maiorem modum ut me per te quam ornatissimum velis esse meamque et in supplicatione

decernenda et in ceteris rebus existimationem satis tibi esse commendatam putes.

Scr. eodem loco et temp. quo ep. vi.

M. CICERO IMP. S. D. C. MARCELLO COS.

quantae curae tibi meus honos fuerit et quam idem exstiteris consul in me ornando et amplificando qui fueras

semper cum parentibus tuis et cum tota domo, etsi res ipsa loquebatur, cognovi tamen ex meorum omnium

litteris. itaque nihil est tantum, quod ego non tua causa debeam facturusque sim cum studiose ac libenter.

[2] nam magni interest cui debeas, debere autem nemini malui quam tibi cui me cum studia communia,

beneficia paterna tuaque iam ante coniunxerant, tum accedit mea quidem sententia maximum vinculum, quod

ita rem p. geris atque gessisti, qua mihi carius nihil est, ut, quantum tibi omnes boni o debeant, quo minus

tantundem ego unus debeam non recusem. quam ob rem tibi velim ii sint exitus, quos mereris et quos fore

confido. ego, si me navigatio non morabitur, quae incurrebat in ipsos etesias, propediem te, ut spero, videbo.

Scr. eodem loco et temp. quo ep. vii, viii ix.

M. CICERO PROCOS. S. D. L. PAVLLO COS. DESIG.

etsi mihi numquam fuit dubium quin te populus R. pro tuis summis in rem p. meritis et pro amplissima

familiae dignitate summo studio cunctis suffragiis consulem facturus esset, tamen incredibili laetitia sum

adfectus, cum id mihi nuntiatum est, eumque honorem tibi deos fortunare volo a teque ex tua maiorumque

tuorum dignitate administrari. [2] atque utinam praesens illum diem mihi optatissimum videre potuissem

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 187

proque tuis amplissimis erga me studiis atque beneficiis tibi operam meam studiumque navare! quam mihi

facultatem quoniam hic nec opinatus et improvisus provinciae casus eripuit, tamen ut te consulem rem p. pro

tua dignitate gerentem videre possim, magno opere a te peto ut operam des efficiasque ne quid mihi fiat

iniuriae neve quid temporis ad meum annuum munus accedat. quod si feceris, magnus ad tua pristina erga me

studia cumulus accedet.

Scr. eodem loco et tempore quo ep. iv et x

M. CICERO IMP. S. D. L. PAVLLO COS.

maxime mihi fuit optatum Romae esse tecum multas ob causas sed praecipue ut et in petendo et in gerendo

consulatu meum tibi debitum studium perspicere posses. ac petitionis quidem tuae ratio mihi semper fuit

explorata, sed tamen navare operam volebam ; in consulatu vero cupio equidem te minus habere negoti, sed

moleste fero me consulem tuum studium adulescentis perspexisse, te meum, cum id aetatis sim, perspicere

non posse. [2] sed ita fato nescio quo contigisse arbitror ut tibi ad me ornandum semper detur facultas, mihi

ad remunerandum nihil suppetat praeter voluntatem. ornasti consulatum, ornasti reditum meum . incidit

meum tempus rerum gerendarum in ipsum consulatum tuum. itaque cum et tua summa amplitudo et dignitas

et meus magnus honos magnaque existimatio postulare videatur ut a te plurimis verbis contendam ac petam

ut quam honorificentissimum senatus consultum de meis rebus gestis faciendum cures, non audeo

vehementer a te contendere, ne aut ipse tuae perpetuae consuetudinis erga me oblitus esse videar aut te

oblitum putem. [3] qua re, ut te velle arbitror, ita faciam atque ab eo, quem omnes gentes sciunt de me

optime meritum, breviter petam. si alii consules essent, ad te potissimum, Paulle, mitterem ut eos mihi quam

amicissimos redderes ; nunc cum tua summa potestas summaque auctoritas notaque omnibus nostra

necessitudo sit, vehementer te rogo ut et quam honorificentissime cures decernendum de meis rebus gestis et

quam celerrime. dignas res esse honore et gratulatione cognosces ex iis litteris, quas ad te et conlegam et

senatum publice misi. omniumque mearum reliquarum rerum maximeque existimationis meae procurationem

susceptam velim .habeas, in primisque tibi curae sit, quod abs te superioribus quoque litteris petivi, ne mihi

tempus prorogetur. cupio te consulem videre omniaque quae spero cum absens tum etiam praesens te consule

adsequi

Scr. in castris ad Aras Alexandri (Cf 4.9) med. ut Oct. a. 703 (51).

M. CICERO IMP. S. D. C. CASSIO PROQ.

M. Fadium quod mihi amicum tua commendatione das, nullum in eo facio quaestum ; multi enim anni sunt

cum ille in aere meo est et a me diligitur propter summam suam humanitatem et observantiam ; sed tamen

quod te ab eo egregie diligi sensi, multo amicior ei sum factus. itaque quamquam profecerunt litterae tuae,

tamen aliquanto plus commendationis apud me habuit animus ipsius erga te mihi perspectus et cognitus

[2] sed de Fadio faciemus studiose quae rogas ; tu multis de causis vellem me convenire potuisses, primum

ut te, quem iam diu plurimi facio, tanto intervallo viderem, deinde ut tibi, quod feci per litteras, possem

praesens gratulari, tum ut quibus de rebus vellemus, tu tuis, ego meis, inter nos communicaremus, postremo

ut amicitia nostra, quae summis officiis a utroque culta est sed longis intervallis temporum interruptam

consuetudinem habuit, confirmaretur vehementius. [3] id quoniam non accidit, utemur bono litterarum et

eadem fere absentes quae, si coram essemus, consequeremur. unus scilicet animi fructus, qui in te videndo

est, percipi litteris non potest, alter gratulationis est is quidem exilior quam si tibi te ipsum intuens gratularer,

sed tamen et feci antea et facio nunc tibique cum pro rerum magnitudine quas gessisti, tum pro opportunitate

temporis gratulor, quod te de provincia decedentem summa laus et summa gratia provinciae prosecuta est.

[4] Tertium est ut id, quod de nostris rebus coram communicassemus inter nos, conficiamus idem litteris.

ego ceterarum rerum causa tibi Romam properandum magno opere censeo ; nam et ea quae reliqui tranquilla

de to erant et hac tua recenti victoria tanta clarum tuum adventum fore intellego ; sed si quae sunt onera

tuorum, si tanta sunt ut ea sustinere possis, propera ; nihil tibi erit lautius, nihil gloriosus ; sin maiora,

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 188

considera ne in alienissimum tempus cadat adventus tuus. . huius rei totum consilium tuum est ; tu enim scis

quid sustinere possis. si potes, laudabile atque populare est ; sin plane non potes, absens hominum sermones

facilius sustinebis. .

[5] de me autem idem tecum his ago litteris quod superioribus egi, ut omnis tuos nervos in eo contendas ne

quid mihi ad hanc provinciam, quam et senatus et populus annuam esse voluit, temporis prorogetur. hoc a te

ita contendo ut in eo fortunas meas positas putem. habes Paullum nostrum nostri cupidissimum ; est Curio,

est Furnius. sic velim enitare, quasi in eo sint mihi omnia.

[6] extremum illud est de iis quae proposueram confirmatio nostrae amicitiae ; de qua pluribus verbis nihil

opus est. tu puer me appetisti, ego autem semper ornamento te mihi fore duxi ; fuisti etiam praesidio

tristissimis meis temporibus ; accessit post tuum discessum familiaritas mihi cum Bruto tuo maxima. itaque

in vestro ingenio et industria mihi plurimum et suavitatis et dignitatis constitutum puto. id tu ut tuo studio

confirmes te vehementer rogo, litteras quo ad me et continuo mittas et, cum Romam veneris, quam

saepissime.

Scr. Brundisii circ. med. m. Sext. a. 707 (47).

M. CICERO S. D. C. CASSIO

etsi uterque nostrum spe pacis et odio civilis sanguinis abesse a belli [necessaria] pertinacia voluit, tamen

quoniam eius consili princeps ego fuisse videor, plus fortasse tibi praestare ipse debeo quam a te exspectare ;

etsi ut saepe soleo mecum recordari, sermo familiaris meus tecum et item mecum tuus adduxit utrumque

nostrum ad id consilium, ut uno proelio putaremus, si non totam causam, at certe nostrum iudicium definiri

convenire. neque quisquam hanc nostram sententiam vere umquam reprehendit praeter eos qui arbitrantur

melius esse deleri omnino rem p. quam imminutam et debilitatam manere ; ego autem ex interitu eius nullam

spem scilicet mihi proponebam, ex reliquus magnam. [2] sed ea sunt consecuta, ut m agis mirum sit accidere

illa potuisse quam nos non vidisse ea futura nec homines cum essemus, divinare potuisse. equidem fateor

meam coniecturam hanc fuisse, ut illo quasi quodam fatali proelio facto et victores communi saluti consuli

vellent et victi suae ; utrumque autem positum esse arbitrabar in celeritate victoris. quae si fuisset, eandem

clementiam experta esset Africa quam cognovit Asia, quam etiam Achaia te, ut opinor, ipso legato ac

deprecatore. amissis autem temporibus, quae plurimum valent, praesertim in bellis civilibus, interpositus

annus alios induxit ut victoriam sperarent, alios ut ipsum vinci contemnerent. atque horum malorum omnium

culpam fortuna sustinet ; quis enim aut Alexandrini belli tantam moram huic bello adiunctum iri aut nescio

quem istum Pharnacem Asiae terrorem inlaturum putaret? [3] nos tamen in consilio pari casu dissimili usi

sumus. tu enim eam partem petisti, ut et consiliis interesses et, quod maxime curam levat, futura animo

prospicere posses ; ego qui festinavi ut Caesarem in Italia viderem (sic enim arbitrabamur) eumque multis

honestissimis viris conservatis redeuntem ad pacem 'currentem,' ut aiunt, 'incitarem,' ab illo longissime et

absum et afui. versor autem in gemitu Italiae et in urbis miserrimis querelis ; quibus aliquid opis fortasse ego

pro mea, tu pro tua, pro sua quisque parte ferre potuisset, si auctor adfuisset. [4] qua re velim pro tua

perpetua erga me benevolentia scribas ad me quid videas, quid sentias, quid exspectandum, quid agendum

nobis existimes. Magni erunt mihi tuae litterae atque utinam primis illis quas Luceria miseras paruissem! sine

ulla enim molestia dignitatem meam retinuissem.

Scr. Romae ante mcd. m. Ian. a. 709 (45).

M. CICERO S. D. C. CASSIO

puto te iam suppudere, quem haec tertia iam epistula ante oppressit quam tu scidam aut litteram. sed non

urgeo ; longiores enim exspectabo vel potius exigam. ego si semper haberem cui darem, vel ternas in hora

darem ; is fit enim nescio qui ut quasi coram adesse videare cum scribo aliquid ad te, neque id kat' ei)dw/lwn

fantasi/aj , ut dicunt tui amici novi, qui putant etiam dianohtika\j fantasi/aj spectris Catianis excitari ; nam ne

te fugiat, Catius Insuber, )Epikou/reioj , qui nuper est mortuus, quae ille Gargettius et iam ante Democritus

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 189

ei)/dwla , hic 'spectra' nominat. [2] his autem spectris etiam si oculi possent feriri, quod quae velis ipsa

incurrunt, animus qui possit ego non video. doceas tu me oportebit, cum salvus veneris, in meane potestate sit

spectrum tuum, ut, simul ac mihi conlibitum sit de te cogitare, illud occurrat ; neque solum de te, qui mihi

haeres in medullis, sed si insulam Britanniam coepero cogitare, eius ei)/dwlon mihi advolabit ad pectus?

[3] sed haec posterius ; tempto enim te quo animo accipias. si enim stomachabere et moleste feres, plura

dicemus postulabimusque, ex qua ai(re/sei 'VI HOMINIBVS ARMATIS' deiectus sis, in eam restituare. in

hoc interdicto non solet addi 'IN HOC ANNO.' qua re si iam biennium aut triennium est cum virtuti nuntium

remisisti delenitus inlecebris voluptatis, in integro res nobis erit. quamquam quicum loquor? Cum uno

fortissimo viro qui, postea quam forum attigisti, nihil fecisti nisi plenissimum amplissimae dignitatis. in ista

ipsa ai(re/sei metuo ne plus nervorum sit quam ego putarim, si modo eam tu probas. 'qui id tibi in mentem

venit?' inquies. quia nihil habebam aliud quod scriberem ; de re p. enim nihil scribere possum ; nec enim

quod sentio is libet scribere.

Scr. Romae iii K. Ian. aut paulo post a. 708 (46).

M. CICERO C. CASSIO S.

praeposteros habes tabellarios ; etsi me quidem non offendunt ; sed tamen, cum a me discedunt, flagitant

litteras, cum ad me veniunt, nullas adferunt. atque id ipsum facerent commodius, si mihi aliquid spati ad

scribendum darent ; sed petasati veniunt, comites ad portam exspectare dicunt. ergo ignosces ; alteras iam

habebis has brevis ; sed exspecta pa/nta peri\ pa/ntwn . etsi quid ego me tibi purgo, Cum tui ad me inanes

veniant, ad te cum epistulis revertantur?

[2] nos hic, ut tamen ad te scribam aliquid, P. Sullam patrem mortuum habebamus ; alii a latronibus, alii

cruditate dicebant ; populus non curabat, combustum enim esse constabat. hoc tu pro tua sapientia feres

aequo animo ; quamquam pro/swpon po/lewj amisimus. Caesarem putabant moleste laturum verentem ne

hasta refrixisset ; Mindius macellarius et Attius pigmentarius valde gaudebant se adversarium perdidisse.

[3] de Hispania novi nihil, sed exspectatio valde magna; rumores tristiores sed a)de/spotoi . Pansa noster

paludatus a. d. iii K. Ian. profectus est, ut quivis intellegere posset, id quod tu nuper dubitare coepisti, to\

kalo\n di' au(to\ ai(reto\n esse ; nam quod multos miseriis levavit et quod se in his malis hominem praebuit,

mirabilis eum virorum bonorum benevolentia prosecuta est.

[4] tu quod adhuc Brundisi moratus es valde probo et gaudeo et me hercule puto te sapienter facturum, si

a)keno/spoudoj fueris ; nobis quidem qui te amamus erit gratum. et amabo te, cum dabis posthac aliquid

domum litterarum, mei memineris. ego numquam quemquam ad te, cum sciam, sine meis litteris ire patiar.

vale.

Scr. Romae circ. med. m. Dec. a. 708 (46).

M. CICERO S. D. C. CASSIO

longior epistula fuisset, nisi eo ipso tempore petita esset a me, cum iam iretur ad te ; longior autem flu/aron

aliquem habuisset nam spouda/zein sine periculo vix possumus. 'ridere igitur,' inquies 'possumus?' non me

hercule facillime ; verum tamen aliam aberrationem a molestiis nullam habemus. 'Ubi igitur,' inquies,

'philosophia?' tua quidem in culina, mea molesta est ; pudet enim servire ; itaque facio me alias res agere, ne

convicium Platonis audiam. [2] de Hispania nihil adhuc certi, nihil omnino novi. te abesse mea causa

moleste fero, tua gaudeo. sed flagitat tabellarius. valebis igitur meque, ut a puero fecisti, amabis.

Scr. Brundisi ex. m. Ian. a. 709 (45).

C. CASSIVS S. D. M. CICERONI

S. v. b. non me hercule in hac mea peregrinatione quicquam libentius facio quam scribo ad te ; videor enim,

cum praesente loqui et iocari. nec tamen hoc usu venit propter 'spectra Catiana' ; pro quo tibi proxima epistula

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 190

tot rusticos Stoicos regeram, ut Catium Athenis natum esse dicas. [2] Pansam nostrum secunda voluntate

hominum paludatum ex urbe exisse cum ipsius causa gaudeo tum me hercule etiam omnium nostrorum ;

spero enim homines intellecturos quanto sit omnibus odio crudelitas et quanto amori probitas et clementia,

atque ea, quae maxime mali petant et concupiscant, ad bonos pervenire. difficile est enim persuadere

hominibus to\ kalo\n di' au(to\ ai(reto\n ? esse ; h(donh\n vero et a)taraci/an virtute, iustitia, tw=? kalw=?

parari et verum et probabile est ; ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, mali verborum

interpretes, proficiscuntur, dicit : ou)k e)/stin h(de/wj a)/neu tou= kalw=j kai\ dikai/wj zh=n . [3] itaque et

Pansa, qui h(donh\n sequitur, virtutem retinet, et ii, qui a vobis filh/donoi vocantur, sunt filo/kaloi et

filodi/kaioi omnisque virtutes et colunt et retinent. itaque Sulla, cuius iudicium probare debemus, cum

dissentire philosophos videret, non quaesiit quid bonum esset sed omnia bona coemit. cuius ego mortem forti

me hercules animo tuli. nec tamen Caesar diutius nos eum desiderare patietur ; nam habet damnatos quos pro

illo nobis restituat, nec ipse sectorem desiderabit, cum filium viderit.

[4] nunc ut ad rem p. redeam, quid in Hispaniis geratur rescribe. peream nisi sollicitus sum ac malo veterem

et clementem dominum habere quam novum et crudelem experiri. scis Gnaeus quam sit fatuus ; scis quo

modo crudelitatem virtutem putet ; scis quam se semper a nobis derisum putet ; vereor ne nos rustice gladio

velit a)ntimukthri/sai . quid fiat, si me diligis, rescribe. Hui, quam velim scire utrum ista sollicito animo an

soluto legas ! sciam enim eodem tempore quid me facere oporteat. ne longior sim, vale ; me, ut facis, ama. si

Caesar vicit, celeriter me exspecta.

Scr. Romae (?) m. Apr. 710 (44).

M. CICERO S. D. C. TREBONIO

'oratorem' meum (sic enim inscripsi) Sabino tuo commendavi. natio me hominis impulit ut ei recte putarem ;

nisi forte candidatorum licentia hic quoque usus hoc subito cognomen arripuit; etsi modestus eius vultus

sermoque constans habere quiddam a Curibus videbatur. sed de Sabino satis.

[2] tu, mi Treboni, quoniam ad amorem meum aliquantum olei discedens addidisti, quo tolerabilius feramus

igniculum desideri tui, crebris nos litteris appellato, atque ita, si idem fiet a nobis. quamquam duae causae

sunt cur tu frequentior in isto officio esse debeas quam nos, primum quod olim solebant qui Romae erant ad

provincialis amicos de re p. scribere, nunc tu nobis scribas oportet (res enim publica istic est) ; deinde quod

nos aliis officiis tibi absenti satis facere possumus, tu nobis nisi litteris non video qua re alia satis facere

possis. [3] sed cetera scribes ad nos postea ; nunc haec primo cupio cognoscere iter tuum cuius modi sit, ubi

Brutum nostrum videris, quam diu simul fueris ; deinde cum processeris longius, de bellicis rebus, de toto

negotio, ut existimare possumus quo statu simus. ego tantum me scire putabo quantum ex tuis litteris habebo

cognitum. cura ut valeas meque ames amore illo tuo singulari.

Scr. Romae fort. ex. ann. 707 (47). .

M. CICERO S. D. C. TREBONIO

et epistulam tuam legi libenter et librum libentissime ; sed tamen in ea voluptate hunc accepi dolorem, quod,

cum incendisses cupiditatem meam consuetudinis augendae nostrae (nam ad amorem quidem nihil poterat

accedere), tum discedis a nobis meque tanto desiderio adficis, ut unam mihi consolationem relinquas, fore ut

utriusque nostrum absentis desiderium crebris et longis epistulis leniatur ; quod ego non modo de me tibi

spondere possum sed de te etiam mihi ; nullam enim apud me reliquisti dubitationem quantum me amares.

[2] nam ut illa omittam quae civitate teste fecisti, cum mecum inimicitias communicavisti, cum me

contionibus tuis defendisti, cum quaestor in mea atque in publica causa consulum partis suscepisti, cum

tribuno plebis quaestor non paruisti, cui tuus praesertim conlega pareret, ut haec recentia quae meminero

semper obliviscar, quae tua sollicitudo de me in armis, quae laetitia in reditu, quae cura, qui dolor, quom ad te

curae et dolores mei perferrentur, Brundisium denique te ad me venturum fuisse, nisi subito in Hispaniam

missus esses−−ut haec igitur omittam quae mihi tanti aestimanda sunt quanti vitam aestimo et salutem meam,

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 191

liber iste, quem mihi misisti, quantam habet declarationem amoris tui! primum quod tibi facetum videtur,

quicquid ego dixi, quod aliis fortasse non item ; deinde quod illa, sive faceta sunt sive sic, fiunt narrante te

venustissima ; quin etiam ante quam ad me veniatur, risus omnis paene consumitur. [3] quod si in iis

scribendis nihil aliud nisi quod necesse fuit de uno me tam diu cogitavisses, ferreus essem si te non amarem ;

cum vero ea quae scriptura persecutus es sine summo amore cogitare non potueris, non possum existimare

plus quemquam a se ipso quam me a te amari. cui quidem ego amori utinam ceteris rebus possem amore certe

respondebo, quo tamen ipso tibi confido futurum satis.

[4] nunc ad epistulam venio, cui copiose et suaviter scriptae nihil est quod multa respondeam. primum enim

ego illas Calvo litteras misi non plus quam has, quas nunc legis, existimans exituras ; aliter enim scribimus

quod eos solos quibus mittimus, aliter quod multos lecturos putamus ; deinde ingenium eius melioribus extuli

laudibus quam tu id vere potuisse fieri putas, primum quod ita iudicabam : acute movebatur, genus quoddam

sequebatur, in quo iudicio lapsus, quo valebat, tamen adsequebatur quod probaret ; multae erant et reconditae

litterae, vis non erat ; ad eam igitur adhortabar ; in excitando autem et in acuendo plurimum valet, si laudes

eum quem cohortere. habes de Calvo iudicium et consilium meum, consilium, quod hortandi causa laudavi,

iudicium, quod de ingenio eius valde existimavi bene.

[5] reliquum est tuam profectionem amore prosequar, reditum spe exspectem, absentem memoria colam,

omne desiderium litteris mittendis accipiendisque leniam. tu velim tua in me studia et officia multum tecum

recordere. quae cum tibi liceat, mihi nefas sit oblivisci, non modo virum bonum me existimabis verum etiam

te a me amari plurimum iudicabis. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER QVINTVS DECIMVS: AD SENATVM ET CETEROS 192

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM

Scr. in itinere Patris Alyziam iii Non. Nov. a. 704 (50).

TVLLIVS TIRONI SVO S. P. D. ET CICERO MEVS ET FRATER ET FRATRIS F.

Paulo facilius putavi posse me ferre desiderium tui, sed plane non fero et, quamquam magni ad honorem

nostrum interest quam primum ad urbem me venire, tamen peccasse mihi videor qui a te discesserim ; sed

quia tua voluntas ea videbatur esse, ut prorsus nisi confirmato corpore nolles navigare, approbavi tuum

consilium neque nunc muto, si tu in eadem es sententia ; sin autem, postea quam cibum cepisti, videris tibi

posse me consequi, tuum consilium est. Marionem ad te eo misi, ut aut tecum ad me quam primum veniret

aut, si tu morarere, statim ad me rediret. [2] tu autem hoc tibi persuade, si commodo valetudinis tuae fieri

possit, nihil me malle quam te esse mecum ; si autem intelleges opus esse te Patris convalescendi causa

paulum commorari, nihil me malle quam te valere. si statim navigas, nos Leucade consequere ; sin te

confirmare vis, et comites et tempestates et navem idoneam ut habeas diligenter videbis. unum illud, mi Tiro,

videto, si me amas, ne te Marionis adventus et hae litterae moveant. quod valetudini tuae maxime conducet si

feceris, maxime obtemperaris voluntati meae. [3] haec pro tuo ingenio considera. nos ita te desideramus, ut

amemus ; amor ut valentem videamus hortatur, desiderium ut quam primum ; illud igitur potius. cura ergo

potissimum ut valeas. de tuis innumerabilibus in me officiis erit hoc gratissimum. III non. non

Scr. Alyziae Non. Nov. a. 704 (50).

TVLLIVS TIRONI SVO S.

non queo ad te nec libet scribere quo animo sim adfectus ; tantum scribo et tibi et mihi maximae voluptati

fore, si te firmum quam primum videro. Tertio die abs te ad Alyziam accesseramus (is locus est citra

Leucadem stadia cxx); Leucade aut te ipsum aut tuas litteras a Marione putabam me accepturum. quantum me

diligis, is tantum fac ut valeas, vel quantum te a me scis diligi. non. Nov. Alyzia.

Scr. Alyziae a. d. viii Id. Nov. a. 704 (50).

TVLLIVS ET CICERO TIRONI SVO S. D. ET Q. PATER ET FILIVS.

nos apud Alyziam, ex quo loco tibi litteras ante dederamus, unum diem commorati sumus, quod Quintus nos

consecutus non erat. is dies fuit non. Nov. Inde ante lucem proficiscentes ante diem viii Idus Nov. has litteras

dedimus. tu si nos omnis amas et praecipue me, magistrum tuum, confirma te. [2] ego valde suspenso animo

exspecto primum te scilicet, deinde Marionem cum tuis litteris. omnes cupimus, ego in primis, quam primum

te videre sed, mi Tiro, valentem. qua re nihil properaris ; satis cito te videro, si valebis. utilitatibus tuis

possum carere ; te valere tua causa primum volo, tum mea, mi Tiro. vale.

Scr. Leucade vii Id. Nov. a. 704 (50).

TVLLIVS TIRONI SVO S. P. D. ET CICERO ET

Q. FRATER ET Q. F. Varie sum adfectus tuis litteris, valde priore pagina perturbatus, paulum altera

recreatus. qua re nunc quidem non dubito quin, quoad plane valeas, te neque navigationi neque viae

committas. satis te mature videro, si plane confirmatum videro. de medico et tu bene existimari scribis et ego

sic audio ; sed plane curationes eius non probo ; ius enim dandum tibi non fuit, quom kakosto/maxoj esses.

sed tamen et ad illum scripsi accurate et ad Lysonem. [2] ad Curium vero, suavissimum hominem et summi

offici summaeque humanitatis, multa scripsi, in his etiam ut, si tibi videretur, te ad se traferret ; Lyso enim

noster vereor ne neglegentior sit, primum quia omnes Graeci, deinde quod, cum a me litteras accepisset, mihi

nullas remisit. sed eum tu laudas ; tu igitur quid faciendum sit iudicabis. illud, mi Tird, te rogo sumptu ne

parcas ulla in re, quod ad valetudinem opus sit. scripsi ad Curium quod dixisses daret. Medico ipsi puto

aliquid dandum esse, quo sit studiosior. [3] innumerabilia tua sunt in me officia domestica, forensia, urbana,

provincialia, in re privata, in publica, in studiis, in litteris nostris ; omnia viceris, si, ut spero, te validum

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 193

videro. ego puto te bellissime, si recte erit, cum quaestore Mescinio decursurum. non inhumanus est teque, ut

mihi visus est, diligit. et cum valetudini tuae diligentissime consulueris, tum, mi Tiro, consulito navigationi.

nulla in re iam te festinare volo ; nihil laboro, nisi ut salvus sis. [4] sic habeto, mi Tiro, neminem esse qui me

amet quin idem te amet, et cum tua et mea maxime interest te valere, tum multis est curae. adhuc dum mihi

nullo loco deesse vis, numquam te confirmare potuisti ; nunc te nihil impedit ; omnia depone, corpori servi.

quantam diligentiam in valetudinem tuam contuleris, tanti me fieri a te iudicabo. vale, mi Tiro, vale, vale et

salve. Lepta tibi salutem dicit et omnes. vale. VII id. Nov. Leucade.

Scr. Leucade vii Id. Nov. a. 704 (50).

TVLLIVS ET CICERO ET Q. Q. TIRONI HVMANISSIMO ET OPTIMO S. P. D.

vide quanta sit in te suavitas. duas horas Thyrrei fuimus. Xenomenes hospes tam te diligit quam si vixerit

tecum. is omnia pollicitus est quae tibi essent opus ; facturum puto. mihi placebat, si firmior esses, ut te

Leucadem deportaret, ut ibi te plane confirmares. videbis quid Curio, quid Lysoni, quid medico placeat.

volebam ad te Marionem remittere quem, cum meliuscule tibi esset, ad me mitteres ; sed cogitavi unas litteras

Marionem adferre posse, me autem crebras exspectare. [2] poteris igitur et facies, si me diligis, ut cotidie sit

Acastus in portu. multi erunt quibus recte litteras dare possis, qui ad me libenter perferant ; equidem Patras

euntem neminem praetermittam. ego omnem spem tui diligenter curandi in Curio habeo. nihil potest illo fieri

humanius, nihil nostri amantius. ei te totum trade. malo te paulo post valentem quam statim imbecillum

videre. cura igitur nihil aliud nisi ut valeas ; cetera ego curabo. etiam atque etiam vale. Leucade so

proficiscens vii Id. Nov.

Scr. Acti vii Id. Nov. a. 704 (50).

TVLLIVS ET CICERO ET Q. Q. TIRONI S. P. D.

Tertiam ad te hanc epistulam scripsi eodem die magis instituti mei tenendi causa, quia nactus eram cui darem,

quam quo haberem quid scriberem. igitur illa : quantum me diligis, tantum adhibe in te diligentiae ; ad tua

innumerabilia in me officia adde hoc, quod mihi erit gratissimum omnium cum valetudinis rationem, ut

spero, habueris, habeto etiam navigationis ; [2] in Italiam euntibus omnibus ad me litteras dabis, ut ego

euntem Patras neminem praetermitto ; cura, cura te, mi Tiro. quoniam non contigit ut simul navigares, nihil

est quod festines nec quicquam cures nisi ut valeas. etiam atque etiam vale. viI Idus Nov. Actio vesperi.

Scr. Corcyrae xv K. Dec. a. 704 (50).

TVLLIVS ET CICERO S. D. TIRONI SVO.

septimum iam diem Corcyrae tenebamur, Quintus autem pater et filius Buthroti. solliciti eramus de tua

valetudine mirum in modum nec mirabamur nihil a te litterarum ; iis enim ventis istim navigatur, qui si

essent, nos Corcyrae non sederemus. cura igitur te et confirma et, cum commode et per valetudinem et per

anni tempus navigare poteris, ad nos amantissimos tui veni. nemo nos amat qui te non diligat ; carus omnibus

exspectatusque venies. cura ut valeas. etiam atque etiam, Tiro noster, vale. xv K. Dec. Corcyra.

Scr. in Campania vel ex. m. Ian. vel Febr. a. 705 (49).

Q. CICERO TIRONI S. D.

magnae nobis est sollicitudini valetudo tua. nam tametsi qui veniunt a)ki/nduna me\n xroniw/tera de\

nuntiant, tamen in magna consolatione ingens inest sollicitudo, si diutius a nobis afuturus es is, cuius usum et

suavitatem desiderando sentimus. at tamen quamquam videre te tota cogitatione cupio, tamen te penitus rogo

ne te tam longae navigationi et viae per hiemem nisi bene firmum committas neve naviges nisi explorate.

[2] vix in ipsis tectis et oppidis frigus infirma valetudine vitatur, nedum in mari et via sit facile abesse ab

iniuria temporis.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 194

yu=xoj de\ leptw=? xrwti\ polemiw/taton,

inquit Euripides ; cui tu quantum credas nescio ; ego certe singulos eius versus singula [eius] testimonia puto.

effice, si me diligis, ut valeas et ut ad nos firmus ac valens quam primum venias. ama nos et vale. Quintus f.

tibi salutem dicit.

Scr. Brundisi iv K. Dec. a. 704 (50).

TVLLIVS ET CICERO TIRONI SVO S. P. D.

nos a te, ut scis, discessimus a. d. iiii Non. Nov. Leucadem venimus a. d. viii Id. Nov., a. d. vii Actium. ibi

propter tempestatem a. d. vi id. morati sumus. Inde a. d. v Id. Corcyram bellissime navigavimus. Corcyrae

fuimus usque ad a. d. xvi K. Dec. tempestatibus retenti. A. d. xv K. in portum Corcyraeorum ad Cassiopen

stadia cxx processimus. ibi retenti ventis sumus usque ad a. d. viiii K. interea, qui cupide profecti sunt, multi

naufragia fecerunt. [2] nos eo die cenati solvimus ; inde austro lenissimo caelo sereno nocte illa et die

postero in Italiam ad Hydruntem ludibundi pervenimus eodemque vento postridie (id erat a. d. vii K. Dec.)

hora iiii Brundisium venimus, eodemque tempore simul nobiscum in oppidum introiit Terentia, quae te facit

plurimi.

A. d. v K. Dec. servus Cn. Planci Brundisi tandem aliquando mihi a te exspectatissimas litteras reddidit datas

Idibus Nov., quae me molestia valde levarunt utinam omnino liberassent! sed tamen Asclapo medicus plane

confirmat propediem te valentem fore. [3] nunc quid ego te horter ut omnem diligentiam adhibeas ad

convalescendum? tuam prudentiam, temperantiam, amorem erga me novi ; scio te omnia facturum ut

nobiscum quam primum sis, sed tamen ita velim, ut ne quid properes. symphoniam Lysonis vellem vitasses,

ne in quartam hebdomada incideres ; sed quoniam pudori tuo maluisti obsequi quam valetudini, reliqua cura.

Curio misi ut medico honos haberetur et tibi daret quod opus esset me cui iussisset curaturum. Ecum et

mulum Brundisi tibi reliqui. Romae vereor ne ex K. Ian. magni tumultus sint. nos agemus omnia modice.

[4] reliquum est ut te hoc rogem et a te petam ne temere naviges (solent nautae festinare quaestus sui causa),

cautus sis, mi Tiro (mare magnum et difficile tibi restat), si poteris, cum Mescinio (caute is solet navigare), si

minus, cum honesto aliquo homine, cuius auctoritate navicularius moveatur. in hoc omnem diligentiam si

adhibueris teque nobis incolumem steteris, omnia a te habebo. etiam atque etiam, noster Tiro, vale. Medico,

Curio, Lysoni de te scripsi diligentissime. vale, salve.

Scr. Cumano xv K. Mai a. 701 (53).

TVLLIVS TIRONI S.

ego vero cupio te ad me venire, sed viam timeo. gravissime aegrotasti, inedia et purgationibus et vi ipsius

morbi consumptus es ; graves solent offensiones esse ex gravibus morbis si quae culpa commissa est ; iam ad

id biduum, quod fueris in via, dum in Cumanum venis, accedent continuo ad reditum dies quinque. ego in

Formiano a. d. III K. esse volo. ibi te ut firmum offendam, mi Tiro, effice.

[2] litterulae meae sive nostrae tui desiderio oblanguerunt, hac tamen epistula, quam Acastus attulit, oculos

paulum sustulerunt. Pompeius erat apud me, cum haec scribebam, hilare et libenter. ei cupienti audire nostra

dixi sine te omnia mea muta esse. tu Musis nostris para ut operas reddas. nostra ad diem dictam fient; docui

enim te fides e)/tumon quod haberet. fac plane ut valeas. nos adsumus. vale. xiiii K.

Scr. ad urbem pdd. Id. Ian. a. 705 (49).

TVLLIVS ET CICERO, TERENTIA, TVLLIA< Q. Q. TIRONI S. P. D.

etsi opportunitatem operae tuae omnibus locis desidero, tamen non tam mea quam tua causa doleo te non

valere ; sed quoniam in quartanam conversa vis est morbi (sic enim scribit Curius), spero te diligentia

adhibita iam firmiorem fore ; modo fac, id quod est humanitatis tuae, ne quid aliud cures hoc tempore nisi ut

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 195

quam commodissime convalescas. non ignoro quantum ex desiderio labores ; sed erunt omnia facilia si

valebis. festinare te nolo, ne nauseae molestiam suscipias aeger et periculose hieme naviges. ego ad urbem

accessi pr. Non. Ian. [2] obviam mihi sic est proditum, ut nihil possit fieri ornatius ; sed incidi in ipsam

flammam civilis discordiae vel potius belli. cui cum cuperem mederi et, ut arbitror, possem, cupiditates

certorum hominum (nam ex utraque parte sunt qui pugnare cupiant) impedimento mihi fuerunt. omnino et

ipse Caesar, amicus noster, minacis ad senatum et acerbas litteras miserat et erat adhuc impudens qui

exercitum et provinciam invito senatu teneret, et Curio meus illum incitabat ; Antonius quidem noster et Q.

Cassius nulla vi expulsi ad Caesarem cum Curione profecti erant, postea quam senatus consulibus, pr., tr. pl.

et nobis, qui pro coss. sumus, negotium dederat ut curaremus ne quid res p. detrimenti caperet. [3] numquam

maiore in periculo civitas fuit, numquam improbi cives habuerunt paratiorem ducem. omnino ex hac quoque

parte diligentissime comparatur. id fit auctoritate et studio Pompei nostri, qui Caesarem sero coepit timere.

nobis inter has turbas senatus tamen frequens flagitavit triumphum ; sed Lentulus consul, quo maius suum

beneficium faceret, simul atque expedisset quae essent necessaria de re p. dixit se relaturum. nos agimus nihil

cupide eoque est nostra pluris auctoritas. Italiae regiones discriptae sunt, quam quisque partem tueretur. nos

Capuam sumpsimus. haec te scire volui. tu etiam atque etiam cura ut valeas litterasque ad me mittas,

quotienscumque habebis cui des. etiam atque etiam vale. D. pr. Idus Ian.

Scr. Capuae iv K. Febr. a. 705 (49).

TVLLIVS S. D. TIRONI SVO.

quo in discrimine versetur salus mea et honorum omnium atque universae rei p. ex eo scire potes quod domos

nostras et patriam ipsam vel diripiendam vel inflammandam reliquimus. in eum locum res deducta est ut, nisi

qui deus vel casus aliquis subvenerit, salvi esse nequeamus. [2] equidem ut veni ad urbem, non destiti omnia

et sentire et dicere et facere quae ad concordiam pertinerent ; sed mirus invaserat furor non solum improbis

sed etiam iis qui boni habentur, ut pugnare cuperent me clamante nihil esse bello civili misenus. itaque cum

Caesar amentia quadam raperetur et oblitus nominis atque honorum suorum Ariminum, Pisaurum, Anconam,

Arretium occupavisset, urbem reliquimus, quam sapienter aut quam fortiter nihil attinet a disputari. [3] quo

quidem in casu simus vides. feruntur omnino condiciones ab illo, ut Pompeius eat in Hispaniam, dilectus qui

sunt habiti et praesidia nostra dimittantur ; se ulteriorem Galliam Domitio, citeriorem Considio Noniano (his

enim obtigerunt) traditurum ; ad consulatus petitionem is se venturum, neque se iam velle absente se

rationem haberi suam ; se praesentem trinum nundinum petiturum. accepimus condiciones, sed ita, ut

removeat praesidia ex iis locis quae occupavit, ut sine metu de his ipsis condicionibus [4] Romae senatus

haberi possit. id ille si fecerit, spes est pacis, non honestae (leges enim imponuntur) ; sed quidvis est melius

quam sic esse ut sumus. sin autem ille suis condicionibus stare noluerit, bellum paratum est, eius modi tamen

quod sustinere ille non possit, praesertim cum a suis condicionibus ipse fugerit; tantum modo ut eum

intercludamus ne ad urbem possit accedere, quod sperabamus fieri posse. dilectus enim magnos habebamus

putabamusque illum metuere, si ad urbem ire coepisset, ne Gallias amitteret, quas ambas habet inimicissimas

praeter Transpadanos, ex Hispaniaque sex legiones et magna auxilia Afranio et Petreio ducibus habet a tergo.

videtur, si insaniet, posse opprimi, modo ut urbe salva. maximam autem plagam accepit quod, is qui summam

auctoritatem in illius exercitu habebat, T. Labienus socius sceleris esse noluit. reliquit illum et est nobiscum

multique idem facturi esse dicuntur.

[5] ego adhuc orae maritimae praesum a Formiis. nullum maius negotium suscipere volui, quo plus apud

illum meae litterae cohortationesque ad pacem valerent. sin autem erit bellum, video me castris et certis

legionibus praefuturum. habeo etiam illam molestiam, quod Dolabella noster apud Caesarem est.

haec tibi nota esse volui ; quae cave ne te perturbent et impediant valetudinem tuam. [6] ego A. Varroni,

quem quom amantissimum mei cognovi tum etiam valde tui studiosum, diligentissime te commendavi, ut et

valetudinis tuae rationem haberet et navigationis et totum te susciperet ac tueretur. quem omnia facturum

confido ; recepit enim et mecum locutus est suavissime. tu quoniam eo tempore mecum esse non potuisti, quo

ego maxime operam et fidelitatem desideravi tuam, cave festines aut committas ut aut aeger aut hieme

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 196

naviges. numquam sero te venisse putabo, si salvus veneris. adhuc neminem videram qui te postea vidisset

quam M. Volusius, a quo tuas litteras accepi. quod non mirabar ; neque enim meas puto ad te litteras tanta

hieme perferri. sed da operam ut valeas et, si valebis, cum recte navigari poterit, tum naviges. Cicero meus in

Formiano erat, Terentia et Tullia Romae. cura ut valeas. iiii K. Febr. Capua.

Scr. in Cumano iv Id. Apr. a. 701 (55).

TVLLIVS TIRONI S.

omnia a te data mihi putabo, si te valentem videro. summa cura exspectabam adventum Menandri, quem ad te

miseram. cura, si me diligis, ut valeas et, cum te bene confirmaris, ad nos venias. vale. iiii Id. Apr.

Scr. in Cumano iii Id. Apr. a. 701(53).

TVLLIVS TIRONI S.

Andricus postridie ad me venit quam exspectaram ; itaque habui noctem plenam timoris ac miseriae. tuis

litteris nihilo sum factus certior quo modo te haberes, sed tamen sum recreatus. ego omni delectatione

litterisque omnibus careo, quas ante quam te videro attingere non possum. [2] Medico, mercedis quantum

poscet, promitti iubeto. id scripsi ad Ummium. audio te animo angi et medicum dicere ex eo te laborare. si

me diligis, excita ex somno tuas litteras humanitatemque, propter quam mihi es carissimus. nunc opus est te

animo valere, ut corpore possis. id cum tua tum mea causa facias a te peto. Acastum retine, quo commodius

tibi ministretur. conserva te mihi. dies promissorum adest, quem etiam repraesentabo, si adveneris. etiam

atque etiam vale. iii Idus h. vi.

Scr. in Citniano pr. Id. Apr. a. n. c. 701 (53).

TVLLIVS TIRONI S.

Aegypta ad me venit pr. Idus Apr. is etsi mihi nuntiavit te plane febri carere et belle habere, tamen, quod

negavit te potuisse ad me scribere, curam mi attulit, et eo magis, quod Hermia, quem eodem die venire

oportuerat, non venerat. incredibili sum sollicitudine de tua valetudine ; qua si me liberaris, ego te omni cura

liberabo. plura scriberem, si iam putarem libenter te legere posse. ingenium tuum, quod ego maximi facio,

confer ad te mihi tibique conservandum ; cura te etiam atque etiam diligenter. vale.

[2] scripta iam epistula Hermia venit. accepi tuam epistulam vacillantibus litterulis, nec mirum tam gravi

morbo. ego ad te Aegyptam misi, quod nec inhumanus est et te visus est mihi diligere, ut is tecum esset, et

cum eo cocum, quo uterere. vale.

Scr. in Gallia transalpina ex. m. Maio a. 701 (53).

QVINTVS MARCO FRATRI S.

de Tirone, mi Marce, ita te meumque Ciceronem et meam Tulliolam tuumque filium videam, ut mihi

gratissimum fecisti, quom eum indignum illa fortuna ac nobis amicum quam servum esse maluisti. mihi

crede, tuis et illius litteris perlectis exsilui gaudio et tibi et ago gratias et gratulor. [2] si enim mihi Stati

fidelitas est tantae voluptati, quanti esse in isto haec eadem bona debent additis litteris, [et] sermonibus

humanitate, quae sunt his ipsis commodis potiora! amo te omnibus equidem de maximis causis, verum etiam

propter hanc vel quod mihi sic ut debuisti nuntiasti. te totum in litteris vidi. Sabini pueris et promisi omnia et

faciam.

Scr. Asturae iv K. Sext. a. 709 (45).

TVLLIVS TIRONI S.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 197

video quid agas ; tuas quoque epistulas vis referri in volumina. sed heus tu, qui kanw/n esse meorum

scriptorum soles, unde illud tam a)/kuron 'valetudini fideliter inserviendo'? unde in istum locum 'fideliter'

venit? cui verbo domicilium est proprium in officio, migrationes in alienum multae ; nam et doctrina et

domus et ars et ager etiam. 'fidelis' dici potest, ut sit, quo modo Theophrasto placet, verecunda tralatio. sed

haec coram.

[2] Demetrius venit ad me a quo quidem comitatu a)fwmi/lhsa satis scite. tu eum videlicet non potuisti

videre. cras aderit ; videbis igitur ; nam ego hinc perendie mane cogito. valetudo tua me valde sollicitat ; sed

inservi et fac omnia. tum te mecum esse, tum mihi cumulatissime satis facere putato. Cuspio quod operam

dedisti mihi gratum est ; valde enim eius causa volo. vale.

Scr. Romae inter med. m. Od. a. 707 (47) et Id. Man. a. 710 (44).

TVLLIVS TIRONI S.

quid igitur? non sic oportet? equidem censeo si&, addendum etiam 'SVO.' sed, si placet, invidia vitetur, quam

quidem ego saepe contempsi. tibi diafo/rhsin gaudeo profuisse ; si vero etiam Tusculanum, dei boni! quanto

mihi illud erit amabilius! sed si me amas, quod quidem aut facis aut perbelle simulas, quod tamen in modum

procedit, sed, ut ut est, indulge valetudini tuae ; cui quidem tu adhuc, dum mihi deservis, servisti non satis. ea

quid postulet non ignoras, pe/yin , a)kopi/an , peri/paton su/mmetron , tri=yin , eu)lusi/an koili/aj . fac bellus

revertare ; non modo te sed etiam Tusculanum nostrum plus amem. Parhedrum excita ut hortum ipse

conducat; sic holitorem ipsum commovebis. [2] Helico nequissimus HS co dabat nullo aprico horto, nullo

emissario, nulla maceria, nulla casa. iste nos tanta impensa derideat? Calface hominem ut ego Mothonem ;

itaque abutor coronis. [3] de Crabra quid agatur, etsi nunc quidem etiam nimium est aquae, tamen velim

scire. horologium mittam et libros, si erit sudum. sed tu nullosne tecum libellos? an pangis aliquid

Sophocleum? fac opus appareat. A. Ligurius, Caesaris familiaris, mortuus est, bonus homo et nobis amicus.

te quando exspectemus fac ut sciam. cura te diligenter. vale.

Scr. in Tusculano paulo post in. m. Sext. a. 709 (45).

TVLLIVS TIRONI SVO S.

exspecto tuas litteras de multis rebus, te ipsum multo magis. Demetrium redde nostrum et aliud, si quid potest

boni. de Aufidiano nomine nihil te hortor ; scio tibi curae esse ; sed confice. et, si ob eam rem moraris,

accipio causam ; si id te non tenet, advola. Litteras tuas valde exspecto. vale.

Scr. eodem loco et tempore quo ep. xviii.

TVLLIVS TIRONI S.

sollicitat, ita vivam, me tu a, mi Tiro, valetudo ; sed confido, si diligentiam quam instituisti adhibueris, cito te

firmum fore. Libros compone ; indicem cum Metrodoro libebit, quoniam eius arbitratu vivendum est. Cum

holitore, ut videtur. tu potes Kalendis spectare gladiatores, postridie redire, et ita censeo ; verum ut videbitur.

cura te, si me amas, diligenter. vale.

Scr. Athenis inter ex. m. Quint et ex. Oct. a. 710 (44).

CICERO F. TIRONI SVO DVLCISSIMO S.

Cum vehementer tabellarios exspectarem cotidie, aliquando venerunt post diem quadragesimum et sextum

quam a vobis discesserant. quorum mihi fuit adventus exoptatissimus; nam cum maximam cepissem laetitiam

ex humanissimi et carissimi patris epistula, tum vero iucundissimae tuae litterae cumulum mihi gaudi

attulerunt. itaque me iam non paenitebat intercapedinem scribendi fecisse sed potius laetabar ; fructum enim

magnum humanitatis tuae capiebam ex silentio mearum litterarum. vehementer igitur gaudeo te meam sine

dubitatione accepisse excusationem.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 198

[2] gratos tibi optatosque esse qui de me rumores adferuntur non dubito, mi dulcissime Tiro, praestaboque et

enitar ut in dies magis magisque haec nascens de me duplicetur opinio. qua re, quod polliceris te bucinatorem

fore existiluationis meae, firmo id constantique animo facias licet ; tantum enim mihi dolorem cruciatumque

attulerunt errata aetatis meae, ut non solum animus a factis sed aures quoque a commemoratione abhorreant.

cuius te sollicitudinis et doloris participem fuisse notum exploratumque est mihi, nec id mirum ; nam cum

omnia mea causa velles mihi successa tum etiam tua ; socium enim te meorum commodorum semper esse

volui.

[3] quoniam igitur tum ex me doluisti, nunc ut duplicetur a tuum ex me gaudium praestabo. Cratippo me

scito non ut discipulum sed ut filium esse coniunctissimum ; nam cum audio illum libenter tum etiam

propriam eius suavitatem vehementer amplector. sum totos dies cum eo noctisque saepe numero partem ;

exoro enim ut mecum quam saepissime cenet. hac introducta consuetudine saepe inscientibus nobis et

cenantibus obrepit sublataque severitate philosophiae humanissime nobiscum iocatur. qua re da operam ut

hunc talem, tam iucundum, tam excellentem virum videas quam primum. [4] nam quid ego de Bruttio

dicam? quem nullo tempore a me patior discedere ; cuius cum frugi severaque est vita tum etiam

iucundissima convictio non est enim seiunctus iocus a filologi/a? et cotidiana suzhth/sei . huic ego locum in

proximo conduxi et, ut possum, ex meis angustiis illius sustento tenuitatem. [5] praeterea declamitare Graece

apud Cassium institui, Latine autem apud Bruttium exerceri volo. utor familiaribus et cotidianis

convictoribus, quos secum Mitylenis Cratippus adduxit, hominibus et doctis et illi probatissimis. multum

etiam mecum est Epicrates, princeps Atheniensium, et Leonides et horum ceteri similes. ta\ me\n ou)=n kaq'

h(ma=j ta/de . [6] de Gorgia autem quod mihi scribis, erat quidem ille in cotidiana declamatione utilis, sed

omnia postposui, dum modo praeceptis patris parerem ; diarrh/dhn enim scripserat ut eum dimitterem statim.

tergiversari nolui, ne mea nimia modo praeceptij patrij parerem; diarrh/dhn spoudh\ suspicionem ei aliquam

importaret ; deinde illud etiam mihi succurrebat, grave esse me de iudicio patris iudicare. [7] tuum tamen

studium et consilium gratum acceptumque est mihi.

excusationem angustiarum tui temporis accipio ; scio enim quam soleas esse occupatus. emisse te praedium

vehementer gaudeo feliciterque tibi rem istam evenire cupio (hoc loco me tibi gratulari noli mirari ; eodem

enim fere loco tu quoque emisse te fecisti me certiorem). habes ; deponendae tibi sunt urbanitates ; rusticus

Romanus factus es, quo modo ego mihi nunc ante oculos tuum iucundissimum conspectum propono ; videor

enim videre ementem te rusticas res, cum vilico loquentem, in lacinia servantem ex mensa secunda semina.

sed quod ad rem pertinet, me tum tibi defuisse aeque ac tu doleo. sed noli dubitare, mi Tiro, quin te

sublevaturus sim, si modo fortuna me, praesertim cum sciam communem nobis emptum esse istum fundum.

[8] de mandatis quod tibi curae fuit est mihi gratum ; sed peto a te ut quam celerrime mihi librarius mittatur,

maxime quidem Graecus ; multum enim mihi eripitur operae in exscribendis hypomnematis. tu velim in

primis cures ut valeas, ut una sumfilologei=n possimus. Anterum tibi commendo.

Scr. Asturae vi K. Sext. a. 709 (45).

TVLLIVS TIRONI SVO S.

spero ex tuis litteris tibi melius esse, cupio certe. cui quidem rei omni ratione cura ut inservias et cave

suspiceris contra meam voluntatem te facere quod non sis mecum. mecum es, si te curas. qua re malo te

valetudini tuae servire quam meis oculis et auribus. etsi enim et audio te et video libenter, tamen hoc multo

erit, si valebis, iucundius. ego hic cesso, quia ipse nihil scribo, lego autem libentissime. tu istic si quid librarii

mea manu non intellegent monstrabis. una omnino interpositio difficilior est, quam ne ipse quidem facile

legere soleo, de quadrimo Catone. de triclinio cura, ut facis. Tertia aderit, modo ne Publius rogatus sit.

[2] Demetrius iste numquam omnino Phalereus fuit sed nunc plane Billienus est. itaque te do vicarium tu

eum observabis. etsi−−verum tamen de illis nosti cetera. sed tamen si quem cum eo sermonem habueris

scribes ad me, ut mihi nascatur epistulae argumentum et ut tuas quam longissimas litteras legam. cura, mi

Tiro, ut valeas ; hoc gratius mihi facere nihil potes. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 199

Scr. in Tusculano v K. Iun. a. 710 (44).

CICERO TIRONI S.

tu vero confice professionem, si potes ; etsi haec pecunia ex eo genere est, ut professione non egeat. verum

tamen−. Balbus ad me scripsit tanta se e)pifora=? oppressum, ut loqui non possit. Antonius de lege quod

egerit−−liceat modo rusticari. ad Bithynicum scripsi. [2] de Servilio tu videris, qui senectutem non

contemnis. etsi Atticus noster, quia quondam me commoveri panikoi=j intellexit, idem semper putat nec videt

quibus praesidiis philosophiae saeptus sim ; et hercle, quod timidus ipse est, qorubopoiei= . ego tamen Antoni

inveteratam sine ulla offensione amicitiam retinere sane volo scribamque ad eum, sed non ante quam te

videro. nec tamen te avoco a syngrapha ; go/nu knh/mhj . cras exspecto Leptam et n. ad cuius rutam puleio

mihi tui sermonis utendum est. vale.

Scr. in Arpinati paulo post a. d. iii Id. Nov. a. 710 (44).

TVLLIVS TIRONI S.

etsi mane Harpalum miseram tamen cum haberem cui recte darem litteras, etsi novi nihil erat, isdem de rebus

volui ad te saepius scribere, non quin confiderem diligentiae tuae, sed rei me magnitudo movebat. mihi 'prora

et puppis,' ut Graecorum proverbium est, fuit a me tui dimittendi ut rationes nostras explicares. Ofilio et

Aurelio utique satis fiat. A Flamma, si non potes omne, partem aliquam velim extorqueas, in primisque ut

expedita sit pensio K. Ian. de attributione conficies, de repraesentatione videbis.

[2] de domesticis rebus hactenus, de publicis omnia mihi certa, quid Octavianus, quid Antonius, quae

hominum opinio, quid futurum putes. ego vix teneor quin accurram ; sed litteras tuas exspecto. et scito

Balbum tum fuisse Aquini cum tibi est dictum, et postridie Hirtium. puto utrumque ad aquas ; sed quod

egerint−−. Dolabellae procuratores fac ut admoneantur. appellabis etiam Papiam. vale.

Scr. Athenis inter med. m. Sept et Oct a. 710 (44).

CICERO F. TIRONI SV0 S.

etsi iusta et idonea usus es excusatione intermissionis litterarum tuarum, tamen id ne saepius facias rogo. nam

etsi de re p. rumoribus et nuntiis certior fio et de sua in me voluntate semper ad me perscribit pater, tamen de

quavis minima re scripta a te ad me epistula semper fuit gratissima. qua re cum in primis tuas desiderem

litteras, noli committere ut excusatione potius expleas officium scribendi quam assiduitate epistularum. vale. .

Scr. loco et mense incerto a. 710 (44).

QVINTVS TIRONI SV0 P. S. D.

verberavi te cogitationis tacito dumtaxat convicio, quod fasciculus alter ad me iam sine tuis litteris perlatus

est. non potes effugere huius culpae poenam te patrono ; Marcus' est adhibendus, isque diu et multis

lucubrationibus commentata oratione vide ut probare possit te non peccasse. [2] plane te rogo, sic ut olim

matrem nostram facere memini, quae lagonas etiam inanis obsignabat, ne dicerentur inanes aliquae fuisse

quae furtim essent exsiccatae, sic tu etiam si quod scribas non habebis, scribito tamen, n e furtum cessationis

quaesivisse videaris. valde enim mi semper et vera et dulcia tuis epistulis nuntiantur. ama nos et vale.

Scr. loco incerto ex. m. Dec. a. 710 (44).

Q. CICERO TIRONI SVO S. P. D.

mirificam mi verberationem cessationis epistula dedisti ; nam quae parcius frater perscripserat verecundia

videlicet et properatione, ea tu sine adsentatione ut erant ad me scripsisti, et maxime de coss. designatis, quos

ego penitus novi libidinum et languoris effeminatissimi animi plenos ; qui nisi a gubernaculis recesserint,

maximum ab universo naufragio periculum est. [2] incredibile est, quae ego illos scio oppositis Gallorum

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 200

castris in aestivis fecisse, quos ille latro, nisi aliquid firmius fuerit, societate vitiorum deleniet. res est aut

tribuniciis aut privatis consiliis munienda ; nam isti duo vix sunt digni quibus alteri Caesenam, alteri

Cossutianarum tabernarum fundamenta credas. te, ut dixi, fero in oculis. ego vos a. d. III K. videbo tuosque

oculos, etiam si te veniens in medio foro videro, dissaviabor. me ama. vale.

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 201

éditions eBooksFrance

www.ebooksfrance.com

Veuillez écrire à

[email protected]

pour faire part à l'éditeur de vos remarques

ou suggestions concernant la présente édition.

______________

Janvier 2001

Epistulae ad familiares

LIBER SEXTVS DECIMVS: AD TIRONEM 202

Livros Grátis
( http://www.livrosgratis.com.br )
 
Milhares de Livros para Download:
 
Baixar livros de Administração
Baixar livros de Agronomia
Baixar livros de Arquitetura
Baixar livros de Artes
Baixar livros de Astronomia
Baixar livros de Biologia Geral
Baixar livros de Ciência da Computação
Baixar livros de Ciência da Informação
Baixar livros de Ciência Política
Baixar livros de Ciências da Saúde
Baixar livros de Comunicação
Baixar livros do Conselho Nacional de Educação - CNE
Baixar livros de Defesa civil
Baixar livros de Direito
Baixar livros de Direitos humanos
Baixar livros de Economia
Baixar livros de Economia Doméstica
Baixar livros de Educação
Baixar livros de Educação - Trânsito
Baixar livros de Educação Física
Baixar livros de Engenharia Aeroespacial
Baixar livros de Farmácia
Baixar livros de Filosofia
Baixar livros de Física
Baixar livros de Geociências
Baixar livros de Geografia
Baixar livros de História
Baixar livros de Línguas

Baixar livros de Literatura
Baixar livros de Literatura de Cordel
Baixar livros de Literatura Infantil
Baixar livros de Matemática
Baixar livros de Medicina
Baixar livros de Medicina Veterinária
Baixar livros de Meio Ambiente
Baixar livros de Meteorologia
Baixar Monografias e TCC
Baixar livros Multidisciplinar
Baixar livros de Música
Baixar livros de Psicologia
Baixar livros de Química
Baixar livros de Saúde Coletiva
Baixar livros de Serviço Social
Baixar livros de Sociologia
Baixar livros de Teologia
Baixar livros de Trabalho
Baixar livros de Turismo
 
 